Το λογότυπο του περιοδικού. Το τεύχος 135 εγκαινιάζει μια σειρά αφιερωμάτων στις ξένες αρχαιολογικές σχολές οι οποίες έχουν παράρτημα στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας το έργο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, της παλαιότερης όλων. Έρχεται μάλιστα σε μια σημαδιακή στιγμή — την πλέον ταιριαστή, όπως φαίνεται. Αυτή την άνοιξη γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, η οποία υπήρξε η αφορμή να εγκατασταθούν επίσημα στη χώρα μας οι λάτρεις και μελετητές του ελληνικού πολιτισμού από άλλες χώρες. Αυτό είναι ένα τεύχος φιλίας. Φιλίας ανάμεσα σε έθνη, φιλίας ανάμεσα σε ανθρώπους. Όλο το τεύχος έχει μεταφραστεί από τα γαλλικά από τη φίλη μου, Κατερίνα Γούλα. Η αγάπη για τη γαλλική γλώσσα ένωσε τους δρόμους μας πριν από πολλά χρόνια. Σήμερα διαπιστώνω πόσο σπουδαίο δώρο είναι να έχει κανείς στη ζωή του ανθρώπους  με τους οποίους να επιζητά συνεχώς το κοινό έδαφος, με απόλυτο σεβασμό πάντα στην αμοιβαία ελευθερία. Ο φίλος μάς βλέπει καθαρά. Η ματιά του είναι απαλλαγμένη από τις προσδοκίες που έχουν από εμάς όσοι βρίσκονται πιο κοντά στον πυρήνα της ζωής μας. Η ευημερία μας είναι το τέλος των προσδοκιών του. Ας γίνει εδώ μια μνεία σε όλους αυτούς τους οποίους ξεχωρίζουμε και μας ξεχωρίζουν απ’ τον υπόλοιπο κόσμο, βλέπουμε αμφότεροι αυτό που είναι ο άλλος και το αγκαλιάζουμε. Ας γίνει μια μνεία στη φιλία την ίδια.

H Veronique Chankowski (φωτ.: EFA, Ειρήνη Μίαρη). Παθιασμένη με τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λυόν 2, δεν εγκατέλειψε ποτέ την αγαπημένη της Γαλλική Σχολή Αθηνών με την οποία την συνδέουν παλιοί δεσμοί. Η επιπρόσθετη ικανότητά της στον συντονισμό  διεθνών προγραμμάτων σμίλεψαν μια ιδανική υποψηφιότητα για τη διεύθυνση της πρώτης ξένης Σχολής που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Μια μεγάλη Σχολή με αδιαμφισβήτητο γόητρο. Μια παγιωμένη ελληνογαλλική σχέση σφυρηλατημένη μέσα από τις περιπέτειες της ιστορίας.

Η κρίση του Πάρη. Ψηφιδωτό δάπεδο (μάρμαρο, ασβεστόλιθος και υαλόμαζα), από την Οικία με το Αίθριο στην Αντιόχεια επί Ορόντου (σημερινή Αντάκυα, Τουρκία), περ. 115-150 μ.Χ. Ύψος: 1,86 μ., πλάτος: 1,86 μ. Παρίσι, Λούβρο. Φωτ.: © 2013 Musée du Louvre / Thierry Ollivier. Αφροδίτη της Μήλου, Νίκη της Σαμοθράκης. Το σημερινό Τμήμα Ελληνικών, Ετρουσκικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου ιδρύθηκε το 1793 και καλύπτει το σύνολο του ελληνορωμαϊκού κόσμου της Μεσογείου. Πρόκειται για μια από τις ωραιότερες και πιο ολοκληρωμένες συλλογές αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι αρχαιολογικές αποστολές από τον 19ο αιώνα το εμπλουτίζουν κυρίως με τμήματα αρχιτεκτονικών γλυπτών. Το ιστορικό της συγκρότησης του Τμήματος μάς το αφηγείται ο πλέον αρμόδιος, ο ίδιος ο διευθυντής του Μουσείου του Λούβρου.

Το λογότυπο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Οι αποστολές της Γαλλικής Σχολής Αθηνών από την ίδρυσή της έως σήμερα.

Ο Ναός του Διός στον Στράτο της Ακαρνανίας που ανασκάφηκε από τον A. Joubin (Απρ.–Ιούλ. 1892) / EFA 2806. Η Γαλλική Σχολή Αθηνών είναι κυρίως γνωστή για τις μεγάλες ανασκαφές που έχει πραγματοποιήσει στη Δήλο, στους Δελφούς, στη Θάσο, στους Φιλίππους και στα Μάλια. Αυτές οι μεγάλες επιχειρήσεις επισκιάζουν πολυάριθμες έρευνες, λιγότερο λαμπερές εκ πρώτης όψεως, πολύ χαρακτηριστικές όμως της προσήλωσης του ιδρύματος στις ποικίλες και άγνωστες όψεις του ελληνισμού. Αυτές οι έρευνες εκτός των μεγάλων αρχαιολογικών χώρων μαρτυρούν επίσης την πρωτοκαθεδρία της «αυτοψίας» ή της έρευνας πεδίου στις αποστολές των επιστημονικών μελών της Σχολής.

Η τούμπα του Ντικιλί Τας. Σε πρώτο πλάνο, το ρωμαϊκό ταφικό μνημείο (φωτ.: Pascal Darcque). Το χρονικό των ανασκαφών μιας γαλλοελληνικής συνεργασίας συμπλέκεται με την ιστορία μιας προϊστορικής τούμπας στην ανατολική Μακεδονία. Η τούμπα, που είναι από τις μεγαλύτερες στα Βαλκάνια και από τις θέσεις της Νεολιθικής εποχής με την παλαιότερη και την πιο σταθερή κατοίκηση, αναμένεται να απαντήσει και στα ερωτήματα που θέτει η νεολιθικοποίηση της περιοχής στο β΄ μισό της 7ης χιλιετίας π.Χ. Με ποιες τεχνογνωσίες έφτασαν οι πρώτοι αγρότες στην Ευρώπη;

Ακραιφία, Πτώιον: το μεσαίο άνδηρο μετά τις ανασκαφές. Φωτ.: EFA / M. Holleaux, 1891. Οι επιστημονικές αποστολές στη Βοιωτία, στα τέλη του 19ου αιώνα, εύστοχα χαρακτηρίζονται ως η πρώτη «μεγάλη ανασκαφή» της Γαλλικής Σχολής. Οι πρώτοι ερευνητές, με συστηματικότητα και μεθοδικότητα, ανέσκαψαν, μελέτησαν και δημοσίευσαν —συχνά μετ’ εμποδίων— τα ευρήματά τους, ιδίως τις επιγραφές και τα γλυπτά. Οι αποστολές κατευθύνθηκαν στο Πτώιον, όπου βρίσκονται το ιερό και ο ναός του Απόλλωνα Πτώου, στις Θεσπιές, στην Κοιλάδα των Μουσών, στο Καστράκι, στην πόλη της Ακραιφίας.

Αεροφωτογραφία της περιοχής της Αμαθούντας από τα δυτικά, 1991. Φωτ.: P. Aupert / EFA (Φωτογραφικό αρχείο, Υ.1530). Έπειτα από αιώνες εγκατάλειψης, ο οικισμός της Αμαθούντας (αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.) οργανώθηκε γύρω από μια ακρόπολη, με το ιερό της Μεγάλης Θεάς στην κορυφή της και το βασιλικό ανάκτορο χτισμένο στα μισά του λόφου. Κυρίαρχη γλώσσα φαίνεται πώς ήταν η ετεοκυπριακή, χαρακτηριστική της Αμαθούντας κατά την Κλασική περίοδο. Γιατί η γλώσσα αυτή επιβίωσε μόνο στην Αμαθούντα; Είναι άραγε οι «ανυπότακτοι» Αμαθούσιοι οι απόγονοι του προελληνικού πληθυσμού του νησιού;

Μάλια. Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου, ο Βορράς αριστερά (G. Cantoro). Στα Μάλια η Γαλλική Σχολή επικεντρώνεται στην επιφανειακή έρευνα της πεδιάδας, στην ανασύσταση του αρχαίου τοπίου και στη μελέτη και ανασκαφή διαφόρων κτηρίων στον αρχαιολογικό χώρο. Στον Ανάβλοχο, μια κοινότητα στο λυκαυγές των πρώτων πόλεων, οι πρόσφατες αποστολές διερευνούν ταυτόχρονα χώρους κατοίκησης καθώς και ταφικούς και θρησκευτικούς χώρους. Οι έρευνες στη Δρήρο ανέδειξαν την ελληνιστική φάση μιας ισχυρής πόλης, με μνημειακό πολιτικό κέντρο και με σημαντικό αστικό σύνολο.

Ψηφιδωτό από την Οικία των Προσωπείων: στην κεντρική σκηνή ο Διόνυσος ιππεύει πλαγίως έναν πάνθηρα ανάμεσα σε δύο Κενταύρους (© EFA). Η Δήλος είναι ο μεγαλύτερος αρχαιολογικός χώρος της Ελλάδας και ταυτόχρονα το μικρότερο νησί της στο οποίο ιδρύθηκε πόλη−κράτος. Η διαδρομή μας έχει ως σημείο εκκίνησης το δυτικό παραλιακό μέτωπο, την αγορά και το ιερό του Απόλλωνα. Η διαδρομή συνεχίζει με τις Συνοικίες της Λίμνης, του Σταδίου και του Ινωπού για να καταλήξει στον Κύνθο και στη Συνοικία του Θεάτρου. Στις οικιστικές περιοχές και στην εμπορική ζώνη του δυτικού παραλιακού μετώπου, όλα τα σπίτια και όλα τα καταστήματα χτίστηκαν ή ανασκευάστηκαν ευρύτατα στο β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ. ή στις πρώτες δεκαετίες του 1ου αιώνα π.Χ. Πολύ πιο σημαντική είναι η χρονολογική διαφοροποίηση των μνημείων που βρίσκονται εντός των ιερών αλλά και των δημοσίων κτηρίων που είναι διάσπαρτα στην πόλη. Στη Δήλο του 100 π.Χ., νεότερα σπίτια και εμπορικά κτήρια συνυπήρχαν με μια δημόσια αρχιτεκτονική κληρονομιά που είχε σωρευτεί από τον 6ο αιώνα π.Χ.

The molluscs are organisms who live in defined ecosystems. Their presence in an archaeological site reveals at least a part of the activities of the inhabitans. If the sea-shell is punched, then it has probably been used as an ornament or implement. As regards the Greek area in particular, our information on the importance of sea-shells is limited. From what we know until today, sea-shells have been mainly used for nutrition and decoration, while their use as tools has not been evidenced as yet. Their significance, especially for nutrition, will be better elucidated, when the relevant material from the cave of the Cyclope on Youra island will be published. The study of the material found in the Greek area leads to the conclusion that the species used and their purpose of use present both sequence and continuity.  

From the Medieval period on, the Bible was the source of all theories concerning the origin of man and Prehistory. The impulse for a more realistic interpretation of Prehistoric tools was given by the explorations of the 15th and 16th century. They brought to light the existance of primitive people who were practising hunting and collecting and were using stone and bone tools. Later the observation of the succession of the finds containing strata started, a fact which introduced the dimension of time in the study of the History of Nature and man. The acceptance of the contemporary presence on earth of man and the mammals -which had been considered as ante diluvium- as well as the reconciliation of Natural Science and Archaeology were achieved in the mid-19th century by the French J. Boucher de Perthes. In the second half of the 19th century the promotion of Palaeolithic Archaeology is owed to the excavations at the caves and rock-shelters in NW France. The research objective was to define the evolution of the Palaeolithic and its chronological framework, The work of E. Larnet and H. Christy but mainly that of G. de Mortillet contributed to this direction. The first half of the 20th century is marked by the activity of H. Breuil who studied a great number of Palaeolithic works of art. Together with D. Peyrony they re-examined the archaeological material from old excavations and established the subdivisions and the cultural sequence of Late Palaeolithic. In the second half of our century F. Bordes, who was the first to use Statistics, invented a method for studying tool groups and introduced a theory, according to which the similarities or differences of the tool groups are owed to cultural and chronological reasons. He also contributed significantly to the development of Experimental Archaeology and especially to the sector of the technology of stone chipped tools. A. Leroi-Gourhan advanced the ethno-archaeologic study of Palaeolithic sites and applied to his excavations the method of the horizontal uncovering of strata: he also engaged himself with Palaeolithic art. "New Archaeology" turned towards Palaeolithic Archaeology, by proposing the theory of the functional interpretation of stone tool groups, which, however, was not successful in its application. Finally, the Soviet school promoted the study of habitation and dwelling structures by applying in a wide range the method of the horizontal uncovering of strata as well as the research of the lithic use-wear.

The research objective of the Palaeolithic is the representation of the way of man's life in his natural environment, the natural and human sediments as well as the archaeological material which comes to light in the caves, rock-shelters and open air sites -which have functioned as habitation and activity locations- function as sources. The research methodology includes two phases: the fieldwork and the treatment of the material in the laboratory. The interdisciplinary cooperation of many specialists, such as archaeologists-prehistorians, geologists, sedimentists, palaeobotanologists, palaeoontologists-archaeozoologists, is the necessary prerequisite for a successful research. The fieldwork starts with a survey which seeks to locate as many sites as possible, to determine their nature and to evaluate their significance. It is followed by an excavation trench which aims at: the establishment of a first stratigraphic sequence; the estimation of the number and arrangement of the human sediment strata; their chronology and the abundance or not of the archaeological material. The fiedwork leads to the proper excavation of the site, which is performed either according to the method of the vertical stratigraphic trench or according to that of the horizontal uncovering of strata. The laboratory treatment of the material completes the data of the first phase and contributes to the solution of three main problems; that of dating, of the representation of the natural environment and of the human habitation and activity. It employs methods of relative and absolute dating, such as Carbon 14, the K40-A40 method and thermoluminescence. It analyses the sediment samples in order to elucidate the natural and mainly the climatologic factors, effective during the period of the site inhabitation. It examines the vegetable fossilized remnants (pollen, seeds) and the bone residues of animals in order to determine the flora and fauna of the period. Both flora and fauna reflect the climatologic circumstances of the period. Finally, it studies the archaeological material coming to light, which, in the case of a Palaeolithic site, includes dwelling components (hearths, walls, trenches, etc.), groups of implements made of stone or bone raw materials, burials, ornaments and works of art.

The Palaeolithic commences around 2.6 million years in Africa, with the appearance of the first stone implements chipped by man, and concludes in 10,000 years, a period which is characterized by the melting of glaciers and the steady improvement of climate. It is divided in three stages, the Early, Middle and Late Palaeolithic which reflect the technologic development of tools, although often they coincide with the paleoanthro-pologic evolution and the climatologic changes. The Early Palaeolithic (2.6 million - 200,000 years) starts in Africa with the Oldowan cultural phase, which is characterized by implements of the chopping type, and is continued in Europe with the Acheulean phase, the typical tool of which is the biface, that is developing simultaneously with the Clactonian and Tayacian phase. The Middle Palaeolithic (200,000-35,000 years) is characterized by the Mousterian cultural phase which expands over the broader European area and the Middle East. The flake technique prevails and its most typical type of implements are the points and the scrapers, while at the same time the Levallois technique is developed. The metaphysic concern of man is expressed by the burials, which then appear. The Late Palaeolithic (35,000-10,000 years) exhibits many novelties, which are connected with the appearance of Homo sapiens. The stone implements come to perfection by the invention of the blade technique. Characteristic types of tools are the end-scraper and the burin. New materials of animal origin, such as bone, mammoth tusk and deer antler, are used now for the making of implements. The aesthetic criterion is evolved and is expressed in the development of ornaments and in the appearance of art which culminates during the same period. The cultural sequence of the Late Palaeolithic presents a great variety, depending on the geographic region. However, in the broader European area the Aurignacian, Gravettian, Solutrean, Magdalenian and Epigravettian phases prevail, which, to a certain extent, also occur in Greece.

Caves, rock-shelters and open air sites were the places of settlement of Palaeolithic man. Depending on the character of the settlement we distinguish the permanent or camp-base, which was comprising mainly dwellings, the killing-sites as well as the butchering-sites. We have a very good knowledge of the function of a broader area of habitation and trafficking of human groups only as regards these regions which present a dense habitation and have been thoroughly studied. There, already since the Middle Palaeolithic, a series of small, clearly defined territory exists, each comprising a main permanent or camp-base and a row of satellite sites around it, where other activities, such as hunting, collecting, working of stone raw materials, were taking place. The structural element of dwellings which have been preserved are protective low walls, heaps of stones, hearths, pits, pave surfaces, piles of mammoth bones and tusks, etc. The oldest remains of dwellings came to light at the locations Olduvai and Melka Kontoure in Africa and were dated around 1.7 million years ago. In Europe, sites of Early Palaeolithic dwellings have been located in France (Solheilac, Terra Amata, Lazaret) and in Italy (Isemia, La Pineta), while many other dwellings of the Middle Palaeolithic have been located in the broader European area (Molodova, Fontmaure). The inhabitation of caves has also produced structures which offered to man shelter from cold and humidity. The Late Palaeolithic presents a great variety of materials and forms of dwellings. In West Europe stone was used for pavements and low protective walls, while the superstructure was made from perishable materials, such as wood. The dwellings had a circular form and lied on the surface of the ground (Pincevent. Etiolles, etc). In East Europe animal materials were used, such as mammoth tusks. The form of structures, of large dimensions in general, varied, while most of the dwellings lied almost under the ground (Meziritch, Kostenki). In Greece, dwelling structures of the Late Palaeolithic came to light at the site Kleidi in Epirus.  

The economy of the Palaeolithic period was based on the direct exploitation of nature and the close environment, which supplied the animal, vegetable and mineral raw materials, necessary for nutrition, tool-making, energy production, building of dwellings, clothing, orndments and art. The major economic activities were hunting, collecting and fishing. Hunting was the main way of approaching the animal world. During the Archaic Palaeolithic cadaver devouring and hunting, primarily of small animals, coexisted. With the appearance of Homo erectus the hunting methods, based on the use of fire and new weapons, facilitated the systematic hunting of big mammals. The climate aggravation, which commenced during the Middle Palaeolithic, resulted to the elimination of species and thus to the specialization of hunting, which also continued in the Late Palaeolithic. The introduction of animal materials in technology caused a real revolution: now the bone spearheads and the spear throwers offered new possibilities. Collecting was primarily directed to vegetable materials, from which only the pollen, seeds and charcoals supply information on the vegetable world, although they do not specify the preferences of Palaeolithic man. Molluscs were also collected for nutrition as well as for decoration. The bone remains offish and their representation in art prove the exercise of fishing in lakes and rivers but also in the sea. However, this activity would be fully developed only towards the end of the Late Palaeolithic. Finally, the production, use and control of fire significantly changed the potentialities of man and his relation with environment. The oldest traces of fire, in the form of hearth, were located in more than one European sites and were dated around 400,000 years.

Man started to bury the dead during the Middle Palaeolithic. The geographic distribution of graves from this period is quite broad. Burial sites have been located in West Europe, Near East and in Asia, as far as Uzbekistan. The oldest of them have been found in Skhul and Tabun in Near East and are about 120.000 years old. The practice of burial is the same for both sexes: a trench is dug, the corpse is covered with a slab, burial offerings -tools, animal horns or even flowers- are placed by the dead. The burials of the Late Palaeolithic have been better preserved, therefore they are more numerous. They occur in every cultural phase and are distributed throughout Europe, from Siberia (Malta) to West France (Cro-Magnon, La Madeleine). During the Late Palaeolithic special attention was paid to the construction of the grave. The burials vary, being individual or group ones, while examples of double or triple graves occur. The body orientation and its position present a wide variety. All burials contain offerings, however, in certain cases these offerings are significantly numerous as at the site Sungir in Russia. In Greece, Palaeolithic burials are unknown as yet.

Ornaments appear in the beginning of the Late Palaeolithic. They mainly come from burials but also from dwellings and comprise natural finds and shaped articles. Animal teeth are the oldest ornaments and come from certain animals such as fox, wolf, bear. The canines and incisors are prefered, which bear a hole at the fang and an incised decoration. Sea-shells form another important group, Paleolithic man was collecting fossilized sea-sells, however live species were always more numerous. The presence of sea-shells is indicative of emigration, exchange and broader contacts of the Palaeolithic population. The shaped objects comprise pendants and beads. The pendants are rare, they appear in a variety of shape and have an incised geometric or realistic decoration with the representation of animals, reptiles and birds. Figurines, mainly female, also belong to pendants. The beads have a spherical or hemispherical shape and are made of animal raw materials. They are found by thousands in Palaeolithic sites and they rarely copy forms of abstract representations of Palaeolithic art. In Greece, ornaments occur in sites of the Late Paleolithic, such as at Kleidi in Epirus.

Art appears in the Late Paleolithic and reaches its climax in the Magdalenian. The works of art which have survived represent only a part of the Palaeolithic artistic production and especially the one which is made of hard natural, or animal material. The works of art are divided in two categories: the movable works of art, which comprise tools, weapons, pendants and incised slabs; and the art of caves, which includes works of sculpture, engraving and painting. Palaeolithic art was developed and expanded in the European area exclusively. In regions such as the Francocantabrian zone it occurs frequently, while elsewhere it appears sporadically or it is absent. The art of caves prevails in Western Europe, while in Eastern Europe the mobiliary art is found in abundance. The subject repertoire comprises animals, the horse and bison having the leading role. Human figures, hands and signs also appear. Narrative representations or compositions are absent as well as any attempt to indicate landscape. All the known techniques have been used in yellow, orange, brown and black colours, while green and blue are excluded. According to A. Leroi-Gourhan, Palaeolithic art presents four stages of evolution; in the preliminary stages the figures are modelled in a completely schematic and linear way, while later their caracteristics start to become standard. The artist follows the proportions of the visual reality, but still the subjective motion prevails. The works of prime are full of realism, power and expression; the combination of painting, engraving and relief is now developing. The theories concerning the interpretation of this art have followed the evolution of the anthropologic thought from the 19th century until today. In Greece, Palaeolithic art is unknown as yet.  

The Quaternary, the most recent and short geologic period in the Earth's 4.5 billion years long history, is characterized by the appearance of Man and the large glaciers. Hence sedimentation is directly related to cold climatic conditions and to rapid changes in sea-level. These in turn are related to alternations of short climatic cycles (cold-warm, glacial and interglacial stages). The theory of glaciers was first developed in the Alps, where four major glacial stages (Gunz, Mindel, Riss. Wurrn) were discribed. In Greece, traces of glaciers have been identified, among others, in Olympus, Pieria and Athamania mountains. Glacier accumulation and glacial processes are directly related with the volume of the ocean water and consequently with variations in sea-level. However, fluctuations of eustatic sea-level do not depend only on climatic changes, but also on the isostatic and tectonic processes active in each region. In Greece, traces of Pleistocene marine deposition or erosion have been identified in many sites along the external Aegean Arc (Ionian Islands, W. Peloponnese, Crete, Dodecanese)- During Holocene there was an intense tectonic activity in the Eastern Mediterranean. In Greece this tectonic activity was evident, either as uplift like in NW Euboea, or as subsidence, as in Argolid.  

Knowledge about the environment during the Pleistocene is still quite limited, especially as Environmental Archaeology is only recently participating in this exploration. All the branches of Archaeobotany are involved and, amongst others, the main ones being Palynology, Palaeoethnobotany and Wood studies. Each branch brings in a different source of information, in as much as, all and each one separately, contributes, in different and complementary ways, to the understanding of the environment of Prehistoric man. The area of exploration is not only understanding what was the vegetation like, but also grasping what was man's behaviour in and towards that environment and how the dialogue between man and the environment evolved through time. This study has used, mainly, published pollen data and the Palaeoethnobotanical investigation of Franchthi cave in Argolid. Our knowledge about the flora of the Pleistocene is still far from complete. There is a great need for studying more thoroughly radio-carbon dated pollen samples and involve all branches of Environmental Archaeology, in order not only to understand the vegetation succession between and within glacials, interglacials and interstadials, but also to conceive how man interacted with his environment through space and time.

The study of humanity fascinates humans. The main question we ask is this: why are humans so different from their closest relatives? In this paper the hominid species of the last 5 millennia are treated. Also, their hominid adaptations are described giving primacy to bipedal walking which predates the expansion of the brain. What characters make Australopithecines, which are considered a stable evolutionary package? A pattern, that does not exist today, but is intermediate between apes and humans. The problem of assigning fossils to Homo habilis is debated today in the Anthropological circles. Are they one highly dimorphic species, or two different species, one Homo habiiis and the other still unnamed? What follows them is a stable and long lasting species, Homo erectus, that was to become the first human type to spread from Africa to Asia. Homo erectus was either followed or overlaped in time by the "archaic" Homo sapiens, a variable species whose better known representatives are the Neanderthals. These late Neanderthals were highly evolved humans but probably not our direct ancestors. The disappearance of Neanderthals from Europe and W. Asia (Levant), may have had to do with the appearance of the anatomically modern Homo sapiens, a species far superior behaviourally.  

In Europe, the Quaternary, a period which started around 1,8 million years ago -according to a generally accepted, although much debated, theory-, is characterized by significantly extensive glacial and mid-glacial climatologic phenomena. The study of fauna, which was directly affected by climatologic conditions, contributes to the understanding of man's environment during the Palaeolithic period. In the Heliadic area, a great part of our information on the Quaternary comes from Palaeontology, a science which investigates life in the past. Thus, we possess essential information on the animal species (morphology, biometry) and their evolution. However, the connection of Palaeontology with Prehistory is only at its beginning, since relevant, significant analyses -with the exception of studies referring to the rocky shelters of Epirus during the Early Palaeolithic- are for the time being almost absent: those concerning man s management of the environment, methods of obtaining games, the fauna composition in the settlements, the periodic choice of animal species, the age of comestible animals, the exploitation of animals as raw materials for tool equipment, the choice of hunting spots and temporary residence. The chief game of man and carnoyores were the herbivorous animals; their presence in the encampment is related to the climatologic data of each period and to the geomorphology of each site. For example, deers are abundant in the fauna, especially that of the Upper Palaeolithic. The elk appears sporadically, while the megaceros occurs in Middle Palaeolithic strata. The mammoth and the hairy rhinocerus appear rather incidentally (e.g. Drama's basin), as well as in a quite south latitude (e.g. Megalopolis basin). The wild goat is an animal of the inaccessible, rocky regions (e.g. Epirus, Franchthi in Peloponnese), while the horse requires flat plains (Drama's basin in Thessaly). The carnovores (bears, wolves, foxes, lions, hyaenae of the caves, panthers, wild cats, lynx, etc) either were hunted by men or killed by their game, a well known picture of the cave fauna. In this article, on the basis of the available data, we try to follow the evolution of species from the Lower to the Upper Pleistocene and to present the ecologic framework of each period, regardless of whether or not the bones were found in archaeological contexts.

On the initiative of the Archaeological Service of the Fribourg canton (Switzerland, in charge: D. Ramseyer) an International Meeting was held at Marigny (Chalain Lake France) on the 29th and 30th of September 1994, in cooperation with the Direction of Conservation of Museums of Jura Region (France, in charge: M.- J. Lambert). The topic of the meeting was: Archaeology and Erosion. Protective Measures for the Preservation of Lakeside, Settlements. The organizers' objective was to facilitate the contact between specialists, in conservation on the one hand and in preserving sites of ecologic and archaeological significance on the other. In this meeting the first of its kind in Europe, expert scientists were participating who had taken protective measures for stemming lake-shore erosion and preserving archaeological sites in riparian, underwater and marshy areas. The significance of these Prehistoric sites is unique, both for the international cultural heritage and science, since the objects and architecturai structures made of organic materials, mainly wood, have been preserved in an excellent state due to the humid conditions of their environment; thus, the method of dendrochronology can be successfully applied for the accurate dating of these finds. The scientific reports and discussions were targeting to the evaluation of the preservation efforts and to the improvement of the systems tested so far. Even if the results were not always positive, their presentation helped so that the same mistakes to be avoided in the future. The evaluation of the methods used in various countries and under different environmental conditions proved that each case should have been thoroughly studied before taking any measures; and also that their efficiency should have been sooner estimated. The experience obtained so far is based on experimentations which are, however, susceptible of criticism and improvement. Needless to say, that it is extremely difficult to be decided to which of the numerous sites, endangered by erosion, must be given the first priority.

Αλχημιστής βασανιζόμενος δια να αποκαλύψη το μυστικόν του, 1541 Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος στην Αλχημία ερευνάται η σχέση αυτής της επιστήμης με την αρχαία φιλοσοφία και η εξέλιξή της στην αρχαιότητα. Μεταξύ των έργων των αρχαίων φιλοσόφων περιλαμβανόταν πάντοτε και μια  πραγματεία περί Αρχής Μίας, που  έγινε Αρχημία και στη συνέχεια Αλχημία. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι ο Πλάτων, στον Τίμαιο, μας παρέχει ένα πλήρες έργο αλχημίας. Ωστόσο, η Αλχημία ως όρος και ως πρακτική αναφαίνεται ξαφνικά την περίοδο της πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και αναπτύσσεται στο Μεσαίωνα, χωρίς ποτέ να ξεπερνά τα όρια της απόκρυφης διδασκαλίας. Για τους αλχημιστές είχαν σημασία τα σύμβολα, καθώς θεωρούσαν ότι οι εικόνες και τα σύμβολα ενσωμάτωναν τη φύση των ουσιών. Ξεχωριστή θέση κατείχε η αναζήτηση της αιώνιας ζωής διαμέσου των δυνάμεων ή ορισμένων διεργασιών συγκεκριμένων υλικών - όπως η φιλοσοφική λίθος ή η μεταστοιχείωση των αγενών μετάλλων σε χρυσό. Οι αλχημιστές ακολουθώντας τις διδαχές των αρχαίων φυσικών φιλοσόφων προσπαθούσαν να αναπαραγάγουν τις συνθήκες δημιουργίας του κόσμου μέσα στους κλιβάνους τους. Οι αλχημιστικές θεωρίες μεταβιβάστηκαν στους Άραβες και τους δυτικούς συγγραφείς του Μεσαίωνα. Όμως, η Αλχημία έγινε κάποια στιγμή ωφελιμιστική επιστήμη, αποσκοπώντας στην μετατροπή μετάλλων σε χρυσό  ή στην εύρεση  του αρχικού στοιχείου που θα χάριζε την αιώνια νεότητα. Οι άρχοντες χρησιμοποιούσαν τους αλχημιστές για δικό τους όφελος , δίνοντάς τους τη δυνατότητα να έχουν εργαστήρια για τα πειράματά τους αλλά κρατώντας τους ως ομήρους.

Οστάνης ο Μήδος, δάσκαλος του Βώλου της Μένδης, μικρογραφία του 17ου αι. Φαινομενικά, η ιστορία της Αλχημίας είναι αρκετά σκοτεινή, εφόσον είναι μια επιστήμη χωρίς αποδεδειγμένη φανερή αξία. Αναφαίνεται ξαφνικά στους χρόνους της πτώσεως του ρωμαϊκού κράτους, τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες, και διαμέσου μυστηρίων και συμβόλων αναπτύσσεται κατά τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, χωρίς ποτέ να ξεπερνά τα όρια απόκρυφης διδασκαλίας η οποία εδιώκετο και, οι χειριστές της, επιστήμονες και φιλόσοφοι, συγχέονταν με μανιακούς και αγύρτες, κάποτε και με εγκληματίες. Οι περισσότεροι μελετητές της Αλχημίας, ως αρχαιότερες γραπτές μαρτυρίες γι’ αυτήν, δέχονται σχετικά αποσπάσματα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων των πρωτοχριστιανικών αιώνων, όπως και τους ελληνιστικούς παπύρους της Αιγύπτου, που φυλάσσονται στη Λυών και γράφτηκαν τον 3ο και 4ο αιώνα. Ανάλογα είναι και τα αλχημικά ελληνικά χειρόγραφα που φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων, από την εποχή του Φραγκίσκου Α΄, καθώς και ποικιλία, ελληνικών πάλι, χειρογράφων σε περγαμηνές, του 10ου έως και 12ου αιώνα, τα οποία βρίσκονται στην Βιβλιοθήκη του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Τα κείμενα των περισσοτέρων συγγραφέων και οι πραγματείες που περιέχονται στα χειρόγραφα αυτά, υπάρχουν και σε παπύρους του 8ου αιώνα, γραμμένα από πολυγράφους Βυζαντινούς και Άραβες. Είναι ενδιαφέρουσα η αντιπαραβολή αυτών των κειμένων προς τα κείμενα του Πλάτωνος, του Αριστοτέλους και άλλων Ελλήνων φιλοσόφων, ακόμα και προσωκρατικών, διότι δίνει απροσδόκητες διασαφηνίσεις σχετικά με τις θεωρίες των πρώτων αλχημιστών.

Ο Περσεύς ελευθερώνει την Ανδρομέδα, λεπτομέρεια από τοιχογραφία της Πομπηίας (Εθνικο Μουσείο Νεαπόλεως) Μέσα από την προϊστορική παράδοση εξηγείται το παλαιότερο ερώτημα στην ιστορία του ανθρώπου, το πρόβλημα της αρχής του κόσμου, της πρώτης Αρχής − ο όρος Αρχή, έννοια πολυσήμαντη, δηλώνει τη χρονική αρχή αλλά και την αιτία. Διερευνώνται οι απαρχές της Αλχημίας στην ποίηση, τη μαντική και τη φιλοσοφία, κυρίως στις θεογονίες και τις κοσμογονίες, αλλά και στις θεωρίες των προσωκρατικών φιλοσόφων. Γίνεται αναφορά στην πρώτη ομάδα αλχημιστών, η οποία περιλαμβάνει πρόσωπα μυθικά, θεία: τον Ερμή, την Ίσιδα και τον Αγαθοδαίμονα. Τα ονόματα αυτά συνδέονται με την Αίγυπτο, με τους λεγόμενους Γνωστικούς και τον Ποιμάνδρη. Οι αλχημιστές στο εργαστήριό τους είχαν όλα τα στοιχεία της δημιουργίας –γη, ύδωρ, αέρα και πυρ– στην διάθεσή τους. Με έναν πολυποίκιλο εξοπλισμό από φιάλες και καμίνια, πλούτιζαν την γνώση τους στην μαγεία της χημείας με αλλεπάλληλα πειράματα, τα οποία τους έδωσαν την ευκαιρία να ερμηνεύσουν τα θαύματα που έβλεπαν, σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα, όπως το φυσικό, το πνευματικό και το ψυχικό. Γι’ αυτούς, η επιστήμη και η θρησκεία ήταν ένα και συνόψιζαν τις ανακαλύψεις που έκαναν στα εργαστήριά τους, με σύμβολα, τα οποία ανεφέροντο στην ψυχή, το σώμα και το πνεύμα. Η σκοπιά τους ήταν καθολική. Δεν κατεκερμάτιζαν και εξειδίκευαν την γνώση τους, όπως κάνει ο σημερινός επιστήμων, αλλά έβλεπαν το σύνολο της φύσεως με ανθρώπινους όρους, σαν μια μεγάλη κοινότητα προσωπικοτήτων, οι οποίες ζούσαν, σκέπτονταν, αισθάνονταν, απολάμβαναν την ζωή και τελικά, εν γνώσει τους, πέθαιναν για να ξαναϋπάρξουν, έχοντας η καθεμία την φιλοσοφική της λίθο. Για τον κάθε αλχημιστή η λίθος του ήταν κάτι σαν το λυχνάρι του Αλαντίν: μπορούσε να μεταστοιχειώσει τα αγενή μέταλλα σε χρυσό και τους πυριτόλιθους σε πολύτιμα πετράδια, αλλά και να κάνει τα φυτά, τα άνθη και τα δέντρα να αναπτύσσονται με θαυμαστό τρόπο, να δώσει στον κάτοχό της την ικανότητα να βρίσκει χαμένα πρόσωπα και να επικοινωνεί με τα πουλιά και τα ζώα, ή να ζει άνευ τροφής και να συνομιλεί με τους αγγέλους. Κατά μία νεωτέρα παράδοση, ο Μωυσής, ο Σολομών και ο Ερμής ο Τρισμέγιστος ήσαν οι μόνοι που κατείχαν αυτή την τελευταία λίθο, διά της οποίας, εντελώς φυσικά, έκαναν αυτά που εμείς σήμερα αποκαλούμε θαύματα.

Τα επτά μέταλλα της γης προσωποποιημένα (Museum hermeticum reformatum, 1678) Στη μελέτη εξηγείται η σημασία των συμβόλων για τους αλχημιστές, καθώς θεωρούσαν ότι οι εικόνες και τα σύμβολα ήταν «πραγματικά» και ότι ενσωμάτωναν την ουσιαστική φύση των ουσιών. Στις απαρχές του πολιτισμού κάθε γνώση έπρεπε απαραιτήτως να φέρει ένα θρησκευτικό και μυστικιστικό ένδυμα, και κάθε φυσική ενέργεια ταυτιζόταν ή αποδιδόταν στους θεούς. Όμως, κάποτε άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι οποιοδήποτε έργο υλοποιείται δυνάμει της ανθρώπινης λογικής, η οποία το προγραμματίζει, και της ανθρώπινης δραστηριότητος, η οποία το υλοποιεί. Τότε εγκαινιάστηκε μια νέα περίοδος στην πορεία της ανθρωπότητας, κατά την οποία ήκμασαν οι λεγόμενες “ενδιάμεσες επιστήμες” της Αστρολογίας, της Αλχημίας, της Δυνάμεως των Λίθων, και της Ιατρικής των φυλακτών. Τα κείμενα του Ομήρου και του Ησιόδου περιέχουν κάποια έντονα στοιχεία ανορθολογισμού, τα οποία δεν συνάδουν με άλλα σημεία που έχουν σαφώς φυσική επιστημονική υπόσταση. Στους ανορθολογισμούς των ομηρικών και ησιόδειων κειμένων, μερικοί βλέπουν τα δείγματα μιας παραπλεύρου της φιλοσοφίας στοχαστικής διεργασίας, η οποία τότε έφερε τον τίτλο «θεία και ιερά τέχνη», αλλά παρέμεινε γνωστή ως Αλχημία. Επίσης μια απλή σύγκριση ορφικών και πυθαγορείων κειμένων με αλχημιστικά συγγράμματα δείχνει καθαρά ότι οι Πυθαγόρειοι υπήρξαν συνεχιστές των Ορφικών, αλλά και ότι οι καθαρτικές τους τελετουργίες παραπέμπουν ασφαλώς στο ιερό έργο της Αλχημίας. Ορισμένοι μελετητές της Αλχημίας διακρίνουν στα αρχαιότατα ελληνικά κείμενα αποσπάσματα αινιγματικά και γριφώδη, σαφώς Αλχημικά. Στην πεποίθησή τους, τους ενισχύει, πέραν της αποκρυφιστικής παραδόσεως, ο πίναξ των συμβόλων της «ιεράς τέχνης», ο οποίος, παραβαλλόμενος με πίνακες συμβόλων ιερογλυφικών, μινωικής γραμμικής γραφής Α και Β, δίδει εμφανώς την ταυτότητα κοινών συμβόλων. Αν δηλαδή συγκρίνουμε τους πίνακες αυτούς με έναν απλό πίνακα αρχαίων αλχημικών συμβόλων στοιχείων, διαπιστώνομε πως το 25% των χημικών συμβόλων του πίνακος ταυτίζονται απολύτως με σύμβολα των μινωικών πινάκων. Εάν συγκρίνομε τα υπόλοιπα αλχημικά σύμβολα, με κάποια ανοχή σε διαφορές μικρών λεπτομερειών, θα αντιληφθούμε ότι και αυτά τα σύμβολα αντιστοιχούν σε ιδεογράμματα ή και σε απλά γράμματα. Το ίδιο συμβαίνει και με πίνακες αλχημικών συμβόλων νεωτέρων εποχών, όπως αυτός του Ισαάκ Νεύτωνος. Σε αυτόν υπάρχουν κάποια νεώτερα σύμβολα, τα οποία προστέθηκαν με την πάροδο των αιώνων και χαρακτηρίζουν ύλες, τις οποίες δεν χρησιμοποιούσαν οι αρχαιότεροι αλχημιστές, αλλά τα βασικά στοιχεία, όπως τα μέταλλα, συμβολίζονται με σύμβολα γραφής της προϊστορικής μινωικής Κρήτης.

Ο θείος Δράκων (H. Reussner, Pandora, 1582) Οι πρώτοι εισηγητές της επιστημονικής αντίληψης του κόσμου, ως προς την πρώτη αρχή του, αλλά και ως προς το γενεσιουργό αίτιο ήταν ο Θαλής ο Μιλήσιος (έζησε περί το 600 π.Χ.) και οι οπαδοί της Ιωνικής Σχολής. Ο Θαλής δεχόταν ότι το ύδωρ ήταν η πρώτη ύλη, από την οποία γεννήθηκαν τα πάντα, ενώ ο σύγχρονός του Αναξιμένης πρέσβευε ως αρχή των πάντων τον αέρα. Αυτός, όταν είναι μανιώδης, γίνεται πυρ και όταν πυκνώνει γίνεται νέφη και ύδωρ, γη και λίθοι. Τις πρώτες αυτές αόριστες ιδέες, οι οποίες μαρτυρούν μια πρώιμη παρατήρηση, διαδέχονται άλλες εμβριθέστερες. Ο Παρμενίδης και οι Ελεάτες, οι οποίοι αναφέρονται από τον Ζώσιμο, δέχονται τη μονιμότητα. Τα πάντα ανάγονται σε ένα Ον, αιώνιο και ακίνητο, και σε αυτό πίστευαν και οι αλχημιστές όταν έλεγαν: «Ένα το παν και από το παν γίνεται το όλο σύνθεμα» ή κατά την εντονότερη έκφραση των μυστικών αξιωμάτων, που είναι γραμμένα στους συγκεντρωτικούς κύκλους του Δράκοντος (ο Αγαθοδαίμων ή θείος Δράκων, ο οποίος προσφωνείται και ως Όσιρις, του οποίου η κεφαλή είναι ο ουρανός, σώμα του ο αιθέρας, πόδια του η γη και το νερό γύρω του ο Ωκεανός, που γεννάει τα αγαθά και τρέφει την οικουμένη), «Ένα είναι το παν και δι’ αυτού το παν και σ’ αυτό το παν και αν δεν έχει το παν δεν είναι τίποτε το παν». Οι αλχημιστές δεν κάνουν τίποτα περισσότερο από το να ακολουθούν τις διδαχές αυτών των μεγάλων φυσικών φιλοσόφων και να προσπαθούν να αναπαραγάγουν τις συνθήκες δημιουργίας του κόσμου μέσα στους κλιβάνους τους, με τον κατάλληλο συνδυασμό των φυσικών σωμάτων, σύμφωνα με την επιταγή του Ερμού του Τρισμέγιστου «ό,τι είναι επάνω, στον μακρόκοσμο, είναι ακριβώς το ίδιο και κάτω, στον μικρόκοσμο». Έτσι έχουμε τις μονιστικές θεωρίες του νερού (εικ. 7) στον Θαλή, του αέρα στον Αναξιμένη, του πυρός στον Ηράκλειτο και τις πολυαρχικές του φωτός και του σκότους –τουλάχιστον κοσμολογικά– στον Παρμενίδη, του ύδατος, του αέρος, της γης και του πυρός –που συνδυάζονται κάτω από τον ενεργειακό παράγοντα της έλξης και της απώθησης, με τις προσωποποιημένες δυνάμεις της αγάπης και του μίσους– στον Εμπεδοκλή. Ακόμα τη θεωρία των πραγμάτων και του ρυθμιστή νου, στον Αναξαγόρα. Τέλος, ως απάντηση στην ελεατική θεωρία και θέση του όντος και του μη όντος, τη θεωρία των ατόμων και του κενού στον Δημόκριτο. Ο αρχαιότερος κατάλογος των Ελλήνων αλχημιστών, οι οποίοι απέκτησαν καθολικό κύρος, των Οικουμενικών, όπως τους αποκαλούσαν οι σύγχρονοί τους, είναι αυτός του Ανεπιγράφου Φιλοσόφου (Βιβλιοθήκη της Λυών, χφ. 2327, φ. 169, χφ. Αγίου Μάρκου, φ. 79): «Αφού προηγουμένως δώσαμε τα θεωρήματα της χρυσοποιίας, θα προχωρήσουμε στους κορυφαίους της τέχνης αυτής. Πρώτος είναι ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, όπως λέγεται, που πήρε την προσωνυμία διότι προσέθεσε τρεις δυνάμεις ενεργείας στη χρυσοποιία, αλλά και πέρα από αυτήν διέκρινε τα όντα σε τρεις διαστάσεις. Αυτός είναι ο πρώτος συγγραφέας του μεγάλου τούτου μυστηρίου». Στον κατάλογο αυτόν, τα ονόματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων θεωρούνται και ονόματα πραγματικών αλχημιστών συγγραφέων, οι οποίοι αναφέρονται στις περισσότερες πραγματείες που σώζονται.

Το έτος του Μέτωνος, σύμφωνα με μεσαιωνική απεικόνιση (Lamber de Saint-Omer, Liber Floridus, περ. 1120)

Χάρτης της Κύπρου (G. Hill, A History of Cyprus, τ. 1) Με αφορμή το όνομα της πόλεως της Λεμεσού (προέλευση και σημασία) και αφού αποδειχθεί ικανοποιητικά, μέσα από την εξέταση της βυζαντινής χειρόγραφης παράδοσης, ότι το αρχικό μόρφημα ήταν Νεμεσός και προήλθε από ένα ιερό Νεμέσεως των ελληνορωμαϊκών χρόνων, γίνεται προσπάθεια να προσδιορισθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια η θέση του Αγίου Τύχωνα, στις βορειοανατολικές παρυφές της αρχαίας Αμαθούντος, καθώς επίσης να διευκρινιστεί χρονολογικά η έναρξη της λατρείας της Νεμέσεως στην Κύπρο και να αποκωδικοποιηθεί η πολιτισμική σημασία της. Όλες οι επιμέρους ενδείξεις συγκλίνουν στο λογικό συμπέρασμα ότι τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα που σφράγισαν την ιστορία της κλασικής Αθήνας κατά την περίοδο των αγώνων του Κίμωνος περί την Κύπρον (470/69-451 π.Χ.) έδωσαν μετά το θάνατό του στο Κίτιο και τη συνθήκη του Καλλία (449 π.Χ.) την έμπνευση για την εικαστική μεταμόρφωση και την εξιδανικευμένη μεταστοιχείωση της ιδέας της Αθηναϊκής Ηγεμονίας, όπως εκφράζεται διά στόματος Περικλέους μέσα από τον Θουκυδίδη (Β62), στον αγαλματικό τύπο της Νεμέσεως του Ραμνούντος. Το ανάθημα πρέπει να στήθηκε ένα δυο χρόνια μετά το θάνατο του Περικλέους, όταν η Αθήνα ήλπιζε ακόμη πως θα εξέλθει νικήτρια από τον εμφύλιο πόλεμο. Απομένει να διασαφηνιστεί το κυπριακό σκέλος του προβλήματος, στο ιερό της Αφροδίτης στην Αμαθούντα και στο ιερό του Απόλλωνος Υλάτη στο Κούριο.

Άποψη της έκθεσης, ενότητα Ο Χρυσός των Μακεδόνων Με αφορμή τη χρήση των θεματικών ενοτήτων στην επανέκθεση του ανακαινισμένου Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (2001-2006, βλ. Αρχαιολογία και Τέχνες 102 (2007), σ. 73-82) διαπιστώνεται ότι η παρουσία των τριών στοιχείων που τις αποτελούν (αντικείμενο-έκθεμα, κείμενο, εικόνα, δηλαδή σχέδιο, φωτογραφία, χρήση ηλεκτρονικών μέσων) αποτελεί όχι μόνο το πλέον επικοινωνιακό μέσο για την προσέγγιση του παρελθόντος, αλλά και τον καταλληλότερο μηχανισμό για την εφαρμογή στην πράξη θεωρητικών απόψεων για το παρελθόν.

Ξενία Μυκόνου, αρχιτέκτων Άρης Κωνσταντινίδης, 1960 Μετά το 1950 η Ελλάδα θα εισέλθει στην λεγόμενη περίοδο της «Ανασυγκρότησης» κατά την οποία, θα κατασκευσθούν αξιόλογα αρχιτεκτονικά έργα.Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα έργα του Δημήτρη Πικιώνη, όπως η διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο του Φιλοπάππου, η Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη, η οικία Ποταμιάνου στην Φιλοθέη, και η οικία Γκαρή στο Ψυχικό. Ο αρχιτέκτων Άρης Κωνσταντινίδης θα σχεδιάσει τα Ξενία Άνδρου, Καλαμπάκας και Μυκόνου,τα αρχαιολογικά μουσεία Ιωαννίνων και Κομοτηνής καθώς και τις μονοκατοικίες στο Παγκράτι και την Ανάβυσσο. Ενας νέος αρχιτέκτονας ο Νίκος Βαλσαμάκης, θα σχεδιάσει μία σειρά κτηρίων με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, όπως το Ξενοδοχείο «Αμαλία» και οι πολυκατοικίες στις οδούς Σεμιτέλου 5, Σεμιτέλου & Βας.Σοφίας, Μαυρομματαίων 41 στην Αθήνα, καθώς και μια σειρά μονοκατοικιών, όπως την οικία Λαναρά στην Ανάβυσσο και την οικία της οικογενείας του στην Φιλοθέη. Σημαντικά είναι τα έργα του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου, όπως το εργοστάσιο FIX οι μονοκατοικίες στο Ψυχικό, την Γλυφάδα, και το Καβούρι, το Θέατρο του Λυκαβηττού, και το Γυμνάσιο-Λύκειο του Αγίου Δημητρίου Αττικής.Στα πλαίσια της τουριστικής ανάπτυξης της Αττικής, θα κατασκευασθούν δύο πολύ σημαντικά ξενοδοχεία, το Χίλτον στην Αθήνα από τους αρχιτέκτονες: Εμ.Βουρέκα – Πρ.Βασιλειάδη & Σπ.Σταϊκο, και το Μόντ Παρνές στην Πάρνηθα από το αρχιτέκτονα Παύλο Μυλωνά. Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1950-60 θα προκηρυχθούν σημαντικοί αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Όπως αυτός για την Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα των αρχιτεκτόνων Δ.Φατούρου – Ν.Μουτσόπουλου & Π.Μυλωνά, για το συγκρότημα της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ των αρχιτεκτόνων Ν.Δεσσύλα – Δ.Κονταργύρη – Α.Λαμπάκη & Π.Λουκάκη, και για το συγκρότημα της Νομικής και Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ με αρχιτέκτονες τους Κ.Παπαϊωάννου & Κ.Φινέ. Επίσης για την Θεολογική Σχολή στην Αθήνα με αρχιτέκτονες τους Λ.Καλυβίτη & Γ.Λεονάρδο, και τον επιβατικό σταθμό του Ο.Λ.Π στον Πειραιά με τους αρχιτέκτονες Ι.Λιάπη & Η.Σκρουμπέλο. Ιδιαίτερα σημαντικά από τα έργα της περιόδου είναι τα δύο (2) κτήρια που σχεδιάστηκαν από δύο αρχιτέκτονες διεθνούς φήμης. Πρόκειται για την Αμερικανική Πρεσβεία του Walter Gropius και τον επιβατικό σταθμό στο Ανατολικό Αεροδρόμιο του Ελληνικού Αττικής του Eero Saarinen.

Άποψη του κτιρίου από την οδό Δημ. Πολιορκητού Η μελέτη αφορά κτίριο που χτίστηκε περίπου το 1900, αποτελεί νεότερο μνημείο, ενώ έχει χαρακτηριστεί έργο τέχνης. Η θέση του, στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης, αποτελεί τμήμα του ευρύτερου αστικού κέντρου της πόλης και έναν από τους πιο αξιόλογους παραδοσιακούς οικισμούς της Ελλάδας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα πυκνοδομημένη περιοχή σήμερα, που οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι κατοικείται συστηματικά επί Τουρκοκρατίας. Το κτίσμα αναπτύσσεται σε τρεις στάθμες (ισόγειο, πρώτος και δεύτερος όροφος) και στο νοτιοδυτικό τμήμα του οικοπέδου υπάρχει διαμορφωμένος αύλειος χώρος. Το ισόγειο είναι μικτής χρήσης, κατοικία και αποθήκες (παλαιότερα καταστήματα). Καθένας από τους δύο ορόφους αποτελεί και ξεχωριστό διαμέρισμα-κατοικία. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του κτιρίου δεν πηγάζουν μόνο από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, όπως συμβαίνει με την πλειονότητα των κτιρίων στην Άνω Πόλη, αλλά και από το νεοκλασικισμό. Το εξωτερικό του κτιρίου είναι αρχιτεκτονικά από τα πιο ενδιαφέροντα στην Άνω Πόλη με την ύπαρξη του διπλού σαχνισιού να εντυπωσιάζει στην κύρια όψη. Η πλάγια όψη χαρακτηρίζεται από έντονη διακοσμητική διάθεση. Αντίθετα με το εξωτερικό, το εσωτερικό του κτιρίου παραξενεύει με τη λιτότητά του. Κατασκευαστικά και ως προς τον κατακόρυφο άξονα, το κτίριο αποτελείται από φέρουσα τοιχοποιία (συνδυασμός λιθοδομής, τοίχων από τσιμεντόλιθους και τσατμά), ενώ ως προς τον οριζόντιο άξονα ο φέρων οργανισμός μορφώνεται από ξύλινες ή σύνθετες δοκούς. Το πιο σημαντικό πρόβλημα του κτιρίου αφορά το δομικό του οργανισμό. Πρόκειται για την απόκλισή του από την κατακόρυφο, γεγονός που συνεπάγεται μια σειρά προβλημάτων (απομάκρυνση των εγκάρσιων τοίχων, παραμόρφωση ανοιγμάτων). Η χρήση του κτιρίου προτείνεται να διατηρηθεί. Έτσι, εφόσον αντιμετωπιστούν όλα τα δομικά και αισθητικά του προβλήματα, θα εξασφαλιστεί η παράταση ζωής ενός κτιρίου και ως μνημείου της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, αλλά και ως βιώσιμος χώρος, που αποτελούσε άλλωστε και τον πρωταρχικό του στόχο.

Οικία Β. Καραγιάννη (πρώην Αυγουστάκη). Γενική άποψη της ανασκαφής Από τις συνηθέστερες εφαρμόσιμες λύσεις στη διατήρηση αρχαιολογικών καταλοίπων κατά τη διάρκεια κυρίως σωστικών ανασκαφών είναι η κατάχωση των αρχαίων, ύστερα από λεπτομερή καταγραφή, φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση. Η ανεύρεση τέχνεργων υψηλής αισθητικής, όπως περίτεχνων ψηφιδωτών δαπέδων, οδηγεί συχνά τους ανασκαφείς σε διλήμματα για την in situ διατήρησή τους σε έναν ευρύτερο διαμορφωμένο, αλλά απαλλοτριωμένο αρχαιολογικό χώρο ή την απομάκρυνσή τους από τον ανασκαφικό χώρο ύστερα από την αποκόλλησή τους, για την οποία απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η εξεύρεση της καλύτερης και εφικτότερης τεχνικής μεθόδου απόσπασής τους. Στο παραπάνω περιγραφόμενο πλαίσιο, σε σωστική ανασκαφή στην πόλη της Ρόδου, αποφασίστηκε η κατάχωση των αρχαίων και η αποκόλληση των περίτεχνων ψηφιδωτών δαπέδων κατά τμήματα, τα οποία μεταφέρθηκαν στα εργαστήρια συντήρησης της ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, με άμεσο στόχο τη μουσειακή έκθεσή τους.

Γενική άποψη της περιοχής Κάβος με το τζαμί Από τον Ιούλιο του 2007 λειτουργεί στο μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί), στο Καστελλόριζο, μόνιμη έκθεση της ιστορικής συλλογής του νησιού. Αποτελείται κυρίως από έγγραφα και φωτογραφίες, που σχετίζονται με τη νεότερη ιστορία του, από τον 19ο αιώνα ως την καταστροφή του το 1943 και την ενσωμάτωσή του με την Ελλάδα το 1948. Η έκθεση εστιάζει στην εποχή της αλλοτινής ακμής του Καστελλορίζου, τότε που ήταν μία από τις πιο αξιόλογες ναυτικές δυνάμεις στη Μεσόγειο, με πληθυσμό άνω των 10.000 κατοίκων και στην εποχή της παρακμής που ακολούθησε, σηματοδοτούμενη από το έντονο ρεύμα μετανάστευσης και τις διαδοχικές καταστροφές που υπέστη κατά τη διάρκεια των δύο παγκοσμίων πολέμων.

Το Γαλαξίδι με την εκκλησία του Αγίου Νικολάου που δεσπόζει Η συντακτική επιτροπή του περιοδικού σκέφτηκε πως θα ήταν ευχάριστο για τους αναγνώστες μας να βρίσκουν κάθε τόσο μια πρόταση για εκδρομή. Μια εκδρομή σε γνωστά μέρη που όμως θα τους αποκαλύψει κάτι καινούργιο! Για πρώτο προορισμό διαλέξαμε το Γαλαξίδι, γνωστό για το στόλο του, από τον 18ο και τον 19ο αιώνα, αλλά με άγνωστη ιστορία κατά την αρχαιότητα. Στην παρουσίαση θα βρείτε χρήσιμες πρακτικές πληροφορίες (πού να μείνετε ή πού να φάτε...), την ιστορία της πόλης και της περιοχής αλλά και τα αξιοθέατα που μπορείτε να επισκεφθείτε.

Αρχική οθόνη του Achemenet Το δίκτυο Achemenet είναι αφιερωμένο στο περσικό βασίλειο κατά την περίοδο των Αχαιμενιδών (περίπου 550-330 π.Χ.), από την ίδρυση δηλαδή της βασιλικής δυναστείας από τον Κύρο έως την κατάκτησή του από τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο δικτυακός αυτός τόπος δημιουργήθηκε το 2000 από τον Pierre Briant, καθηγητή στην έδρα της ιστορίας και του πολιτισμού του Αχαιμενιδικού βασιλείου και της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου στο Collège de France. Το περιεχόμενο γράφουν και επιμελούνται ο P. Briant και οι συνεργάτες του, μέλη ενός διεθνούς δικτύου ερευνητών. Οι ιστοσελίδες διατίθενται στα γαλλικά και τα αγγλικά, σε ελεύθερη πρόσβαση.

Το σμιλεμένο σανδάλι που οδήγησε τους επιστήμονες στη σκέψη ότι πρόκειται για άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού. Ειδήσεις: Λαθρανασκαφές στην περιοχή του Ολύμπου, άγαλμα του Αδριανού, ανασκαφές Δεσποτικού, αναστήλωση του Παρθενώνα, νεώσοικοι Μικρολίμανου, κ.ά. Εκθέσεις: Ιόνιο Πέλαγος, Τουταγχαμών στο Βρετανικό Μουσείο, Κρυμμένο Αφγανιστάν. Συνέδρια: Αρχιτεκτονική παράδοση την Εποχή του Χαλκού, Αρχαιολογικό έργο των Πανεπιστημίων στην Ελλάδα, Τεκμηρίωση, ψηφιοποίηση και ανάδειξη των Συλλογών της Αμερικανικής Σχολής, Ακρωτήρι Θήρας. Διαλέξεις: Διαλέξεις Απριλίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή, Δρακόσπιτα, Αρχαία Άργιλος, κ.ά. Βιβλία: Martin Jones, Feast-Why humans share food, Μιχάλης Τιβέριος,Όψεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου. (Αν)επίκαιρες αρχαιογνωστικές συμβολές, Carl Blegen, Marion Rawson, Οδηγός στο Ανάκτορο του Νέστορα, κ.ά.

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Στα Αρχαιομετρικά Νέα μπορείτε να διαβάσετε: - Γεωαρχαιολογικές μελέτες: νέες τάσεις - KENTRO: Το ενημερωτικό δελτίο του INSTAPEC - Θερινό σχολείο για τα αρχαία μέταλλα στο UCLA - Το 37ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαιομετρίας (ISA 2008), 12 - 18/5/2008 - Άλλα συνέδρια με ενδιαφέρον για την αρχαιομετρία

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης. Στην Ελλάδα, Αρχαιολογική Υπηρεσία και αρχαιολογικός νόμος είναι από τους παλαιότερους στην Ευρώπη. Από την ίδρυσή του, το νέο κράτος επένδυσε στην αρχαιολογική κληρονομιά για να αναδείξει την πολιτισμική και εθνική ταυτότητα των Ελλήνων. Η στάση αυτή λειτούργησε ανασταλτικά στις διαδικασίες ανάπτυξης της αρχαιολογίας και των αντίστοιχων πανεπιστημιακών σπουδών. Σήμερα πλέον η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει άμεση ανάγκη αλλαγών και εκσυγχρονισμού. Στη δεκαετία του 1980 η Υπηρεσία βρέθηκε για πρώτη φορά με τόσο πολλούς αρχαιολόγους χάρη σε δυο συνεχείς διαγωνισμούς και τη μονιμοποίηση εκατό αρχαιολόγων που δούλευαν ως τότε αποσπασματικά. Ωστόσο, η ανάγκη προβολής της πολιτισμικής κληρονομιάς, που είχε αρχίσει να απασχολεί ένα αυξανόμενο κοινό, βρήκε την Υπηρεσία απροετοίμαστη. Ό,τι είχε καθυστερήσει λόγω έλλειψης προσωπικού και επιστημονικής δεοντολογίας έγινε ξαφνικά ιδιαίτερα πιεστικό. Στις ανασκαφές, στη συντήρηση και την αναστήλωση, που πραγματοποιεί η Αρχαιολογική Υπηρεσία με αυτεπιστασία, διαπιστώνεται ένα διπλό πρόβλημα: οι παλαιοί τεχνίτες, εργάτες και φύλακες έχουν φύγει χωρίς να έχει ληφθεί πρόνοια να διαμορφωθούν καινούριοι επαγγελματίες. Όπως και σε άλλους τομείς της ελληνικής κοινωνίας, η μετάβαση από έναν παραδοσιακό τρόπο δουλειάς σε έναν ορθολογιστικό δεν κατορθώθηκε. Ο ανορθολογισμός που χαρακτηρίζει τη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης, η αντίσταση στις αλλαγές, η απογοήτευση και η περιθωριοποίηση των στελεχών της οδηγούν μια ιστορική Υπηρεσία σε μαρασμό. Παραδείγματα από την Ιταλία, την Ισπανία και τη Γαλλία δείχνουν λύσεις που δόθηκαν σε χώρες με ανάλογη δυσκινησία των παλαιών τους υπηρεσιών. Ακολουθεί αναλυτικό σχεδιάγραμμα των Διευθύνσεων και των Εφορειών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας με τα στοιχεία επικοινωνίας τους.

Η Αρχαιολογική Εφημερίς, το κύριο επιστημονικό όργανο της Αρχαιολογικής Εταιρείας από το 1837. Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1837 με πρωτοβουλία του Κωνστ. Μπέλιου. Από το 1859 ως το 1894, γραμματέας της είναι ο Στέφανος Κουμανούδης. Τον διαδέχεται ο Παναγιώτης Καββαδίας (1895-1909, 1912-1920), έπονται οι Γεώργιος Οικονόμος (1924-1951) και Αναστάσιος Ορλάνδος (1951-1979). Από το 1979 ως το 1988, Γεν. Γραμματεύς ήταν ο Γεώργιος Μυλωνάς. Από το 1988, Πρόεδρος της Εταιρείας είναι ο Γεώργιος Σ. Δοντάς και Γενικός Γραμματέας ο Βασίλειος Χ. Πετράκος. Πέρα από το εκδοτικό της έργο, η Εταιρεία έχει τρία ετήσια περιοδικά, τα Πρακτικά, την Αρχαιολογική Εφημερίδα και το Έργον. Από το 1988 εκδίδει και το τριμηνιαίο περιοδικό Μέντωρ.

Μυστράς, Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Μέσα σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα εμποτισμένη με τη λατρεία του κλασικού, ο Γεώργιος Λαμπάκης ιδρύει το 1884 τη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία Το 1899 ιδρύεται η πρώτη Εφορεία Χριστιανικών και Μεσαιωνικών Αρχαιοτήτων και το 1914 το «Χριστιανικόν και Βυζαντινόν Μουσείον». Η Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων δημιουργείται το 1977 περιλαμβάνοντας δεκατρείς Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Έργο της είναι η προστασία, μελέτη και ανάδειξη των μνημείων (εκκλησιών, μοναστηριών, αρχοντικών, οικισμών κ.ά.) και των κινητών έργων τέχνης (εικόνων, χειρογράφων, εκκλησιαστικών κεντημάτων κ.ά.) που είναι παλαιότερα του 1830. Η ιδιομορφία του έργου της Διεύθυνσης πηγάζει από τη σύνδεση ναών, μοναστηριών και απειράριθμων εικόνων με τη λατρευτική ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Καλαμάτας μετά από τους τελευταίους σεισμούς. Στον Οργανισμό του ΥΠΠΕ (1977), η «αναστήλωση» ορίζεται ως η μελέτη και εκτέλεση «οιουδήποτε τεχνικού έργου συντηρήσεως, στερεώσεως, αναστηλώσεως, αποκαταστάσεως, διαμορφώσεως περιβάλλοντος χώρου και προστασίας των μνημείων». Οι τρεις Διευθύνσεις Αναστηλώσεως του ΥΠ.ΠΟ. είναι αρμόδιες α) για τα Αρχαία Μνημεία (από τα προϊστορικά έως και τα ρωμαϊκά), β) για τα Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά (μνημεία ως το 1830 και όλα τα εκκλησιαστικά), ενώ γ) η Διεύθυνση Πολιτιστικών Κτηρίων και Αναστηλώσεως Νεοτέρων Μνημείων φροντίζει μεταξύ άλλων και για την αρχιτεκτονική κληρονομιά του Νεότερου Κράτους. Στα αναστηλωτικά έργα, που εκτελούνται είτε με αυτεπιστασία ή με εργολαβίες, τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται η λύση των Επιτροπών που αναλαμβάνουν την ευθύνη της μελέτης και της επέμβασης σε ένα μνημείο, όπως έγινε με τη Συντήρηση των Μνημείων Ακροπόλεως Αθηνών ή του ναού του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες. Οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι που μετέχουν σε αυτές τις Επιτροπές δεν είναι η μόνη όψη της συνεργασίας της Υπηρεσίας με τα Πανεπιστήμια που εκτελούν ερευνητικά προγράμματα με ανάθεση του ΥΠΠΟ, συμμετέχουν σε Διεθνή Συνέδρια και καλύπτουν την ανάγκη για εργαστηριακές έρευνες. «Η διαδικασία της αποκαταστάσεως είναι μια επέμβαση υψηλής εξειδικεύσεως που επιβάλλεται να γίνεται κατ’ εξαίρεση», λέει ο Χάρτης της Βενετίας και συνιστά τη δημοσίευση των σχετικών μελετών, όπως και τη δημιουργία ενός Αρχείου Επεμβάσεων στα μνημεία. Το ζητούμενο της υψηλής εξειδίκευσης δυναμιτίζεται στην Ελλάδα τόσο από την έλλειψη μεταπτυχιακών σπουδών όσο και από τη χαμένη ευκαιρία της μεταλαμπάδευσης των παραδοσιακών τεχνικών από τους παλαιούς τεχνίτες στους νέους. Η Διακήρυξη του Άμστερνταμ και η Σύμβαση της Γρανάδας διατύπωσαν την αρχή της ολοκληρωμένης διατήρησης (conservation integrée) που εντάσσει τα αναστηλωτικά προγράμματα σε μια γενικότερη πολιτισμική, περιβαλλοντική και χωροταξική πολιτική. Η αρχή αυτή αποτελεί σήμερα την προτεραιότητα στην ευρωπαϊκή πολιτική προστασίας των μνημείων.

Συντήρηση αρχαιοτήτων. Τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων απαρτίζουν το Τμήμα Συντήρησης και το Τμήμα Έρευνας. Λόγω έλλειψης προσωπικού και εργαστηρίων, το Τμήμα Έρευνας δεν λειτούργησε ποτέ. Οι τριακόσιοι σαράντα τρεις υπάλληλοι του Τμήματος Συντήρησης, που κρατάει συντονιστικό ρόλο, εργάζονται στα διακόσια πέντε περιφερειακά εργαστήρια Μουσείων και Εφορειών, που είναι συνήθως υποτυπωδώς εξοπλισμένα. Απαραίτητη θεωρείται η διάρθρωση της Κεντρικής Υπηρεσίας σε Τμήματα κατά ειδικότητα που θα αντιστοιχούν σε ισάριθμα εργαστήρια. Η Συντήρηση θα περιλαμβάνει: Τμήμα φορητών εικόνων, πινάκων-ελαιογραφιών, τοιχογραφιών, ψηφιδωτών, ξυλογλύπτων, χειρογράφων-χαρτιού κλπ., υφαντών, οργανικών ανασκαφικών ευρημάτων, μετάλλων, κεραμικών-γυαλιού, λιθίνων. Τα τμήματα αυτά θα συμπληρώνει ένα Τμήμα Εφαρμοσμένης Έρευνας για τη Συντήρηση.

Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Ιλίου Μελάθρου μετά από τις εργασίες συντήρησης. Στην αρμοδιότητα της Διεύθυνσης Εκτελέσεως Έργων Μουσείων υπάγεται και κάθε νέα κατασκευή που εκτελείται μέσα σε αρχαιολογικούς χώρους. Τη Διεύθυνση συναποτελούν τα Τμήματα: α) Δημοπρατήσεως, β) Εκτελέσεως και Επιβλέψεως, γ) Ελέγχου και Παραλαβών. Τα έργα της περιλαμβάνουν έργα συντήρησης, συχνά σε μουσεία που δεν έχουν συντηρηθεί ποτέ, έργα βελτιωτικά (συστήματα ασφάλειας και πυρασφάλειας, κλιματισμός κ.ά.) αλλά και τις αναγκαίες επεκτάσεις παλαιών μουσείων εξαιτίας των αυξανόμενων ανασκαφικών ευρημάτων. Επιβλέποντας μικρά έργα σε όλη την επικράτεια, το προσωπικό της Διεύθυνσης αναλώνεται σε συνεχή ταξίδια. Η λύση είναι η Αποκέντρωση των Τεχνικών Υπηρεσιών του Υπουργείου. Οι Περιφερειακές Τεχνικές-Αναστηλωτικές Διευθύνσεις που θα δημιουργηθούν θα αναλαμβάνουν τη διεκπεραίωση των έργων της περιφέρειάς τους. Παράλληλα, θα μπορούν να συνεργάζονται με κάποιο ιδιαίτερο Τμήμα Συντήρησης Κτηρίων που θα έχει συντονιστικό ρόλο και μένει να δημιουργηθεί.

Corpus Vasorum Antiquorum, σειρά που εποπτεύει το Κέντρο Ερεύνης της Αρχαιότητος. Το Κέντρο Ερεύνης της Αρχαιότητος ιδρύθηκε το 1977 με σκοπό την «έρευνα της Ιστορίας, της Τέχνης και του Πολιτισμού εν γένει της Ελληνικής Αρχαιότητος, εν συναφεία δε προς ταύτην και της Ρωμαϊκής». Το σκοπό αυτό υπηρετεί η μελέτη άμεσων και έμμεσων γραπτών πηγών και αρχαιολογικού υλικού. Τα ερευνητικά προγράμματα αφορούν στη μελέτη της Νεολιθικής, Κρητομυκηναϊκής, Κλασικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας. Στο Κρητομυκηναϊκό και το Κλασικό πρόγραμμα ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη θρησκευτική ζωή και τις λατρευτικές πρακτικές. Στο Κέντρο καταρτίζεται Βιβλιογραφικό Αρχείο της Προϊστορικής Ελλάδας. Επίσης, το Κέντρο εποπτεύει και συντονίζει τις διεθνείς σειρές της Ακαδημίας Corpus Vasorum Antiquorum, Tabula Imperii Romani και Corpus Signorum Imperii Romani.

Το Μουσείο Μπενάκη. Το Μουσείο, που ίδρυσε το 1930 ο Αντώνης Μπενάκης, υπηρετεί με τις συλλογές του μια κεντρική ιδέα: την ανασύνθεση της ιστορικής-πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού σε ολόκληρο το ανάπτυγμα του χώρου και του χρόνου του. Η κατασκευή μιας νέας πτέρυγας θα δημιουργήσει ένα Μουσείο κεντρικό, όπου θα αποκατασταθεί η θρυμματισμένη εικόνα της Ελλάδας. Οι υπόλοιπες συλλογές θα αυτονομηθούν σε περιφερειακά παραρτήματα: το σπίτι και το εργαστήριο του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα θα στεγάσει το σύνολο των συλλογών του, οι κούκλες της Μαρίας Αργυριάδη θα ζωντανέψουν το Μέγαρο της Βέρας Κουλούρα. Στο σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα τα έργα προχωρούν ενώ εξετάζεται η αξιοποίηση της δωρεάς του Λάμπρου Ευταξία στον Κεραμεικό.

Πρακτικά του συνεδρίου ASMOSIA III που πραγματοποιήθηκε στον Δημόκριτο, το 1993. Διεθνούς αναγνώρισης χαίρει το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας, που ιδρύθηκε επίσημα το 1987 και αποτελεί μετεξέλιξη παλαιότερων Προγραμμάτων που είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1965. Το Εργαστήριο εκμεταλλεύεται τη σημαντικότατη υλική, επιστημονική και τεχνική υποδομή του Δημόκριτου και τη βιβλιοθήκη του. Στόχος του Εργαστηρίου είναι η εξαγωγή εξειδικευμένων πληροφοριών από αρχαιολογικά αντικείμενα, μνημεία και υλικά με φυσικοχημικές μεθόδους (C-14, ακτίνες-Χ, θερμοφωταύγεια, μικροανάλυση κ.ά.). Στο φάσμα των δραστηριοτήτων του περιλαμβάνονται: η χρονολόγηση παντός τύπου οργανικών υλικών, κεραμικών, ανθρωπολογικών και παλαιοντολογικών ευρημάτων· μελέτες κεραμικής τεχνολογίας, έλεγχοι αυθεντικότητας κεραμικών αντικειμένων και χαρακτηρισμός εργαστηρίων· προσδιορισμός του τόπου προέλευσης του μαρμάρου αρχαίων γλυπτών και εντοπισμός αρχαίων λατομείων· μελέτες προέλευσης αρχαίων μετάλλων και καταγραφή των αρχαίων μεταλλείων· χαρακτηρισμός των χρωστικών υλικών και τεχνολογίας τοιχογραφιών (Ακρωτήρι Θήρας) και διακοσμήσεως μαρμάρινων μνημείων (ταφικές στήλες του νεκροταφείου Βεργίνας)· μελέτη και χαρακτηρισμός χαρτιού και μελέτες θερμικής κατεργασίας οργανικών υλικών και πυριτολίθων. Το Εργαστήριο στελεχώνουν δέκα επιστήμονες και πολλά από τα προγράμματα με τα οποία ασχολείται πραγματοποιούνται μέσα από ένα εθνικό και διεθνές δίκτυο συνεργασιών. Πρόσφατα, μέσω του Εργαστηρίου, η Ελλάδα πέτυχε την ανάθεση από το ΝΑΤΟ ενός πιλοτικού προγράμματος με θέμα «Τεχνολογίες για τον πολιτισμό». Επί σειρά ετών το Εργαστήριο οργανώνει Σεμινάρια Αρχαιομετρίας-Αρχαιολογίας-Συντήρησης και εκδίδει το εξαμηνιαίο περιοδικό «ΔελτΑ».

Το λογότυπο του Μουσείου Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η θεωρητικά ικανοποιητική εικόνα του προγράμματος σπουδών για φοιτητές με αρχαιολογική κατεύθυνση στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας υπονομεύεται από μια σειρά παράγοντες. Βασικό πρόβλημα είναι ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των σπουδαστών που δημιουργεί ανομοιογένεια ενδιαφέροντος και επιπέδου, καθώς και αδυναμία ουσιαστικής εποπτείας από τον διδάσκοντα. Τα Τμήματα σταθερά ζητούν μειωμένους αριθμούς εισακτέων. Το δεύτερο πρόβλημα αφορά την οργάνωση της πραγματοποίησης του προγράμματος. Στο πλαίσιο ενός εξαμηνιαίου μαθήματος, προσφέρονται περισσότερα θέματα από περισσότερους διδάσκοντες και ο φοιτητής έχει να επιλέξει ένα από αυτά. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία επιλογής οδηγεί στην πραγματοποίηση ενός τυχαίου προγράμματος που δεν περιλαμβάνει ενημέρωση σε βασικούς τομείς της επιστήμης. Τρίτο πρόβλημα προκαλεί η νοοτροπία του ενός, ελληνικού «συγγράμματος» που, στον αντίποδα της κριτικής ενημέρωσης μέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία, δημιουργεί εθισμό στην εκμάθηση μιας έτοιμης γνώσης. Ο χωρισμός των Τμημάτων της παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής πρόσθεσε ένα τέταρτο πρόβλημα. Η μείωση της φιλολογικής παιδείας προς όφελος της ιστορικής-αρχαιολογικής ειδίκευσης στερεί τους αρχαιολόγους από την απαραίτητη άμεση γνώση της γραπτής παράδοσης και της σκέψης του κόσμου που μελετούν. Όλα τα παραπάνω προβλήματα σε συνδυασμό αποτυπώνονται στο πτυχίο που παίρνουν οι σπουδαστές. Από το 1988 το Πανεπιστήμιο Αθηνών παρέχει μεταπτυχιακές αρχαιολογικές σπουδές που αρθρώνονται σε δύο κύκλους: ο πρώτος είναι διετής και καταλήγει στην απόκτηση διπλώματος αντίστοιχου με το master, ο δεύτερος είναι αφιερωμένος στην εκπόνηση διατριβής. Οι σπουδές αυτές προσφέρουν τη δυνατότητα πλήρους υπέρβασης των υφισταμένων αδυναμιών του προπτυχιακού προγράμματος.

Φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης μελετούν ευρήματα από ανασκαφές. Ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι αρχαιολόγοι εστίαζαν στην αναπαράσταση και ερμηνεία των στοιχείων που συνθέτουν έναν «πολιτισμό». Η «δημοκρατική» αρχαία Ελλάδα αναδεικνύεται σε αδιαμφισβήτητο πολιτισμικό πρότυπο και η αναζήτησή της καθιερώνεται τον 19ο αιώνα ως το κατεξοχήν αντικείμενο της κλασικής αρχαιολογίας. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι αρχαιολογικές ανησυχίες στρέφονται προς την κατανόηση και ερμηνεία ιστορικών διαδικασιών, αναζητώντας τα αίτια και όχι πια μόνο τα αποτελέσματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι νέες εξελίξεις έρχονται σε έντονη αντίθεση προς την παραδοσιακή αρχαιολογική πολιτική στην Ελλάδα που, θεμελιωμένη μέσα στο κλίμα του ρομαντικού κλασικισμού, προσφέρει τότε το ισχυρότατο πολιτικό επιχείρημα ότι οι Νεοέλληνες είναι απευθείας απόγονοι των αρχαίων. Κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η διάσωση της πατρογονικής κληρονομιάς. Το θέμα της σε βάθος μελέτης της αρχαιότητας δεν θεωρήθηκε εξίσου επιτακτικό καθώς, μεταξύ άλλων, επικρατούσε και η «ρεαλιστική» αντίληψη ότι η σχετική μελέτη γινόταν ούτως ή άλλως στο εξωτερικό. Αυτή την αντίληψη απηχεί η παραδοσιακή πλέον θέση της πολιτείας, ότι ο ρόλος της διδασκαλίας της αρχαιολογίας στο ελληνικό πανεπιστήμιο δεν είναι η διεύρυνση της σχετικής γνώσης αλλά η μεταφορά ενός ήδη παρασκευασμένου προϊόντος. Το Πανεπιστήμιο της Κρήτης, οργανωμένο σύμφωνα με την εκπαιδευτική φιλοσοφία του αρμόδιου υπουργείου, δεν είναι σε θέση να καλύψει μόνο του τις «σύγχρονες επιστημονικές ανάγκες» της κλασικής αρχαιολογίας, υποβιβασμένης στο επίπεδο της πατριδογνωσίας. Δεν έχει καν γίνει συνειδητό ότι η ελληνική αρχαιολογία είναι ένα πολύ μικρό τμήμα της επιστήμης της αρχαιολογίας, ενώ η πολιτεία συνεχίζει να επενδύει το μέγιστο τμήμα των δραστηριοτήτων των αρχαιολογικών τμημάτων στην εκπαίδευση υποψηφίων καθηγητών μέσης εκπαίδευσης.

Η Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στα χρόνια ίδρυσης του νεοσύστατου κράτους, η κοινότητα στόχων ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο και την Αρχαιολογική Υπηρεσία οδήγησε στον εναγκαλισμό τους. Το πρόγραμμα του Αρχαιολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στοχεύει κατά μεγάλο μέρος στην προετοιμασία των φοιτητών για τη διπλή επαγγελματική τους ιδιότητα ανάμεσα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και τη Μέση Εκπαίδευση. Ο διαχωρισμός του αντικειμένου σε προϊστορική, κλασική και βυζαντινή αρχαιολογία διατηρεί στεγανά που εμποδίζουν την επικοινωνία ιδεών, μεθόδων και τεχνικών μεταξύ τους. Αρχαιολογική θεωρία και μέθοδος κατακερματίζονται. Το κενό καλούνται να καλύψουν μαθήματα όπως η μουσειολογία, η αρχαιομετρία, η χρήση των υπολογιστών στην αρχαιολογία κ.ά. Το περιεχόμενο των αρχαιολογικών μαθημάτων διαμορφώνει την αρχαιολογική συγκρότηση όσων καταφέρουν να περάσουν τη στενή πύλη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Η φυσιογνωμία της αρχαιολογικής έρευνας όμως καθορίζεται και από την ίδια την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η σχέση είναι αμφίδρομη. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελούν οι εισαγωγικές εξετάσεις στον κλάδο. Στα θέματα των εξετάσεων δεν περιλαμβάνεται κανένα που να σχετίζεται με τη θεωρία ή τη μέθοδο της αρχαιολογίας, εφόδια απαραίτητα στο πεδίο, αποκλείοντας έτσι την ελληνική αρχαιολογία από τη διεθνή θεωρητική συζήτηση. Πλήρως απουσιάζουν ερωτήσεις σε θέματα όπως η βιοαρχαιολογία, η αρχαιολογία του περιβάλλοντος, η καταγραφή και τεκμηρίωση ανασκαφών κ.ά. που οι φοιτητές στη Θεσσαλονίκη διδάσκονται. Η σχεδόν «φετιχιστική» εμμονή με τα αντικείμενα-πράγματα ή με τον κλασικό πολιτισμό διατρέχει όλα τα θέματα. Η επιλογή των θεμάτων των εξετάσεων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας προκαταλαμβάνει κάθε προσπάθεια σπουδών που αναζητούν διαφορετικές περιοχές. Αν ο φαύλος κύκλος δεν σπάσει, οι δυο χώροι θα λειτουργούν ασύμπτωτα και η προοπτική αυτή είναι δυσοίωνη για το μέλλον και των δυο.

Σημαντικά προβλήματα επαγγελματικής αποκατάστασης αντιμετωπίζουν οι αρχαιολόγοι. Παρά την ποικίλη εκμετάλλευση της αρχαίας κληρονομιάς, κρατικός σχεδιασμός για την παροχή κονδυλίων και την αύξηση των θέσεων των αρχαιολόγων δεν υπάρχει. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία προκηρύσσει ειδικό διαγωνισμό μόνο όταν κενωθούν κάποιες από τις 300 θέσεις των μονίμων υπαλλήλων της. Η ύλη των εξετάσεών της υποτιμά τις πολλές ειδικότητες που έχουν πλέον αναπτυχθεί και υποβαθμίζει το πτυχίο και τις μεταπτυχιακές σπουδές των υποψηφίων. Γραφειοκρατικές αρμοδιότητες που βαρύνουν τους αρχαιολόγους της Υπηρεσίας λειτουργούν σε βάρος της ερευνητικής τους εργασίας, περιορισμένης ήδη από την έλλειψη πλήρως ενημερωμένων βιβλιοθηκών, ερευνητικών προγραμμάτων, ερευνητικών σεμιναρίων κ.ά. Προτάσεις και περιστασιακές μεταρρυθμίσεις είναι ανώφελες, αν δεν αναθεωρηθεί η οργάνωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και δεν συντονιστεί μαζί της το πρόγραμμα των πανεπιστημιακών σπουδών.

Η διδασκαλία της Αρχαιολογίας θα ήταν αποτελεσματικότερη αν στηριζόταν στην αρχή της κατανομής των μαθημάτων κατά θεματολογία. Περιορισμούς στο ερμηνευτικό πλαίσιο της αρχαιολογίας θέτει η πρόσδεσή της στο «άρμα» της Ιστορίας της Τέχνης, γεγονός που δεν της επιτρέπει να οριστεί ως «κατανόηση των κοινωνιών του παρελθόντος μέσα από τη μελέτη των υλικών τους καταλοίπων», να λειτουργήσει στο πλαίσιο της ανθρωπολογίας, να αξιοποιήσει μεθόδους και έννοιες από άλλες επιστήμες και να επιδιώξει τη διαλεκτική επανασύνδεσή της με την ιστορία. Ενώ μια πιο αποτελεσματική οργάνωση θα στηριζόταν στην αρχή της κατανομής των μαθημάτων κατά θεματολογία, οι θεματικές ενότητες οργανώνονται ακολουθώντας χρονολογική διαίρεση. Όχι μόνο υποβάλλονται έτσι οι αντιλήψεις του εξελικτισμού του 19ου αιώνα αλλά υπονοείται και η αυτονόμηση του χρόνου ως διάστασης, η ταύτιση των κοινωνικών αλλαγών με το χρόνο. Η διδασκαλία μεροληπτεί. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, τα μαθήματα αφορούν δυο χρονικές φάσεις, την κλασική εποχή και την «πρωτοϊστορία». Τα έργα της κλασικής τέχνης σήκωσαν το βάρος της απόδειξης της ιστορικής συνέχειας ανάμεσα στο κλασικό παρελθόν και το νεοελληνικό έθνος. Η πρωτοϊστορία επωμίστηκε την απόδειξη της αλήθειας των ομηρικών επών. Από τον κατάλογο των προσφερόμενων μαθημάτων απουσιάζουν: Η ιστορία της αρχαιολογίας και η διερεύνηση του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο επιτελούνται οι θεωρητικές και μεθοδολογικές εξελίξεις. Η συζήτηση γύρω τα θεωρητικά και μεθοδολογικά ρεύματα στην αρχαιολογία, από τη «νέα αρχαιολογία» έως την «αρχαιολογία της διαδικασίας» και τη συσχέτισή τους με την ερμηνεία του αρχαιολογικού υλικού. Η εκπαίδευση των αρχαιολόγων σε τεχνικές αποκάλυψης, συλλογής και ανάλυσης του αρχαιολογικού υλικού. Οι οικολογικές και οικονομικές παράμετροι των κοινωνιών του παρελθόντος. Ο προβληματισμός γύρω από τις σχέσεις αρχαιολογίας και κοινού.

Εξωτερική όψη της βιβλιοθήκης της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Χορήγηση άδειας για τη διενέργεια αρχαιολογικών επεμβάσεων εντός Γαλλίας απαιτεί ο νόμος Carcopino του 1941. Σε κάθε περιοχή, ένας γενικός διευθυντής πολιτιστικών υποθέσεων εκπροσωπεί το Υπουργείο Πολιτισμού και ελέγχει τον περιφερειακό συντηρητή αρχαιολογίας. Ο περιφερειακός συντηρητής, σε συνεννόηση με το Ανώτερο Συμβούλιο Αρχαιολογικής Έρευνας, προγραμματίζει τις ανασκαφές και φέρει όλη την ευθύνη του συνόλου της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Εκτός από το Υπουργείο Πολιτισμού, αρχαιολογικές δραστηριότητες χρηματοδοτούν άμεσα και τρεις άλλοι φορείς: το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, το υπουργείο Εξωτερικών και το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS). Για τους φοιτητές αρχαιολογίας προβλέπονται διαστήματα πρακτικής εξάσκησης (stages) σε ανασκαφές. Από ειδική εκπαίδευση περνούν τόσο οι συντηρητές όσο και οι αρχιτέκτονες. Οι πτυχιούχοι αρχαιολόγοι που υπηρετούν στην περιφέρεια στρατολογούνται με διαγωνισμό που τους οδηγεί στη Σχολή Εθνικής Κληρονομιάς, επαγγελματική Σχολή που δημιούργησε τα στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού. Τις σωστικές ανασκαφές διεξάγουν 1500 συμβασιούχοι που αμείβονται κυρίως από επιχειρήσεις δημοσίων ή εγγειοβελτιωτικών έργων. Οι αρχαιολόγοι που εργάζονται στο εξωτερικό προσλαμβάνονται με ειδικούς διαγωνισμούς. Το συντριπτικό βάρος των «κλασικών» αρχαιολογιών δεν είχε αφήσει την εθνική αρχαιολογία να αναπνεύσει. Κατά το έτος Αρχαιολογίας (1990) όμως, το ενδιαφέρον που επέδειξε η πολιτική εξουσία ανήγαγε την εθνική αρχαιολογία σε θέμα πολιτικό και όργανο γοήτρου.

Η κεντρική αίθουσα της βιβλιοθήκης του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (φωτ. E. F. Gehnen). Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ιδρύθηκε το 1874 και από το 1888 στεγάζεται στο υστερονεοκλασικό κτήριο που έκτισε ο Ernst Ziller με τη συνεργασία του Wilhelm Dörpfeld . Επί των ημερών του Dörpfeld (1887-1912), η επιστημονική αίγλη του Ινστιτούτου επηρέασε αποφασιστικά την ελληνική αρχαιολογία. Το Ινστιτούτο ανέλαβε ανασκαφές σε όλα σχεδόν τα μέρη της Ελλάδας. Ωστόσο, οι μακρόχρονες ανασκαφές του διεξάγονται στην αρχαία Ολυμπία, την Τίρυνθα, τη Σάμο και τον Κεραμεικό. Για κάθε χώρο ανασκαφής υπάρχει ειδική επιστημονική σειρά δημοσιεύσεων με τόμους που κυμαίνονται από δέκα ως τριάντα. Μικρότερες έρευνες και άρθρα δημοσιεύονται στο περιοδικό του Ινστιτούτου, το Athenische Mitteilungen. Η Βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου, το Φωτογραφικό του Αρχείο και τα Αρχεία των ανασκαφών είναι βεβαίως προσιτά σε επιστήμονες όλων των εθνικοτήτων. Το Ινστιτούτο διοικείται από δύο Διευθυντές. Από το δεκαμελές επιστημονικό του προσωπικό, τα δύο μέλη είναι αρχιτέκτονες. Υπάγεται στο Υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας, χρηματοδοτείται από τον ετήσιο κρατικό προϋπολογισμό αλλά επωφελείται και από τα βοηθήματα δημόσιων ή ιδιωτικών ιδρυμάτων.

Η Βρετανική Σχολή Αθηνών. Τα αρχαιολογικά θέματα στην Αγγλία εμπίπτουν στην αρμοδιότητα τριών φορέων. Η Εθνική Κληρονομιά (National Heritage) είναι σύμβουλος της Κυβέρνησης. Η Βρετανική Ακαδημία χρηματοδοτεί όλες τις Βρετανικές Σχολές στο εξωτερικό. Η Αγγλική Κληρονομιά (English Heritage) επιδιώκει να δημιουργήσει τη μακροχρόνια διατήρηση και την ευρεία κατανόηση και απόλαυση του Ιστορικού Περιβάλλοντος. Η Βρετανική Σχολή, όπου στεγάζεται και η βιβλιοθήκη του George Finlay, ιδρύθηκε το 1886. Στη Βιβλιοθήκη της Σχολής, που διαθέτει πάνω από 60.000 τόμους, υπάρχει αίθουσα χαρτών, φωτογραφική συλλογή και πρωτότυπα αρχεία από πολλές ανασκαφές της. Έχει επίσης βιβλιογραφικό και αρχειακό υλικό που αφορά την πιο πρόσφατη ελληνική ιστορία. Σε συνεργασία με άλλους οργανισμούς στην Αθήνα σήμερα δημιουργείται ηλεκτρονικός κατάλογος 400.000 τόμων. Το Εργαστήριο Φιτς, που έχει επικεντρωθεί στα πετρογραφικά και χημικά χαρακτηριστικά των κεραμικών και στη γεωφυσική έρευνα αρχαιολογικών χώρων, οργανώνει συνέδρια και σεμινάρια αρχαιομετρίας. Η Βρετανική Σχολή συνεργάζεται με την Αρχαιολογική Υπηρεσία στην Κνωσό, τις Μυκήνες, τη Σπάρτη, το Παλαίκαστρο, το Λευκαντί, τη Χίο και την Περαχώρα. Στην Κνωσό η Σχολή διαθέτει στέγη και μόνιμο επιμελητή, μικρή βιβλιοθήκη και Στρωματογραφικό Μουσείο. Κάθε Σεπτέμβριο η Σχολή οργανώνει μαθήματα για φοιτητές και κάθε δυο χρόνια προσφέρει μαθήματα σε διδάσκοντες. Υποτροφίες, βραβεία και επιχορηγήσεις για μεταπτυχιακή έρευνα δίνονται κάθε χρόνο. Η Σχολή εκδίδει την Επετηρίδα της, τα Archaeological Reports, από κοινού με την Εταιρεία για την Προαγωγή των Ελληνικών Σπουδών, και ταSupplementary Volumes. Τα Fitch Laboratory Occasional Papers είναι σειρά αφιερωμένη σε τρέχοντα επιστημολογικά θέματα με έμφαση στο αρχαίο Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο.

Η Βρετανική Σχολή Αθηνών. Το Υπουργείο Πολιτισμού στην Ιταλία ιδρύθηκε το 1975 αποσπώντας από το Υπουργείο Παιδείας τα θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς. Οι Εφορείες, περιφερειακά όργανα του Υπουργείου, συναπαρτίζουν την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η στελέχωση της Υπηρεσίας γίνεται με διαγωνισμό που καλύπτει τις θέσεις κάθε περιοχής. Εκτός από τις Εφορείες, τα Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα και τις Ξένες Σχολές, αρχαιολογική έρευνα γίνεται και από ιδιωτικούς Αρχαιολογικούς Συνεταιρισμούς. Εφορείες και Ξένες Σχολές δημιουργήθηκαν τον 18ο αιώνα, ενώ οι άλλοι οργανισμοί ιδρύθηκαν μετά τη δεκαετία του 1960. Οι Εφορείες διακρίνονται σε α) Αρχαιολογικές, β) σε Εφορείες για τα Καλλιτεχνικά και Ιστορικά Αγαθά και γ) σε Εφορείες για τα Αρχιτεκτονικά Αγαθά και για το Περιβάλλον. Οι Εφορείες ονομάζονται «μεικτές» όταν στη δικαιοδοσία τους εμπίπτουν πολιτισμικά αγαθά διαφόρων τύπων. Τέλος, «ειδικές» ονομάζονται οι Εφορείες που φροντίζουν συλλογές Μουσείων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Το Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Αν και στις Κάτω Χώρες η επιτόπια αρχαιολογική εργασία συντονίζεται και διεξάγεται κυρίως από την Κρατική Αρχαιολογική Υπηρεσία, άδειες ανασκαφών χορηγούνται μόνιμα σε τέσσερα Πανεπιστήμια, σε ένα μουσείο και σε έντεκα δήμους που έχουν διορίσει ειδικό δημοτικό αρχαιολόγο. Η Κρατική Αρχαιολογική Υπηρεσία, που ιδρύθηκε το 1947, διαθέτει επιστημονικό τμήμα με δέκα επαρχιακούς αρχαιολόγους, τμήμα προστασίας μνημείων και τμήμα αποκατάστασης μνημείων. Οι επαρχιακοί αρχαιολόγοι διορίζονται από την Υπηρεσία ως επιθεωρητές και επόπτες των επιτόπιων αρχαιολογικών εργασιών που διεξάγονται στις επαρχίες. Η Υπηρεσία δημοσιεύει τα αποτελέσματα στο περιοδικό της Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Στην πράξη, δημοτικοί και επαρχιακοί αρχαιολόγοι σηκώνουν το βάρος των σωστικών ανασκαφών. Εδώ και κάποια χρόνια αρχαιολογικές εργασίες γίνονται βάσει συμβάσεων από το ίδρυμα R.A.A.P. που ειδικεύεται στις μη καταστρεπτικές μεθόδους έρευνας. Επόμενοι στόχοι της Κρατικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας είναι ο συντονισμός της έρευνας στον τομέα της «αστικής αρχαιολογίας» και η εφαρμογή των συμφωνιών της Διάσκεψης της Μάλτας.

Το λογότυπο του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα. Ανεξάρτητο κεφάλαιο στο Νόμο περί Οικονομικού Προϋπολογισμού της Δανίας αποτελεί η Κρατική Υπηρεσία Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, το κεντρικό όργανο πολιτισμικών, μουσειακών και αρχαιολογικών έργων και δραστηριοτήτων. Η Αρχαιολογική Επιτροπή, με αποκεντρωτική διάρθρωση και δημοκρατική δομή, είναι αρμόδια για τον γενικότερο συντονισμό των αρχαιολογικών εργασιών και παρέχει συμβουλευτική γνώμη στον Κρατικό Έφορο. Ο Κρατικός Έφορος Αρχαιοτήτων, πρόεδρος της διεύθυνσης του Εθνικού Μουσείου της Δανίας και πρόεδρος της Αρχαιολογικής Επιτροπής, είναι υπεύθυνος για την εφαρμογή του νόμου. Τα 150 περίπου μουσεία της Δανίας υπάγονται στο Νόμο περί Μουσείων που διαφέρει σε κρίσιμα σημεία από ανάλογους νόμους των άλλων ευρωπαϊκών κρατών. Αρχαιολογικές δραστηριότητες αναλαμβάνουν κυρίως τα τοπικά μουσεία που έχουν δημιουργηθεί από πολίτες και που έχουν λειτουργική αυτοτέλεια βάσει της αποκεντρωτικής τους διάρθρωσης. Σε τοπικό επίπεδο συνεργάζονται μέσω των Δημοτικών Συμβουλίων Μουσείων και σε εθνικό επίπεδο συντονίζονται από την Κρατική Επιτροπή Μουσείων. Σαράντα οκτώ από αυτά τα μουσεία, διάσπαρτα σε όλη τη χώρα, έχουν δικαίωμα να ασκούν αρχαιολογική δραστηριότητα στα όρια του γεωγραφικού τους διαμερίσματος. Στα μουσεία αυτά αποστέλλονται όλα τα σχέδια όλα τα σχέδια οικοδόμησης, πολεοδομίας κ.ά. καθώς το μεγαλύτερο μέρος της αρχαιολογικής εργασίας στη Δανία αποτελούν οι «εκσκαφές έκτακτης ανάγκης». Στην υπηρεσία του Κρατικού Εφόρου υπάγεται ο «Νόμος περί αρχαίων ευρημάτων της Δανίας, που ισχύει από το 1737, και τα θέματα ενάλιου αρχαιολογίας. Ενάλιο εύρημα που κρίνεται άξιο διατήρησης μεταβιβάζεται στη Διεύθυνση Δασών και Φύσεως του Υπουργείου Περιβάλλοντος.

Αφίσα από έκθεση της Συλλογής Ν.Π. Γουλανδρή στο Παρίσι. Νόμος και νομολογία αναγνωρίζουν μόνο μια απόκλιση από τον απόλυτο και αποκλειστικό χαρακτήρα της κυριότητας του κράτους επί των αρχαίων, το ιδιόρρυθμο δικαίωμα κατοχής του ιδιώτη. Ο συγγραφέας, καθηγητής στη Νομική Σχολή της Αθήνας, προσπαθεί μέσα από το αστικό δίκαιο να ανακαλύψει νέους δρόμους για την εξασφάλιση της επιθυμητής sedes materiae, που θα συμβάλει στην αποτελεσματική προστασία των ελληνικών αρχαιολογικών θησαυρών και στην παραμονή τους στο γεωγραφικό χώρο όπου πολιτισμικά ανήκουν. Άποψή του είναι ότι η προστασία του ιδιώτη-κατόχου μέσω των σχετικών αγωγών για την άρση της διαταράξεως και ανάκτηση της κατοχής και μέσω της αυτοδύναμης προστασίας, αφενός, και η αναζήτηση του κέρδους από την παράνομη χρήση αλλότριου αρχαιολογικού αγαθού, αφετέρου, συμβάλλουν στην αποτελεσματικότερη προστασία των πολιτισμικών αγαθών. Ο ιδιώτης-κάτοχος έχει και το κίνητρο (την αισθητική απόλαυση και την αποκομιδή του κέρδους) αλλά και τον έλεγχο πάνω στο αγαθό, πράγμα που τον καθιστά ιδανικό «φύλακα κηδεμόνα» των συμφερόντων όχι μόνον των δικών του αλλά και του κράτους. Περαιτέρω θετική συνέπεια της αναγνωρίσεως αναζητήσεως του κέρδους αποτελεί η ευχέρεια που παρέχεται στο κράτος, ως κύριο των πολιτισμικών αγαθών, να εξασφαλίσει μια αξιόλογη πηγή εσόδων.

Διατηρημένες τρίχες σε μούμια. Ζωικά μικροκατάλοιπα είναι τα ανθρώπινα υπολείμματα και σε αυτά ανήκουν τα εύθραυστα δείγματα τριχών από το τριχωτό της κεφαλής. Όπως το σχήμα της κεφαλής, η ίριδα των ματιών, η μύτη και τα αυτιά, έτσι και το χρώμα και το σχήμα των τριχών συνιστούν σημαντικούς φυλετικούς χαρακτήρες. Βοστρυχοειδείς τρίχες έχουν οι Πυγμαίοι και άλλες φυλές της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, λεπτές και κυματοειδείς είναι οι τρίχες στις Λευκές φυλές, στους Βόρειους Αφρικανούς και τους Αυστραλούς, χοντρές και ευθύγραμμες στις Κίτρινες φυλές. Η νέα προσέγγιση στη μελέτη των ανθρώπινων καταλοίπων ενδιαφέρεται να προσδιορίσει κάθε πιθανή σχέση ανάμεσα στη διατήρηση των δειγμάτων και τα ποικίλα ταφικά περιβάλλοντα. Δείγματα από διάφορες περιοχές φανερώνουν ότι υπολείμματα μαλλιών διατηρούνται σε εδάφη ελώδη και υγρά, σε τοποθεσίες με θερμό, ξηρό κλίμα και αμμώδες έδαφος αλλά και στους πάγους. Στη διατήρηση των μαλλιών σημαντικό ρόλο παίζει ο τύπος του εδάφους: καλύτερα είναι τα όξινα και υγρά εδάφη, με ελλιπή ποσότητα οξυγόνου, άρα ακατάλληλα για την ανάπτυξη διαβρωτικών μικροοργανισμών. Ωραίο παράδειγμα συμβολής του ταφικού εθίμου στη διατήρηση των μαλλιών αποτελούν οι ταφές των αρχαίων Ινδιάνων του Pecos Pueblo που, καλύπτοντας το κεφάλι του νεκρού με κάποιο κεραμικό, συνέβαλαν στη συντήρηση τμημάτων του τριχωτού.

Τμήμα των δυτικών τειχών της Θεσσαλονίκης όπου εντοιχίστηκαν τα μαρμάρινα έδρανα του θεάτρου. Από την ανασκαφή δυο γειτονικών οικοπέδων στο κέντρο της Θεσσαλονίκης αποκαλύφθηκαν τμήματα καμπύλων τοίχων, μικρό μόνο μέρος ενός τεράστιου κτηρίου κατάλληλου να στεγάσει ρωμαϊκά θεάματα αλλά και αγωνίσματα της κλασικής αρχαιότητας. Πρόκειται για «το καλούμενον στάδιον», όπως ονομάζουν οι βυζαντινές πηγές το θέατρο της Θεσσαλονίκης. Η ανεύρεση αυτού του θεάτρου-σταδίου επαναφέρει στο προσκήνιο θέματα θρησκείας και ιστορικής τοπογραφίας. Στην ενεπίγραφη ιστορική τοιχογραφία της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου, έφιππος αυτοκράτορας απεικονίζεται μπροστά σε καλλιμάρμαρο στάδιο κατευθυνόμενος προς μια βασιλική στα δυτικά του. Αν το στάδιο συσχετιστεί με το κτήριο θεαμάτων και η εκκλησία με την πεντάκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική που βρίσκεται στα θεμέλια γύρω από το χώρο της Αγίας Σοφίας, η λιτή επιγραφή «η αγία εκκλησία η εν τω σταδίω» δέχεται νέα ερμηνεία. Γνωρίζουμε ότι την παραμονή της γιορτής του Αγίου μια τελετή υπενθύμιζε την αρχή και την τελείωση του μαρτυρίου του. Πομπή με τη συμμετοχή σύμπαντος του κλήρου και του λαού ξεκινούσε από μια μικρή σχετικά εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία της Καταφυγής, τόπο θανάτου του Αγίου, και κατέληγε στο ναό του Αγίου Δημητρίου, τόπο της ταφής του. Η ιερότητα του χώρου γύρω από την Αγία Σοφία, η σχέση του με το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου και η λειτουργία ασύλου στην περιοχή συνηγορούν υπέρ της τοποθέτησης του ναού της Καταφυγής στο εναπομείναν ανατολικό τμήμα της πεντάκλιτης βασιλικής που βρίσκεται στα θεμέλια της Αγίας Σοφίας.

Ο Ανδρέας Μουστοξύδης. Ο Κωνσταντίνος Δημ. Σχινάς, Υπουργός «επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως», υπογράφει τον Ιούλιο του 1834 την «Δηλοποίησιν», μια γνωστοποίηση για την απώλεια αρχαιοτήτων από το Εθνικό Μουσείο κατά το διάστημα που έφορος και διευθυντής ήταν ο Ανδρέας Μουστοξύδης. Με την κίνηση αυτή ολοκληρώνεται η πολιτική δίωξη του Κερκυραίου λόγιου που είχε δρομολογηθεί ήδη από το Μάρτιο του 1832. Ο Μουστοξύδης, ύστερα από πρόσκληση του Κυβερνήτη, φθάνει στην Αίγινα τον Οκτώβριο του 1929. Οργανώνει την εθνική παιδεία και συνδέει το όνομά του με την ίδρυση της Βιβλιοθήκης και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Η ευρυμάθεια και το πολυσχιδές των ενδιαφερόντων του συμπεριλάμβαναν και την αρχαιολογία. Η άκομψη αποπομπή από το αξίωμά του το Μάρτιο του 1832 έχει την «πρωτιά» της πολιτικής δίωξης λόγιου άνδρα στο νεοελληνικό κράτος εξαιτίας του πολιτικού του φρονήματος και των διασυνδέσεών του με έναν πολιτικό ηγέτη και το κόμμα του. Οι φήμες ότι ο Αυγουστίνος Καποδίστριας ετοιμαζόταν να εγκαταλείψει την Ελλάδα δημιούργησαν στους Αιγινήτες έντονες υποψίες ότι και ο άλλος Κερκυραίος θα αναχωρούσε συναποκομίζοντας πλήθος αρχαιοτήτων από το μουσείο. Το 1845 ο Κωλέττης θα καλέσει τον Μουστοξύδη στην Ελλάδα: «και ως διευθυντής των αρχαιοτήτων και ως καθηγητής λατινικής και ιταλικής φιλολογίας και ως πολλά άλλα επιτηδευόμενος δύνασαι τα μέγιστα να ωφελήσης την κοινήν Πατρίδα». Ίσως τα λόγια του Κωλέττη να δείχνουν μεταμέλεια και διάθεση πολιτικής συγγνώμης, ο Μαυροκορδάτος πάντως δεν ενέδωσε.

Κτήρια της αρχαίας Ολυμπίας σε κόμικ με τον Αστερίξ. Αρκετά «κόμικς» τοποθετούν τη δράση των ηρώων τους στην αρχαιότητα, όπως ο Αστερίξ, ή παρουσιάζουν εικόνες παλαιότερων ή και διαφορετικών πολιτισμών, με τους οποίους ένας Τεν-τεν έρχεται σε επαφή χάρη στα περιπετειώδη ταξίδια του. Από τέτοια εικονογραφήματα, τα παιδιά διαμορφώνουν αντιλήψεις και αντλούν γνώσεις που πρέπει όμως να ελέγχονται για την αξιοπιστία τους. Στον Τεν-τεν η ακρίβεια της αναπαράστασης των διαφόρων πολιτισμών είναι μοναδική. Ο Hergé, προκειμένου το σχέδιό του να είναι πιστό, περνούσε αμέτρητες ώρες σκιτσάροντας, μέσα σε μουσεία ή από βιβλία, ανθρώπους και αντικείμενα. Ωστόσο, άλλα κόμικς περιέχουν ανακρίβειες και αναχρονισμούς. Στον «Αστερίσκιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες», οι δρομείς στο στάδιο της Ολυμπίας δεν εμφανίζονται γυμνοί αλλά ντυμένοι ενώ το χωμάτινο ανάχωμα, που πάνω του κάθονταν οι θεατές, έχει αντικατασταθεί από περιποιημένες κερκίδες. Όσο για τα κόμικς που εμπνέονται από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, εκεί οι αναχρονισμοί αφθονούν. Αντί να ελέγχει, πράγμα δύσκολο, την εγκυρότητα των κόμικς, ο δάσκαλος καλείται να δανειστεί για τη διδασκαλία του εκείνα τα χαρακτηριστικά τους που τα καθιστούν ελκυστικά στα παιδιά. Το ένα είναι το χιούμορ. Το άλλο είναι η ζωντανή απόδοση των απλών ανθρώπων και της καθημερινής τους ζωής που απουσιάζουν από τα εγχειρίδια της Ιστορίας. Στην Ελλάδα δυο επιτυχημένες εκπαιδευτικές εφαρμογές είναι η εικονογράφηση του βιβλίου της βυζαντινής ιστορίας για την Ε’ τάξη του Δημοτικού και το πρόγραμμα του Βυζαντινού Μουσείου με τον αγιογράφο Μαρκιανό.

Το Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο της Αίγινας που στέγασε το πρώτο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελλάδας. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία ιδρύθηκε το 1833. «Φαεινή κρηπίδα» της Υπηρεσίας χαρακτήρισε ο Χρήστος Καρούζος τον δεύτερο αρχαιολογικό νόμο που η Ελλάδα απόκτησε το 1899. Ωστόσο, η φαεινή κρηπίς υπέστη τόσες αλλαγές, ώστε η κωδικοποίησή της το 1932 να εμπεριέχει πλήθος αντιφάσεων. Ο νόμος του 1932 δημιούργησε ένα θεσμό ημιδημόσιου χαρακτήρα, τους ιδιώτες συλλέκτες, που στην πράξη λειτούργησε, και λειτουργεί, ως παρααρχαιολογική ιδιωτική «υπηρεσία». Οι διατάξεις περί προστασίας των αρχαιοτήτων που περιλαμβάνονται στον ίδιο νόμο απέτρεψαν καταστροφές ή βλάβες από πλευράς πολιτών. Η πολιτική εξουσία όμως (1968, 1975) αγνόησε τις απαγορεύσεις προκειμένου να εξυπηρετήσει μεγαλοεπενδυτές και το είδος της ανάπτυξης που ακολουθεί η Ελλάδα τα τελευταία 40 χρόνια. Με νόμο του 1977, παύει να απαιτείται η «σύμφωνη» γνώμη του Αρχαιολογικού Συμβουλίου και η εκάστοτε πολιτική ηγεσία του Υπουργείου αποφασίζει ακόμη και κατ’ αντίθεσή του. Το βασικό κύτταρο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας υπήρξε πάντα η Εφορεία Αρχαιοτήτων. Ένα από τα πρώτα προβλήματα που τέθηκαν αφορούσε το άριστο μέγεθος μιας Εφορείας αλλά και την εσωτερική της οργάνωση, συνυφασμένη με την επαρκή στελέχωση με το κατάλληλο προσωπικό. Μια από τις πιο σημαντικές ρυθμίσεις ενός νέου Οργανισμού του ΥΠ.ΠΟ. θα είναι η άριστη ανακατανομή του προσωπικού μεταξύ των μονάδων του. Άλλα προβλήματα αφορούν την αναμόρφωση των αρμοδιοτήτων και του έργου της κεντρικής υπηρεσίας καθώς και τη δημιουργία ενιαίου φορέα για την προστασία των αρχαιοτήτων και μνημείων της χώρας. Τέλος προβάλλει και ένα ερώτημα: πόσο ποσοστό του προϋπολογισμού ανήκει στην προστασία του μνημειακού πλούτου μιας χώρας όπως η Ελλάδα;

Το Παλαιό Κτίριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης. Στο εκλεκτικιστικό αρχοντικό της οικογένειας Βουρνάζου στεγάζονται τα αντικείμενα του Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης, που προέρχονται από τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στη Λέσβο (νεολιθικά ως ελληνιστικά χρόνια), της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην προϊστορική Θερμή και τη μυκηναϊκή Αντίσσα και του Καναδικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στη Μυτιλήνη. Η νέα έκθεση, που εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 1991, ακολουθεί χρονολογική σειρά και έχει παιδευτικό χαρακτήρα. Από τα εκθέματα ξεχωρίζουν οι ιεροί νόμοι, τα ψηφίσματα και οι συμφωνίες ανάμεσα στην πόλη της Μυτιλήνης και της Φώκαιας, της Μυτιλήνης και της Ρώμης, ανάγλυφα με παράσταση νεκροδείπνων και του Θράκα Ιππέα, τα ψηφιδωτά της οικίας Μενάνδρου (4ος αιώνας μ.Χ.)

Αν και αθέατα, τα πόδια του Ηνίοχου αποδίδονται ρεαλιστικά. Ο συγγραφέας εξαίρει τη διδακτική αξία του Ηνιόχου. Για χρόνια τον προσπερνούσε σχεδόν αδιάφορα, λέει, μαγεμένος από τους Δίδυμους του Άργους. Ώσπου κάποια φορά πρόσεξε πόσο ρεαλιστικά αποδίδονται τα πόδια του. Ωστόσο, το σύμπλεγμα, στο οποίο ο Ηνίοχος ανήκε, ήταν τοποθετημένο σε ψηλό βάθρο, τα λεπτοδουλεμένα πόδια του δεν ήταν ορατά. Ο Ηνίοχος αναδεικνύεται σε χειροπιαστό δείκτη της τελειότητας του κλασικισμού. Το δίδαγμα είναι ότι, στην κλασική περίοδο, έβλεπαν το γλυπτό ως ενιαίο σύνολο, χωρίς να το διαιρούν σε μέρη, επειδή έβλεπαν τον κόσμο ενιαίο. Οι απόπειρες αντιγραφής του κλασικισμού απέτυχαν γιατί έμειναν στη μορφή και όχι στην εσωτερική ουσία.

Μπουζούκια, η εξέλικη του αρχαιοελληνικού τρίχορδου. Συλλογή Μουσικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Λόγω της ανακαίνισης του νεοκλασικού κτηρίου του Μουσείου Μπενάκη οι εκθεσιακοί του χώροι θα παραμείνουν κλειστοί ως το τέλος του 1994 – Σωματείο με την επωνυμία «Οι Φίλοι του Νομισματικού Μουσείου» ιδρύθηκε το φθινόπωρο του 1991– Τον Ιούνιο του 1990 ιδρύθηκε στην Αθήνα επιστημονικό σωματείο με την επωνυμία «Εταιρεία Κοινωνικών Ανθρωπολόγων» - Βάρος 150 τόννων υπολογίζεται πως είχε το πλοίο του ναυαγίου της Αλοννήσου (4ος αι. π.Χ.)

Συνέδρια

Η ΣΤ΄ Επιστημονική Συνάντηση για «Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη», αφιερωμένη στη μνήμη του Μ. Ανδρόνικου, πραγματοποιήθηκε από τις 10 ως τις 13 Φεβρουαρίου 1993 – Το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ και το «Ίδρυμα Φανή Μπουτάρη» συνδιοργανώνουν τριήμερη επιστημονική συνάντηση στη Νάουσα (17-19 Σεπτεμβρίου 1993) με θέμα «Αμπελοοινική ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης» - Τριήμερο εργασίας για την Ελιά και το Λάδι οργανώνει το Πολιτιστικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ με χορηγία της εταιρείας ΕΛΑΪΣ στην Καλαμάτα (7-9 Μαΐου 1993)

Εκδόσεις

Γιάννης Σακελλαράκης, Ο μυκηναϊκός εικονογραφικός ρυθμός στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, Καπόν, Αθήνα 1992 – Βασ. Ι. Λαζανάς, Τα αρχαία ελληνικά αναθηματικά και προτρεπτικά επιγράμματα, Παπαδήμας, Αθήνα 1992 – Nikolaos Yalouris, Die Skulpturen des Asklepiostempels in Epidauros, Hirmer Verlag, Műnchen 1992 – R. Martin, H. Metzger, Η θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992 – Nicole Blanc, Anne Nercessian, La cuisineromaine antique, Glénat, Grenoble 1992

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας και στο Ραδιοαναλυτικό Εργαστήριο του Κέντρου «Δημόκριτος», στο Γεωλογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και στα Τμήματα Φυσικής και Χημείας του Α.Π.Θ. καλούνται να απευθυνθούν όσοι επιθυμούν να εκπονήσουν διδακτορική διατριβή στην Αρχαιομετρία – Αναγνωρίζεται η ελληνική έρευνα για τα αρχαία μέταλλα στο τεύχος 15/4 (Οκτ.-Δεκ. 1992) της Society of Archaeological Science Bulletin (S.A.S.), Lancaster, ΗΠΑ)

Συνέδρια

3-7 Μαΐου 1993: European Geophysical Society XVIII General Assembly, Wiesbaden, Γερμανία – 14-16 Ιουνίου 1993: Lithic Analysis Conference. Tulsa, Oklahoma. Θέμα: «The Articulation of Archaeological Theory and Lithic Analysis» - 19-24 Σεπτεμβρίου 1993: 6th Nordic Conference on the Application of Scientific Methods in Archaeology. Egsberg, Δανία

Δημοσιεύσεις

Ε. Φώτου, «Ανάλυση εργαστηριακών υπολειμμάτων από την περιοχή Αγριλέζα της Λαυρεωτικής, 4ος αιώνας π.Χ.», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Αρχαιομετρίας της Ε.Α.Ε., Αθήνα 1992, σελ. 55-66 – Ε. Κακαβογιάννης, «Μια νέα άποψη για τη λειτουργία των πλυντηρίων μεταλλεύματος της Λαυρεωτικής κατά τους κλασικούς χρόνους», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Αρχαιομετρίας της Ε.Α.Ε., Αθήνα 1992, σελ. 79-93

The beginning of the last decade of our century found the Greek Archaeological Service to be controlled by a legislation dating from1899-1932 and incompletely codified sixty years ago. Therefore it is not only full of contradictions, menacing penalties and provisions unsuitable to the present constitution and the international contracts signed by Greece; but it has also become partially powerless due to later additions and exceptions- The handicaps imposed by this legislation, and the absence of inter-European borders from 1.1.1993 will find the Greek Archaeological Service watching rather passively its movable archaeological heritage being «smuggled» and transported easily and illegally to a united Europe. Furthermore, on the basis of the EC relevant directive all reserved rights on the historic and artistic treasures that "emigrated" are abolished after thirty or seventy-five years. Regarding the organization of the Ephorate of Antiquities, the vital cell of the Archaeological Service, a series of essential steps have urgently to be taken: The reinforcement of the existing Ephorates of Prehistoric and Classical Antiquities and the increase of Ephorates of Byzantine Antiquities and those of Modern Monuments; the rational distribution of work through specialized departments, internal restructuring, redistribution of personnel, modernization and efficient staffing of the museums so that they will function no more as mere warehouses of beautiful objects of obscure ancestry. Also necessary is the significant increase of staff for the efficient guarding of antiquities, systematic excavations, documentation of archaeological finds, organization of temporary exhibitions, promotion of archaeological sites, restoration of monuments. Cases, that are being presently evaluated by the Central Archaeological Council, should be examined by local councils instituted for just such a purpose and a flexible service for the effective protection of monuments must be also included in the forementioned scheme. Finally, the full financial support of the State for the preservation of the archaeological treasures of a country like Greece is the indispensable, essential factor for the successful application of all realistic proposals.

Established in the late nineteenth century, the Italian Archaeological Institute of Athens is under the Italian Ministry of Culture. Alone or in collaboration with universities it undertakes excavational projects in Greece, always under the supervision of the local archaeological Ephor; it can also set up exhibitions with other relevant organizations. It employs staff after a screening and its proper function depends on human potential. Possible cooperations with other European Archaeological Services are subject to the legislation and the directives of the European Common Market.

Archaeological work in the Netherlands is carried out and coordinated mainly by the Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB = Civil Archaeological Service). Permission for archaeological excavations, apart from the ROB, is permanently granted to four of the Netherlands universities, one museum, and eleven municipalities that employ an archaeologist who is a specialist in his field. The Archaeological Civil Service was established in 1947 and is divided into three major sectors.The Department of Research, staffed with ten provincial archaeologists, the Department of Restoration/Conservation of Monuments, and the Department of Reconstruction of Monuments. A few years ago ,the RAAP Institute, a specialist in non-destructive methods of research, had undertaken archaeological projects on a contract basis. One of the future projects of ROB, concerning the coordination of research in the field of "urban archaeology", is going to be carried out on the historic cities of the Netherlands.

Archaeological work in France is subjected to the so-called Carcopino Law of 1941. The Ministry of Education and Culture has a Sub-Direction of Archaeology that depends on the Direction of National Heritage. In each province the Ministry is represented by a General Director of cultural affairs, to whom the regional curator of antiquities is subordinate. The regional Archaeological Service has the responsibility for the observance of legislation regarding excavations and archaeological discoveries, the use of the land and the subsoil, the protection of archaeological remnants, the use of metal detectors. The regional curator prepares the scheduling of excavations and has the responsibility for the total archaeological documentation. The Supreme Council of archaeological research grants the permission for scheduled or rescue excavations. The Ministry of Education and Culture is not the only civil service dealing with archaeology. Three more ministries directly finance archaeological activities, while five major Institutes operating abroad (one of which is the French Archaeological School of Athens), which are partially or totally involved in archeological work, depend on the Ministry o( Education and Culture. Finally, the CNRS (Ministry of Research and Space) finances groups of scientists who are active in archaeology. For an archaeologist, the only way to obtain a proper scientific knowledge is by going to university, while the excavational projects can supply him with practical experience. Archaeologists in France are employed after a screening. The work of rescue excavations is carried out by 1500 archaeologists on contract who are paid by various state budgets. The necessary credits are managed by a non-profit organization, the AFAN (Union of National Archaeological Excavations), established in 1974. While universities play an important role in theoretical archaeological education, they have a rather poor contribution to its practical application. Archaeology in France is going through a phase of "development crisis" that affects personnel (education and employment), the administrative organizations (Ministry and Supreme Archaeological Council relations), and the archaeological policy of the country (partial privatization of archaeological activities).

Established in 1874, it is subordinate to the German Ministry of the Exterior and is financed by the annual state budget of that country,by German institutions and by individuals. It has carried out excavations all over Greece, usually with the cooperation of Greek archaeologists. The most important of them, going on for many years with some intervals, are in ancient Olympia (since 1875), Tiryns (since 1884), the island of Samos (since 1910) and Kerameikos in Athens (since 1913). A series of publications and rich photographic material is available for each excavation, while a library comprising 65.000 volumes supports the scientific research. The Institute is housed in a neoclassic building designed by Ziller with the contribution of Dörpfefd, whose time marked a culminating point of the institution. Unfortunately, during the years of German occupation the results of the Institute's work were twice destroyed.

The organization of archaeological affairs is slightly different in England, Wales, Scotland and Northern Irland. The Committee of Historic Monuments in England is a consultant of the government on archaeological subjects. Some other organizations function more or less in the same way. The British Academy finances the British Archaeological Schools abroad and offers research scholarships; some companies of Ihe private sector also offer such scholarships, while the local authorities maintain their own archaeological services. The companies of land-improvement finance the archeological works required prior to their own operations, while the powerful amateurish element is represented by the Council of British Archaeology. The English Heritage was established in April 1984. Its objective is to create the circumstances for the long term preservation, greater understanding and enjoyment of the Historic Environment for the sake of the present and future generations; to achieve its goal it combines experts' advice, cultural education, representational examples, sound arguments, effective interference and financial support. The English Heritage is basically ruled by the Archaeological Monuments and Districts Law of 1979 and is directed by Commissioners and a President who is appointed by the Secretary of the National Heritage. Its cooperation with other European Organizations is achieved through the Council of Europe. The British School of Athens, which celebrated its centennial in 1986, is supported financially mainly by allowances coming from the British Academy, although the money for research, studies and excavations usually comes from donations and contributions. It organizes archaeological missions and excavations and offers a series of courses of various levels, lectures and seminars annually. The British School owns a building complex in Athens where among others the following services are housed; George Finley's library, another library of 60,000 volumes, an archive of maps and photographs, and the Fitch Archaeometry Laboratory (ceramics). It has also maintained in Knossos, Crete a small library and a Stratigraphical Museum. The British School of Athens publishes various important periodicals.

The Archaeological Service of Denmark depends heavily on the large number of local museums, staffed with an educated personnel. The approximately 150 museums of the country are controlled by the Museums Law, which sets the objectives of these institutions and the regulations of all activities regarding antiquities and archaeology. The person responsible for applying this legislation is the State Ephor of Antiquities, the President of the National Museum and of the Archaeological Committee. The local cultural/historic museums, that are state supported , have the main responsibility for archaeological activities. These museums, created thanks to citizens' initiative, are scattered throughout the country and have the right to undertake archaeological projects in their vicinity after the approval of the Archaeological Committee. The basic prerequisites that a museum must have in order to be granted with such an approval is to count among its staff at least one archaeologist, to have a sufficient budget as well as the architectural facilities for the realization of the project. The major part of the archaeological work is represented by the so-called emergency excavations, carried out before or right after the erection of buildings or other construction works. The State Ephor of Antiquities or usually an interested local museum authorized by him has the legal right to be present, through its representative, wherever soil works are executed and to send a report for any finds discovered during these works to the Ephor. The local museums participate in the financing of archaeological projects , unless the work is executed by a public authority. The Museums Law has been created on the principle of the decentralization of museums. The relation between the Archaeological Institute and the Archaeological Service of Denmark is the following: the Institute must obtain the approval of the Ministry of Culture for its projects, and depending on its scheduled works, it cooperates with the local Ephorates of Antiquities. Administratively it belongs to the Ministry of Education and is financed mainly by the private sector. Thus the Insitute's research and the realization of its projects do not depend on the state budget.

The theater-stadium in Thessaioniki is a significant, unexpected find. Besides its religious significance — it is related to the martyrdom of St. Demetrius, patron saint of the city— and the historic topography that have been approached, new questions have been raised regarding the city-planning axis and the identification of other disputable buildings of Thessaioniki . Besides its importance as a unique building in Northern Greece and a place where ancient Greeks congregated during the Roman period, the discovery of the theater-stadium is a break through where the established historic topography of the city is concerned and redefines the factors for identifying more buildings which either have already been excavated in Thessaioniki or will be in the future.

Comics are included as a source of knowledge and information on the history of mankind along with movies and certain television series, in the visual mass media that are addressed to children. A great number of comics are published, in Greece as well as abroad, where the majority comes from, where the various periods of antiquity are used as a background for their heroes' deeds and activities. Although these comics undoubtedly offer to children a knowledge of history, their character, reliability and quality is worth looking into.

It was established in 1930 by Antonis Benakis and it mainly comprises Greek collections of the Postbyzantine period The top priority for the Benaki Museum is the recreation of the historic-cultural continuity of Hellenism in the full evolution of space and time. The rich library, the historic and photographic archives, the restoration laboratories for icons and ceramics as well as the Museum's collections are available to scholars, while educational programs are organized for pupils and students. A new wing is going to be added soon to the existing building for the better promotion of the Museum's numerous exhibits and thus the historic-cultural continuity of Hellenism will be thoroughly shown and taught. A number of other collections and the activities related to them will become autonomous in a series of new annexes. The latest aquisition of the Benaki Museum is the oeuvre of the great contemporary Greek painter Nicos Hatzikyriakos-Ghika, known simply as Ghikas, who donated his collection of works to the Museum together with the estate on 3 Kriezotou Str. in downtown Athens, where his home and studio are housed and where an art gallery with his paintings has already opened.

Although the Greek State depends considerably on its ancient heritage, both for tourism and national reasons, there are few places available to Archaeology graduates. The limited number of archaeologists who get the opportunity to participate in research programs —mostly through nepotism, regardless of objective evaluation— gain nothing more than a temporary occupation and a meagre salary. If there is a vacancy in the 300 permanent positions of the Archaeological Service —the main administrative, research and restoration/conservation entity of the country,both university degrees and postgraduate studies, for which the state offers scholarships, are downgraded and the candidates, as common civil servants, have to pass examinations on a very wide spectrum of subjects (numismatics, inscriptions, etc.). Depending on their field of interest, Prehistoric and Classic or Byzantine archaeology, these candidates have to possess a vast knowledge of information ranging from the Prehistoric Age to the Late Roman period or from the fourth century AD up to and including the eighteenth century. It would be much fairer if they could be evaluated on the basis of university calendars, curriculum vitae, letters of recomendation and an oral interview. An ideal solution would be the employment of needed specialities not by each Ephorate but by province; or alternatively the establishment of local Institutes staffed with specialized archaeologists. All the forementioned proposals point at the necessity for a generous budget that will permit the increase of work positions. Responsible information, open excavations and archaeological exhibitions should at the same time acquaint the public with the painstaking work and cultural contribution of archaeologists.

This service, that had the Ephor of Antiquities M. Michailidis as its first Director, was created in 1977 by the newly established Ministry of Culture to which it administratively belongs. At the same time the Direction of Reconstruction of Byzantine and post-Byzantine Monuments (DRBP) was created, while the restoration of portable icons, wall-paintings, mosaics, manuscripts and historic documents was undertaken by the Direction of the Restoration οf Antiquities. The objective of the DRBF is the study, protection, preservation and publication of the Byzantine and Postbyzantine monuments of the country: churches, monasteries, fortresses, castles, mansions and settlements that date before 1830, as well as portable works of art, artistic heirlooms and objects of historic significance in general. It also takes the necessary steps -in collaboration with the Church- so that the architectural physiognomy of the Christian monuments under reconstruction to be preserved in the best possible way since their rescue and study is of national importance.

In order to meet the current scientific demands in the contents of Classic Archaeology, the University of Crete, like every other university, must acquire its own distinctive physiognomy through cultivating various scientific sectors within the framework of so-called Greek Archaeology; the latter in spite of its importance represents only a small part of this science. Professional training must also be distinguished by scientific efficiency. The support of new scientists who expect to make a serious career in archaeology is more than a necessity as well as their specialization that will allow the distribution of work and means. Finally, archaeologists must be kept informed on the current scientific issues of their field.

In order to meet the current scientific demands in the contents of Classic Archaeology, the University of Crete, like every other university, must acquire its own distinctive physiognomy through cultivating various scientific sectors within the framework of so-called Greek Archaeology; the latter in spite of its importance represents only a small part of this science. Professional training must also be distinguished by scientific efficiency. The support of new scientists who expect to make a serious career in archaeology is more than a necessity as well as their specialization that will allow the distribution of work and means. Finally, archaeologists must be kept informed on the current scientific issues of their field.

The legal protection through law-suits is an absolute necessity of the individual possessing an archaeological object for the cessation of disturbance and the regaining of its possession, on the one hand; and through claims for profiting from the illegal use of an archaeological object that belongs to somebody else, on the other, contributes to the more effective protection of cultural goods. The individual-possessor has the motive, that is both the aesthetic pleasure and profit, but he also has control over the object.These are legal properties that promote him to the position of «guardian» both of his interestt and the state's and that of all who care about the protection of our cultural heritage. An additional positive outcome arising from the possibility of claiming a profit is that the state, the primary possessor of all cultural goods, is thus given the opportunity to obtain for itself a significant source of income.

Human hair is a "new" valuable material for study and research by the archaeologist. It is discovered mainly in excavations of burials. It provides us with information about the race, sex, age, and health of people, as well as about the habits and the social and cultural context of the period under investigation. Because of its fragility ,this material is rarely found. Its preservation is difficult and depends on the environmental conditions at the time of the burial and the degree of their stability over the years. Finally, there is always a danger of breaking the hair when collecting it from the soil. Today human hair, discovered in archaeological sites, adds a new topic of interest to the study of the palaeoenvironment and to anthropology.

In the University of Thessaloniki, like in all universities of the country,the field of archaeology is divided into three major sectors, i.e. Prehistoric, Classic and Byzantine archaeology. This division is related to the course of evolution of the science of archaeology in Greece, although its value is now questionable, given the important relevant theoretical issues that are discussed internationally. The main obstacle in dividing the field of archaeology into minor sectors with autonomous characteristics is the existence of inflexible borders which block the exchanging of ideas, methods and techniques. A situation of the past cannot be entirely or correctly perceived if it lacks a sound theoretical basis that unifies the existing evidence and gives it the right scientific proportions. Museology, Archaeometry, technical analysis of ceramics, excavation techniques, the use οf computers as well as Statistics form a part of the curriculum of the Department of Archaeology of the Thessaloniki University and match the three basic theoretical divisions of archaeology mentioned above. However, even this advanced approach does not solve the problem of the lack of unity between theory and practice. The Greek Archaeological Service, essentially an administrative institution is unable to function as a scientific pioneer, therefore the University of Thessaloniki has to speed up its pace by introducing new courses and readjusting the existing ones. If this does not happen, the relation between the Archaeological Service and the University of Thessaloniki will become a vicious cycle in which these two parts will keep on functioning indifferently in a sort of self-complacent vacuum: an ill-omened prospect for the future of both, in a country which is changing rapidly.

University studies in Greece are not related to the perspective of a professional career in a specific service. The majority of graduates of the Department of History and Archaeology can choose either to be employed as high school teachers, a few enter the Archaeological Service, and even fewer do research or have an academic career. For the future employees of the Archaeological Service a degree in History and Archaeology of archaeological orientation- is required by Law. The effectiveness of the curriculum of studies in Archaeology at the Athens University is hampered by three main factors: a. The excessive number of students in each course, b. The choice made by students of semester courses at the beginning of studies, which is usually superficial since the student lacks the necessary background and relevant information, c. The complex issue of the one "Greek" entry in the necessary bibliography. The combination of the forementioned negative factors decisively affects the graduates degree. Since 1988 Athens University offers postgraduate studies in Archaeology that create the possibility of overcoming the existing weaknesses of the undergraduate programme.

It was officially established in 1987 as the final realization of an earlier project dating from 1965. It has gained international recognition due to its long, original and pioneering activity. Its objective is the examination of archaeological objects, monuments and materials through physics and chemical methods (C-14, X-rays: microanalysis) and the consequent generation of special information thai contributes to the fuller understanding of our cultural history. Such information includes dating, technological studies, the derivation of raw materials, the location and recording of ancient quarries and mines, the identification of pigments, paper and all sorts of archaeological inorganic material, as well as authenticity tests on ceramics. The laboratory is staffed with ten scientists and many of its projects are completed through a national and international network of clolaborations. It has recently been assigned by NATO with a pilot project, titled "Technologies for Civilization". The archaeometry lab "Democritos" also organizes seminars and twice a year brings out the periodical "Delta".

The Direction of the Restoration of Antiquities, which also covers the needs of the cultural sector, administratively belongs to the Ministry of Culture. Since its establishment in 1978, its main objective is the coordination and supervision of restoration work all over the country, and has compiled volumes on restoration and conservation, perhaps unique in Greece. The Direction is divided into the Department of Restoration proper and the Department of Research, although the latter still remains inactive due to lack of specialized personnel and properly equipped laboratories. The research needs are usually covered by the Center of Stone, the chemical laboratory of the National Archaeological Museum, the Center of Nuclear Research "Democritos", the Institute of Geological Studies of Greece, etc. Needless to say that the Department of Restoration has to be further staffed with scientists of all relevant specialities in order to create the prerequisites for the essential change of approach to the restoration of antiquities in Greece . The actual advancement of the Department of Restoration is necessary, so that restoration work might contribute effectively not only to the conservation of objects of our cultural heritage but also to the deeper understanding of the scientific problems and historical events related to the object under restoration.

The purpose of the Center is "the research of History, Art and Civilization of Greek Antiquity in general and of Roman Antiquity ". Research programs refer to the study of Neolithic, Creto-Mycenean, Classic and Roman antiquity on the basis of written sources and preserved archaeological material. Most of these programs were planned and scheduled in the mid-1980s, when the then personnel was relatively sufficient. The Center supervises and coordinates international projects of the Academy in cooperation with the relevant committees of the institution. Its library comprises about 2.500 volumes of archaeological and historic interest.

This article looks both at the underlying principles of the organisation and the content of the teaching of archaeology in Greek universities as well as at some of its consequences. The main conclusion is that at most Archaeology Departments there exists a strong bias towards certain periods (the classical period and the late bronze age) and certain approaches (mainly the art-history approach in the German tradition). Several important aspects of the past and the theoretical and issues on methodology receive little attention.The (University of Thessaloniki is to a large degree, an exception).Consequently, the training of future archaeologists is inadequate and, furthermore, certain ideological stereotypes are being maintained within modern Greek society.

The objective of this service is the carrying out of all work regarding museums and archaeological sites in general. The Direction is divided into the following departments; Auctions, Execution and Supervision, Inspection and Delivery. 95% of the works are auctioned and then carried out by building- contractors, while minor projects or other works that require skilled and specialized personnel are done by craftsmen or relevant employees from the Ministry of Culture. The Administration is staffed, among others, by twenty-nine persons whose knowledge and skills cover all the necessary specialities. The major problems this service has to solve are generated by the poor condiltion of the old museum buildings and the postponement of their reconstruction, owing to the lack of funds. The proposals for improving this situation include the decentralization of the central technical services that can be achieved by creating regional ones; the classification of the works on a regional (conservation, repairs) or national (constructions, extentions) level; and the creation of a specific Department of Building Restoration. Basic prerequisite of all proposals is the replacement of the present, ill-functioning programme of the Ministry of Culture by a modern one which will have been drawn up with the participation of all interested parties.

The Greek Archaeological Service was established in the nineteenth century, soon after the Independence of the Greek State. The present managerial structure of the Restoration Service is made up of three branches, i.e. the Direction of Ancient, Byzantine and Postbyzantine, and Modern Monuments. Due to the broadening concept of architectural heritage the present qualified personnel has been proven inadequate to meet the increasing demands. The old building materials and structures, the effects of climate change, the damaging pollution and the usually destructive human activities have made it imperative to intervene in order to rescue monuments or totally reconstruct them. The relevant studies and plans, are continuously being adjusted and modified while the project is carried out.They are worked out by the Service engineers or are commissioned to the private sector. The competent Administration put forward each project to the Central Archaeological Council and depending on the monument's date, is responsible for bringing it about. Recently, the overall study and realization of reconstruction works handed over to committees that can manage the necessary finances with more flexibility. The universities participate in these committees and also in relevant reseach programmes. Each Administration has to keep its own archives, since a central computerized one does not exist. However, in spite of the difficulties that the Service faces, the reconstruction and restoration of monuments keeps on being efficient and effective. Needless to say that the rescue and consequently the revival of traditional working techniques is of the utmost importance. The proper preservation of monuments in a suitable environment has become a top priority in the European policy for the protection of monuments.

Αμφιφορεύς, αμφορεύς: αγγείο που το κρατούν από τις δυο του λαβές. Συχνά όμως ως λαβή χρησίμευε και η βάση του. Με φαρδιά κοιλιά ανάμεσα σε βάση στενή και σχετικά στενό λαιμό, ο αμφορέας παίρνει το όνομά του από τις δυο κατακόρυφες λαβές που ξεκινούν από το χείλος ή το λαιμό και καταλήγουν στους ώμους του. Αγγεία αποθήκευσης αλλά κυρίως μεταφοράς και εμπορίου με περιεκτικότητα που φτάνει τα 18-22 λίτρα, συχνά βρίσκονται κατά εκατοντάδες σε αρχαία ναυάγια. Ανάμεσα σε άλλες χρήσεις, οι αμφορείς έγιναν ταφικά αγγεία ή, κομμένοι από τη μία πλευρά, φέρετρα για βρέφη. Το όνομα «αμφορεύς» εμφανίζεται στις πινακίδες της συλλαβικής γραφής Β πριν ακόμη ο Όμηρος ονομάσει έτσι τα αγγεία με το κρασί που ο Τηλέμαχος μεταφέρει από την Ιθάκη στην Πύλο.

Πλακίδια με λιοντάρι που επιτίθεται σε ταύρο, από τα Σπάτα.

Κυκλώπειο τείχος παράλληλο με τα αναχώματα του μεγάλου αγωγού της Κωπαίδος.

Πρωτοκυκλαδική ελλειπτική πυξίδα από χλωριτικό σχιστόλιθο, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ακέραιο αντικείμενο από λιθάργυρο.

Απόσπασμα από σκηνή ναυπήγησης. Τάφος Ti στη Σακκάρα, 5η Δυναστεία.

Ομοίωμα ταλάντου με επιγραφή από την Έγκωμη.

Χρυσό κύπελλο από λεπτό έλασμα με έκτυπη διακόσμηση δελφινιών. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Σειρά πρισματικών λεπίδων από οψιανό της Μήλου. Ακρωτήρι Θήρας.

Χρυσές ψήφοι κατασκευασμένες σε μήτρα, 13ος αι. π.Χ. Από το Νέο Καδμείο της Θήβας.

Κύμβη από ορεία κρύσταλλο, με λαβή σε σχήμα λαιμού και κεφαλής πάπιας. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο θολωτός τάφος του Ατρέως στις Μυκήνες.

Ανάγλυφο πλακίδιο από φαγεντιανή. Ιερά Θησαυροφυλάκια του Ανακτόρου της Κνωσού, 17ος-15ος αι. π.Χ.

Η γέννηση της Αθηνάς. Αττικό μελανόμορφο τριποδικό εξάλειπτρο, 570-565 π.Χ. Λούβρο.

Λεπτομέρεια από την ύφανση του ενδύματος της Ιέρειας από τη Δυτική Οικία. Ακρωτήρι Θήρας.

Ποσοστιαία κατανομή των διαφόρων τύπων τάφων ανά εποχή.

Ελλειψοειδής σφενδόνη χρυσού δαχτυλιδιού με λατρευτική παράσταση. Μυκήνες, Θησαυρός Δροσινού.

Ασημένια πλακίδια 4ου αι. π.Χ. από το ιερό της Δήμητρας στη Μεσημβρία-Ζώνη.

Πήλινη γυναικεία προτομή, πιθανότατα θεότητας του Κάτω Κόσμου από το κλασικό νεκροταφείο της Αμφίπολης.

Το εξώφυλλο του βιβλίου.

Η Ζουζού Νικολούδη (1914-2005).

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας

Εξαιρετικής τέχνης κεφαλή κούρου της αρχαϊκής εποχής που αποκαλύφθηκε στη νησίδα Δεσποτικό.

Το λογότυπο της στήλης

The definition of the ancient Greek word “Techne” (Art) was a skill needed in the making of some object, regardless of this object being functional (craft) or beautiful (art). In this special feature, technology is examined as a whole, without specifically focusing on technical achievements. The interest lies in the system in which a need is born, the human ingenuity to meet this need, and the repercussions on society as a whole when a certain technology prevails. Many references are made to the interaction between society, economy and technology as well as to the complex procedure of society absorbing an innovation which will, in turn, be incorporated into “tradition”.

It is beyond doubt today that the Greek tribes were distinguished, from the Mycenaean age to the Late Antiguity, for their persistent love of technology. Thus, it is reasonable to presume that such an attitude towards life would have been impressed on the mythological and religious beliefs of the Greeks. As a matter of fact, the role of technology in the mythology and religion of ancient Greece is a fundamental one: the Cyclopes/metal workers participate in the original triple deity (mans. Cyclopes, Hecatoncheires), Gaea hands to Cronus the "sharp" scythe, and the Cyclopes invent the ultimate weapon, the thunderbolt, for the sake of Zeus, which would enable him to emerge victorious in the struggle of the gods against the Titans. Even in the Olympian phase of the ancient Greek religion Zeus, by inviting Prometheus to participate in the creation of the World, has essentially consented to offering to mankind the technological Wisdom. Thus. the original fault of creation is restored and "men become affluent". So, it seems that technology for the Greeks was the blessed by the gods complement of the powers of nature.  

The manner in which the basic building materials –stone, clay and wood- are combined to create the load bearing system of a building is of major significance in construction. The earlier structures (7th millennium B.C.) are built with wood, while clay as a building material has an equally long history. Timber is used in the reinforcement of clay or stone walls in the form of horizontal beams embedded In the wall. Vertical posts are also included in later times. There are indications that the participation of wood In wall construction was an antiseismic measure. The covering of a building -gabled or flat root- is not always easy to identify. The difference between the structure logic of an elongated narrow edifice of the "megaroid" type covered with a gabled roof (Thessaly, North Aegean) and that of a rectangular house with a flat roof (South Aegean, Crete) is striking and is reflected in the course of development of the two types, as for example in their potentials of horizontal and vertical expansion. It is not accidental that multi-storied houses appear very early in the South Aegean where flat roofs prevail. Roof tiles are the most undisputable evidence of gabled roofs (House of Tiles, Lerna, 3rd millennium B.C.). Their use throughout the Mycenaean era is widespread. Fortification walls represent the earliest technical works on a large scale dating back to the 5th millennium B.C. (Strophilas, Andros), with most renown the walls of the Mycenean era. The stone vaulted tombs of the same era are also monumental works of a large scale, reaching 14 m in height and diameter. The relieving triangle and corbelling are true Inventions of the time. Linear B tablets refer to the to-ko-do (masonry builder) and the to-ko-to (carpenter) implying respective expertise.  

Greece is an exceptionally mountainous country. Therefore the few areas that displays the appropriate relief for intense agricultural use have played an important role in its eνolutιon and haνe become centers of cultural development. The need for a more effective exploitation of plain land demanded the technical occupation of man with various natural phenomena, in order the menace of flood and drought to be dealt with electively. The peak of the technical achievements in Iand reclamation works both of the Mycenaeans in the Peloponnese and the Minyans in Boetia is dated from the fourteenth and thirteenth centurιes B.C. They are innovating and unique in Europe works, which secured the flowing ουt οf water from inhabited and cultivated districtsΙs in ρperiods of abundant water and, correspondingly, their supply with water in periods of drought. The main characteristic οf the Mycenaean waterworks was the basin technique that consisted ίn the construction of dens or locks that had a medium height but usuaIIy a substantial width and a length expanding of many kiIometers. The most sρectacular technical works of the Mycenaean era are the big piρeIines. mainly that of Kopais, but aIso those of the Pheneos valley and Tiryns. The great advantage of the waterworks was their automation, since after their construction they only needed maintenance without any technical back up. During the second half of the second millenium B.C. the Minyans created and exploited a magnificent and extensiveνe system of waterworks ίn order to control the creation of artificial lakes in Boeotia. The biggest and longest maιn, most of the earthworks of the ρeriod and the largest artificial lake of early Greece were created in the Minyan Kopais.

Although in the Homeric Epic there are many references to ships, the question is whether they describe the Mycenaean or simply the Geometric sea-going vessels. The aim of this article is to present the evidence, the methodology and the results of an interdisciplinary research project on the form and the shipbuilding tools, materials and techniques of Mycenaean ships. Unfortunately, no Mycenaean shipwreck has been excavated so far. In consequence, in order to draw safer conclusions, we had to undertake a comparative study of the written sources on nautical technology from the Linear B tablets, the Homeric epic and the later literary evidence as well as the available LHIIIC archaeological data. The study also took in account evidence on ships and shipbuilding techniques from earlier and contemporary Bronze Age civilizations in Northeastern Mediterranean. Finally, in order the above mentioned issues to be examined in the historical context of the LHIIIC period, the research had to deepen in various fields of Mycenaean civilization, such as technology (woodworking, metallurgy), economy, and even natural environment. Some of the results as well as the questions that remained unanswered after the completion of the archaeological study on the form of the Mycenaean oared vessels were approached through Experimental Archaeology. The analysis of the design and structure of an eikosoros (20- oared sailing vessels) was the subject of a complete technical study and of experiments using not only models – in a 1:10 scale-, but also full-scale sailing and steering samples.

This article refers to metal technology and particularly to its Impact on trade in the Bronze Age. After a theoretical introduction to the evolution of metallurgy and metal, working, it concentrates on the strategic role of metals for the production of weapons and on the necessity of alloying copper with tin. The sources supplying tin are examined as well as: the explosion of sophisticated metalworking techniques during the period of the "Shaft graves phenomenon", the interest of the central authorities in obtaining metals and producing export-oriented artifacts, and the various mechanisms used in the exchange networks. Then the article focuses on the standard mainly used In the circulation of raw metals, that is the ox-hide-shaped ingots traded in mostly coastal areas of the Central and Eastern Mediterranean, which were also found in abundance in two Bronze Age shipwrecks. Finally, specific information, which has been reinforced by archaeometric investigation, is given as regards the copper and tin ingots discovered in a ship that was sank off the southern coast of Asia Minor, near the present day Uluburun. while sailing from Syrian ports and Cyprus to a Mycenaean destination.  

Copper and its alloys played an important role in the economic and technological development that is apparent in the Bronze Age. In order to obtain copper and tin, the two basic components of bronze, as well as other metals, the civilizations of the Mediterranean had to develop contacts and intricate exchange systems. Many factors led the island of Cyprus to the center of the commercial networks that developed in this period. First, Cyprus, even today is considered one of the richest countries in copper in the world, and already since the end of the Middle Bronze Age (1900-1600 B.C.) Cypriot copper was exported to neighboring countries. Second, the island. due to its geographic position in the Eastern Mediterranean, functioned throughout its history as a crossroad between the West and the East and as intersection of the commercial trade routes. The importance of Cyprus as a copper producer and exporter in the Late Bronze Age has been revealed by archaeological research carried out both on the island and in the neigh boring countries, while archaeo- metallurgical research on the island has shed light on issues concerning the technology of copper production from sulphide ores.  

The remnants of a small workshop and hundreds of litharge fragments have been recovered during a rescue excavation in Lambrika, Attica (Koropi). The litharge finds have the shape 0f a small shallow bowl and most of them bear at their bottom ten small hemispherical depressions arranged in three series. These litharge items derive from a metallurgy workshop of silver/lead of the Early Helladic I period (3200- 2800 B.C.), the earlier one located in the Aegean region. Three circular pits dug in the ground have been found (1.5-1 m. diameter and 0.50 m. depth), and among them five small cavities (0.19 m. diameter and 0.10 m. depth) coated with a whitish clay have been scooped. The correspondence of dimensions of the litharge finds to the cavities leads to the conclusion that the latter were purposed for the manufacturing of the former. So far, only a few litharge samples of similar form, proving the application of the cupellation method, that can be dated from the EH I period or the preceding one, are known: One from the Earlyheladic settlement at Koropi, another one from the Final Neolithic building at Merenta. A similar litharge comes from the site Habuba Kabira in Syria and belongs to the second half of the fourth millennium B.C. The systematic typological and analytical study of these litharge fragments will elucidate a series of important issues relevant to the early metallurgy of silver in the Aegean.  

The technology of chipped stone is related with the strategic choices that have been made in order the raw material used for the fashioning of stone implements to be obtained and shaped. The technology of chipped stone in the Bronze Age Aegean, which is examined as regards its obtainment, production and use or consumption, is a complex phenomenon that is connected to the new technical, economic and cultural parameters formed after the third millennium B.C.. Significant changes are observed as regards the way the raw material is obtained as well as the transport and use of obsidian in the Cyclads and its distribution from there to Eastern Greece and to the broader area of its dissemination. It has been ascertained an expansion of the transport network of this volcanic glass to Northern Greece and Eastern Aegean and to the Asia Minor coastal area. Concurrently, new networks of transporting obsidian from remote sources of this material appear, such as the Carpathians and Cappadocia, The production of obsidian blades is the result of the widely spread pressure technique used in the manufacture of elongated prismatic blades. As regards consumption, the Bronze Age retouched implements are few. Blades are mainly used for basic activities in the household or for more specialized ones in the workshop. The discovery of obsidian blades in a particular context, like that of a burial, implies the use of this artifact in areas having a symbolic meaning. In conclusion, the third and second millennium B.C. marks the end of this sophisticated chipped stone technology.  

Undoubtedly stone vessels represent an important and distinguished creation. Although they do not belong to the objects necessary for the everyday life, nevertheless they are important, because they directly refer to the level of development and achievements, the aesthetics, the values and belief of the society that has produced and used them. They stand out thanks to the peculiarity of the material they are made from, which results from the natural colour, durability and difficulty in workmanship of stone. Our knowledge of the way the raw material could be transformed to a vessel is limited, because the available information is meager and fragmentary. Since a fully equipped workshop of a stone carver has not been found as yet, it is the vases themselves, mainly the unfinished ones and the waste. that supply the indications of their manufacturing. Therefore. the testimonies deriving from the broader area of Near East are valuable. Thus, we can conclude in general that the entire carving procedure -carving of the exterior, scooping out of the Interior- was carried out in the workshop; and that the tools of the early stone carving were gradually replaced by more advanced ones, made of bronze in particular. The first stage included the rough forming of the volumes through hammer-hewing. The smoothing out of the surfaces followed that was achieved using blades and chisels. The tools for the hollowing of the open and shallow forms and shapes were blades, solid grinding implements and, later, chisels. The use of chisels for the processing of soft stones continued throughout the Bronze Age, while the employment of drill represented a novelty in the hollowing of vessels. Rotating. originally. between the palms and later with the help of a bow and crank, it became the indispensable tool of the stone carver, while sand and ground abrasives, such as emery and quartz, were required additionally for hard stones. When the hollowing was completed. then the final elaboration of the vase exter or followed, which included the rendering of particular details of its form, the finishing and the polishing of the artifact.  

The art of weaving in the Bronze Age is characterized as developed, particularly due to the representations of luxurious textiles depicted in wall paintings. The archaeological evidence is insufficient and consists in preserved parts of looms, which however are few, given that most of them are perishable. Traces of textiles have been recently located, as for example at Akrotiri on Thera island, which are astonishing finds not only for the variety of their weaving techniques, but also for the exquisite refinement of these artifacts. It is obvious that the main achievement is the technical human abilities through which these excellent works have been produced and not the technical properties of the weaving instruments in themselves.  

Alongside metals iνory (hippopotamus and/or elephant) first appears in the Aegean as a luxury import into the Prepalatial Crete. During the period of the first Palaces the range and size of products increased there and the working techniques were perfected, leading to a heyday of the craft in the phase of the Second Palaces. Thenceforth, the Mycenaeans maintained the expertise in Crete and throughout the Aegean. Their output differs somewhat in style and diversity of objects produced. Elephant and hippopotamus iνοries are different in their manner of growth and thus to a degree in how they are worked and resist time and decay. The craftsmen employed a varying toolkit (blades, points, saws, chisels and drills), mostly of copper/bronze and sometimes probably of reed/cane lor drίll-heads; they relied much on abrasiνes to cut, shape and polish their artifacts. Confirmed working areas are not common; we can guess that the social position of these craftsmen depended on those elite clients who made use of their products. The manufacture of three sets of maΙeria is reviewed in some more detaίl: the Palaikastro "kouros", the inlays from the House of lvories at Knossos and sundry pieces from Mainland Greece (1rom Athens and Mycenae).

Vitreous materials manufacture was a "high teen" technology which first started in the Near East and Egypt and later spread to the Aegean. Vitreous materials were appreciated for their resemblance to precious stones which were considered to have special properties: they were imbued with beneficial magic. With time, however, they became even more appreciated for the very magic that was involved in their manufacture: the dull, colourless raw materials were transformed in the kiln into a brilliant artefact. The manufacture of first faience and blue frit and later glass meant that precious objects could become available not only to the elite but to almost all social classes. The royal courts remained the centres of production since it was they who could afford the first class technicians and the best raw materials as well as high aesthetic standards. Faience could be made anywhere, while blue frit and glass were made in specific countries in the Near East and Egypt from whence they could be exported to other countries - thus widening Bronze Age trade/exchange networks.  

The mold is undoubtedly the oldest "machine" in the history of the material civilization, which changed drastically the rhythm of production through the standardization and mass production of all sorts of artifacts. Its impact on the field of metalwork has been appreciated for the manufacturing of bronze implements and weapons in particular already since the early third millennium B.C. The role of mold is intensified and increased in the framework of the palatial societies of Minoan Crete and Mycenaean Greece, especially through the production of various gold, faience and glass paste prestige goods. In this way, through the standardization and the multiplication of "images", it also contributed to the creation and dissemination of an artistic koine during the Late Bronze Age. The culmination of the use and performance of mold coincides with the fourteenth and thirteenth centuries B.C. It becomes obvious from the production of jewellery -mainly embossed glass paste or more seldom gold foil beads- that it responds to and meets the new ornament orientations and needs of the Mycenaean world. The relevantly numerous molds and the countless jewels dating from these two centuries prove beyond doubt the predominance of a galloping fashion which, due to the use of the inexpensive glass paste, was spread throughout all social strata. Mycenae is probably the major center of jewellery production and the provenance of most of the available until today molds. The Linear B tablets from this site testify for the local activity of a group of craftsmen, the so-called kuwanowokoi, who must be conceived as artisans working glass paste, a low-priced substitute for lapis lazuli. Needless to say that the importance of a mold depended on the number of carved matrices it bore - up to 23(!) on an example from Mycenae. However, the carving of the various matrices should have been the responsibility of a skilled expert, who must be sought among the ranks of the seal engravers of the period, recorded, as we believe, on the Linear B tablets by the term kowirowoko.  

Herodotus, the father of History, already stresses in the fifth century B.C. the particular historical and cultural importance of ancient Thrace, when he remarks that "the nation of the Thracians is greatest", which today has become obvious thanks to the relevant archaeological discoveries in the area. The great number of archaeological finds that Makri and Mesimvria-Zoni, two distinguished sites in this area, have yielded made possible the reconstruction of everyday life in the Prehistoric age and in the classical and Hellenistic periods in such sectors as the building of houses, the organization of space and town- planning, cult and religion, the various occupations of the inhabitants, the burial practices etc.

The glyptic of the Early Mycenaean period of mainland Greece initially follows the artistic tradition of Neopalatial Minoan Crete. Lentoid and almond-shaped seals are extensively used for sealing purposes well through the Mycenean era, while Mycenaean seals and gold signet rings -especially those found in the Shaft Graves at Mycenae - are exclusively used for their own artistic merit as jewellery and not for bureaucratic purposes. The thorough examination of the iconography used on this artistic production has led to the conclusion that a distinct, purely "mainland" glyptic style was gradually been developed around the Late Helladic period, which exhibits the following characteristics: a. The overall treatment of human figure and its position both in space and in intaglio representations show the stylistic weakness and the technical inconsistency of the Mycenaean engravers. b. The development of a genuine "Mycenaean" epic tradition and religious ideology that are reflected in scenes depicting battles, duels and religious rites. c. The use of motifs that symbolize the Mycenaean idea of the celebration of death by means of war and hunting scenes in which the military and hunting equipment is stressed. d. The appearance of a female, military in character, deity who adorns a number of seals, signet rings and fresco fragments as well. e. The number of collections and accumulations of Late Helladic -and Mlnoan- seals from excavated graves (Mycenae, Vapheio) and cemeteries (Medeon) proves that the Mycenaean elite regarded many glyptic items as valuable objects, "heirlooms" so to speak, and exceptional artistic creations.  

This article presents a preliminary analysis of a sample of 40.393 ancient Greek graves that are correlated to the data of geographic distribution, palaeodemography and burial customs from the Mesolithic epoch up to the Byzantine era. The sample can be considered statistically large for most of the scientific topics presented here and thus it results to a satisfactory approach to the general picture. The interrelation between the different chronological periods and the various burial traditions, such as the grave types, the degree of kterisis and the grave orientation, cannot be accidental. The various interpretations given to related issues are open to further debate, considering also that a more extensive analysis is required in order to be clarified specific and general conjectures, in relation to their chronological settings.

Απολίθωμα ζώου , που έζησε τα πολύ παλιά χρόνια και πέτρωσε.

Το λογότυπο του περιοδικού. Η άνοιξη είναι η αγαπημένη μου εποχή. Για τη φύση είναι πρωτοχρονιά. Η ετήσια παρουσία του περιοδικού ξεκινά κι αυτή τώρα. Οι αρχαίοι μελισσοκόμοι δάμαζαν τις μέλισσες, αλλά δεν μπορούσαν παρά να τις λατρεύουν ταυτόχρονα. Είναι υπεύθυνες για την ανθοφορία, εξάλλου. Το δε μέλι έτρεφε τον ίδιο τον Δία. Η ενασχόληση με τις μέλισσες είχε τόσο αιχμαλωτίσει τη σκέψη του προϊστορικού ακόμα ανθρώπου, που την είχε αποτυπώσει σε χρυσά δαχτυλίδια που βρέθηκαν σε μυκηναϊκούς και μινωικούς τάφους. Σε μια τέτοια μικρογραφία, ο άνθρωπος απεικονίζεται να προστατεύει τις μέλισσες από το μελισσοφάγο πτηνό. Τις προστατεύει με το ίδιο το κορμί του. Το χώμα φυλάει τους θησαυρούς. Προσωπικοί όπως ένα κόσμημα που δεν άφησε ποτέ τον ιδιοκτήτη του ή συλλογικοί όπως αυτός που πιθανώς άφησε πίσω του ο στρατός του Μεγαλέξανδρου σ’ ένα χωριό της Μολδαβίας, κοιμούνται μέσα στην αγκαλιά της γης. Εκεί τρέχουν και τα υπόγεια νερά, αυτά που οριοθετούν τον Πάνω από τον Κάτω Κόσμο. Ήταν για τους αρχαίους φορείς ζωής αλλά και θανάτου, μεταιχμιακά σημεία, μοιραία στη δύναμή τους να παίξουν τον ρόλο του ζωοδότη ή του δήμιου. Μεταιχμιακή είναι και η εποχή αυτή της φύσης. Η Περσεφόνη επιστρέφει από τον Άδη και ο Χριστός ανασταίνεται. Η άνοιξη ή Άνοιξη έχει εμπνεύσει τους ποιητές, αφού έχει παίξει βασανιστικά με τις χορδές της καρδιάς τους. Έκανε τον Καρυωτάκη να βλέπει τους κήπους σαν κήπους μελαγχολίας και τον θάνατο των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Σολωμού να είναι χίλιες φορές θάνατος. Ο κύκλος της φύσης βρίσκεται τώρα στην πιο γλυκιά στιγμή του. Αν ποτέ ενσαρκώνεται η ελπίδα, αυτό γίνεται τώρα. Την άνοιξη η ζωή είναι ζωή.

O Γιάννης Χαμηλάκης. Φωτ.: Nick Dentamaro / Brown University. Ο αρχαιολόγος Γιάννης Χαμηλάκης αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έκανε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στην Αγγλία και, μετά από χρόνια διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο του Southampton, είναι τώρα καθηγητής Αρχαιολογίας και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Brown (Ινστιτούτο Joukowsky) των ΗΠΑ. Νεωτεριστής και βαθιά αντι-νεωτερικός, έχει δώσει στην ελληνική αρχαιολογία μια ορμητική θεωρητική ώθηση, ενώ της έχει αποδώσει την πολιτική της διάσταση.

Η βιτρίνα με τα αντικείμενα του «Θησαυρού από το Ολανέστι» στην «ερυθρά» αίθουσα του Μουσείου. Το 1958, σε ένα χωριό της Δημοκρατίας της Μολδαβίας, βρέθηκε αποθησαυρισμένο ένα σύνολο από μπρούντζινα μέρη αμυντικού οπλισμού – κάποια επιχρυσωμένα. Ο «θησαυρός» περιλάμβανε περικνημίδες, κράνη και  ένα λύχνο με εγχάρακτη επιγραφή, μάρτυρα της πολύ διαδεδομένης λατρείας της Εφεσίας Αρτέμιδος στον βόρειο και βορειοδυτικό Πόντο. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι η αποθησαύριση των αντικειμένων, που τοποθετούνται ανάμεσα στο τέλος του 5ου και το γ΄ τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ., πραγματοποιήθηκε  κατά την εκστρατεία του μακεδονικού στρατού εναντίον των Σκυθών (331–330 π.Χ.).

Το Δωμάτιο της Πηγής στην Κνωσό (Evans 1928, εικ. 61). Σε κατασκευές των μινωικών χρόνων που σχετίζονται με την εκμετάλλευση του πηγαίου νερού, εντοπίστηκαν ευρήματα  τα οποία υποδηλώνουν ότι, έστω και περιστασιακά, αυτές χρησιμοποιούνταν ως χώροι απόθεσης προσφορών ή και διεξαγωγής τελετουργικών δρώμενων. Καθώς τα υπόγεια νερά αποτελούν μεταβατικούς «τόπους» ανάμεσα στον Πάνω και τον Κάτω Κόσμο, οι προσφορές  και οι τελετουργικές αποθέσεις στο εσωτερικό τους ίσως σχετίζονται με τη λεγόμενη «χθόνια» λατρεία.

Άποψη από ανατολικά του θεάτρου της αρχαίας Θουρίας. Στη θέση «Ελληνικά» Αμφείας, τα τελευταία χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει στο φως το αρχαίο θέατρο της Θουρίας. Χτισμένο σε προνομιακό σημείο, έχει θέα στην απέραντη, εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας, γνωστή στην αρχαιότητα ως «Μακαρία», αλλά και στα νερά του Μεσσηνιακού κόλπου, που οι αρχαίοι ονόμαζαν «Θουριάτη».

Δεσποτικές εικόνες από το παλαιό τέμπλο του ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στην Αλεξάνδρεια. Φωτ.: Ηλίας Παπαγεωργίου. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Κάιρο είναι το σημαντικότερο και παλαιότερο μνημείο της ορθόδοξης παράδοσης στην Αφρική. Χώρος σπειροειδής, με τέσσερα επίπεδα, συνυφαίνει ιστορία, λατρεία και θρύλους. Σε έναν τέτοιο χώρο, οι σχεδιαστές κλήθηκαν να σκηνογραφήσουν μια έκθεση με εκκλησιαστικά αλλά και πολυπολιτισμικά εκθέματα. Για να τα ενοποιήσουν αλλά και να τα ξεχωρίσουν από το ιστορικό μνημείο που τα φιλοξενεί, επέλεξαν ένα στοιχείο ιθαγενές, το αιγυπτιακό μπλε, που τους προσδίδει κάτι από το χρώμα της νέας τους πατρίδας.

Τα μελισσοκομικά σκεύη αποθήκης στην Κνωσό (Evans 1935, σ. 95, εικ. 109). Στην Κνωσό ο Evans ονόμασε ένα μικρό δωμάτιο ιδιωτικού σπιτιού «δωμάτιο λατρείας του φιδιού» επειδή θεώρησε ότι τα αγγεία που περιείχε αφορούσαν σε μια τέτοια λατρεία. Η νεότερη έρευνα αναγνώρισε σε αυτά μελισσοκομικά σκεύη στην αποθήκη μελισσοκόμου.

Πέτρος: Ο μαθητής του Χριστού εικονίζεται μετωπικά με ελαφρά στροφή της κεφαλής στα δεξιά (188x82x2 εκ., Μουσείο Ζακύνθου, MZ 145). Θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής, ενός καλλιτεχνικού ρεύματος που άφησε πίσω του τη βυζαντινή παράδοση και υιοθέτησε δυτικά πρότυπα. Στο ναό του Αγ. Γεωργίου του Πετρούτσου, ο Νικόλαος Κουτούζης φιλοτέχνησε τις εικόνες για τις επτά κόγχες του επιστυλίου του τέμπλου. Οι μορφές, όλες ζωγραφισμένες με λάδι σε ξύλο, χαρακτηρίζονται από γήινη βαρύτητα, ψυχογραφική επάρκεια και δραματική εσωτερική ένταση, στοιχεία που συμβάλλουν στην εκκοσμίκευση της ζακυνθινής εκκλησιαστικής τέχνης.

Ο J.L. Caskey (αριστερά) στην Γκίζα, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στο άρθρο που υπογράφει η σύζυγός του ξεδιπλώνεται η διαδρομή τού Αμερικανού αρχαιολόγου, ανασκαφέα της Λέρνας στην Αργολίδα και της Αγίας Ειρήνης στην Κέα. Η προσέγγισή του, πρωτότυπη και ιδιοσυγκρασιακή, προσαρμοζόταν στην κάθε ανασκαφική θέση. Συνδυάζοντας την ενδελεχή επιστημονική έρευνα, την παρατήρηση και το ένστικτο, σε διάλογο με το παρελθόν και με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον, ο Caskey δεν εντάσσεται σε κανένα από τα θεωρητικά ρεύματα της εποχής του.

Αεροφωτογραφία του νότιου τομέα της ακρόπολης Καστρίτσας. Ο λόφος της Καστρίτσας, νοτιοανατολικά της λίμνης Παμβώτιδας, δεσπόζει στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, απέχοντας μόλις 10 χλμ. από τα Ιωάννινα και 22 χλμ. από τον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης. Ο λόφος αποτελεί ένα «αρχαιολογικό παλίμψηστο», στο οποίο έχει καταγραφεί η ανθρώπινη παρουσία από την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο (22000 π.Χ.) έως τους χρόνους της Τουρκοκρατίας και μέχρι σήμερα. Η ονομασία του λόφου οφείλεται στην οχυρωμένη πόλη που καταλαμβάνει την κορυφή του, σε υψόμετρο 757 μ. από τη θάλασσα και 250 μ. από την επιφάνεια της λίμνης. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη ελληνιστική ακρόπολη του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων και μία από τις μεγαλύτερες της Ηπείρου, η οποία αναπτύσσεται σε έκταση 345 στρεμμάτων. Στη βορειοδυτική πλευρά του λόφου βρίσκεται το παλαιολιθικό σπήλαιο Καστρίτσας.

Πλάτων Ο εξαίρετος λόγιος, σκιαγραφώντας τον παιδικό έρωτα των αρχαίων Ελλήνων, κινείται ευαίσθητα ανάμεσα στην αρχαιογνωσία, τη φιλοσοφία και την ψυχολογία. Ο παιδικός έρωτας, γράφει, χρησιμοποιήθηκε για ν‘αναπτύξει το αίσθημα της τιμής στον πόλεμο αλλά, σε μη στρατοκρατικές πόλεις όπως η Αθήνα, ανάγεται σε σημαντικό παράγοντα ψυχοσωματικής αγωγής. Αυτός ακριβώς ο παιδαγωγικός του χαρακτήρας τον διαχωρίζει από άλλες, χρονικά και γεωγραφικά, ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Αδιανόητες είναι σήμερα οι αξιώσεις που είχε η αρχαία Αθήνα από τους πολίτες της, σημειώνει. Ανώτερες σχολές δεν υπήρχαν πριν τον 4ο αιώνα. Ο έφηβος ώφειλε ν‘αναζητήσει τη μόρφωσή του στην κοινωνία. Κάποιος μεγαλύτερος έπρεπε να του μεταδώσει τις γνώσεις και την πείρα του. Ο πατέρας δεν ενδείκνυται γι‘αυτόν το ρόλο όχι μόνο επειδή στην αρχαιότητα η οικογένεια δεν αποτελεί παράγοντα αγωγής, αλλά και επειδή του λείπει η απόσταση. Όπως «είχαν λεπτότατα παρατηρήσει οι Έλληνες», στη ζωή του εφήβου ο πατέρας οφείλει να αποσύρεται από το προσκήνιο.

Ζευγάρι αγκαλιασμένο στο νυφικό κρεβάτι, πήλινο κτέρισμα σε τάφο στη Μύρινα της Μ. Ασίας, 150-100 π.Χ., Μουσείο Λούβρου. Έρωτας της ποίησης, Έρωτας του μύθου. Γλυκύπικρο, τον λέει η Σαπφώ, λυσιμελή ο Ησίοδος στην αρχή της κοσμογονίας του. Δημιουργός για τους Ορφικούς, φτερωτός πάρεδρος της Αφροδίτης για τους Ολύμπιους. Κι ο έρωτας ως βίωμα; Πως μεταφράζεται η δύναμη κι η πρωτοκαθεδρία του στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων; Από τις περιγραφές της σεξουαλικής τους ζωής που οι ίδιοι μας δίνουν, συνάγεται ότι, με την ποικιλομορφία του, ο Έρωτας στηρίζει το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων. Όσο παράδοξο και αν φαίνεται σ‘εμάς, ο περίφημος «ελληνικός έρως», που αξιοποιεί τη διφορούμενη εφηβική σεξουαλικότητα, πρέπει να νοηθεί ως προπαιδευτικός τόσο της εξέλιξης του ερωτικού συναισθήματος στη «φυσιολογική»σχέση του γάμου, όσο και στη διάπλαση μελλοντικών πολιτών και στην αναπαραγωγή της πόλης. Ο άντρας της κλασικής εποχής έχει τη δυνατότητα να εκδηλώσει τη σεξουαλικότητά του με διάφορες μορφές που μπορεί και να συνυπάρχουν. Η απλή ικανοποίηση του ενστίκτου θεωρείται παρέκκλιση που εικονογραφείται από υπάνθρωπους σατύρους. Σχεδόν πάντα ο Έρωτας είναι παρών. Ποικίλλει μόνον η κοινωνική σχέση που απορρέει απ‘αυτούς τους διάφορους τρόπους έκφρασης της σεξουαλικότητας. Ήδη από τα επτά τους χρόνια, τα αγόρια αναπτύσσουν τη σεξουαλική τους ζωή στο γυμνάσιο και ειδικότερα στην παλαίστρα. Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις που δημιουργούνται είναι ασύμμετρες, στα όρια της παιδεραστίας: μεγαλύτερος σε ηλικία, ο εραστής γοητεύεται από το κάλλος του ερωμένου, στον οποίο εκείνος προσφέρει ένα πρότυπο ανδρείας, αρετής και γνώσης. Στις σχέσεις που συνάπτονται, πρώτα στα γυμνάσια, κατόπιν στα συμπόσια, ομοφυλοφιλική και παιδευτική σχέση είναι αξεδιάλυτες. Το ίδιο ισχύει και για τα κορίτσια, τουλάχιστον στην αρχαϊκή εποχή, στο πλαίσιο όμως χορικών ομάδων που χορεύουν και τραγουδούν σε μυητικές τελετουργίες. Για τη γυναίκα το πέρασμα στην ωριμότητα γίνεται μέσα από τη «διαβατήρια τελετή» του γάμου που μετατρέπει τις ερωτικές σχέσεις σε κοινωνικές. Η Χρυσηίδα και η Βρισηίδα της Ιλιάδας είναι οι μυθικές πρόγονοι των ανώνυμων παλλακίδων που, στην κλασική Αθήνα, αποτελούν κοινωνική πραγματικότητα. Γυναίκα ελεύθερη, η παλλακίδα γεννά παιδιά που έχουν δικαιώματα ίσα μ‘εκείνα των νόμιμων τέκνων. Δούλες, κατά κανόνα, οι πόρνες (από το πέρνημι, πουλάω) αποκτούν όλο και σημαντικότερο ρόλο στις πόλεις που ο πληθυσμός τους μεγαλώνει, χωρίς όμως να απαλλάσσονται από την ξεκάθαρα προσβλητική χροιά, ενυφασμένη στ’όνομά τους. Ξεχωριστή περίπτωση συνιστούν οι εταίρες. Αυλητρίδες ή χορεύτριες, παρούσες στα συμπόσια των ανδρών, νοικιάζουν τις χάρες τους μόνο για λίγο. Οι χάρες τους όμως, και κάποτε η καλλιέργειά τους, ενδέχεται να είναι τέτοιες που να φέρουν στο παιχνίδι τον Έρωτα: Ασπασία και Περικλής.

Σάτυρος καταδιώκει μαινάδα (από σκύφο). Εγκλήματα κατά των ηθών ονομάζονται οι πράξεις καταπάτησης των κανόνων που διέπουν τις σεξουαλικές σχέσεις. Βιασμός: Γυναίκα, άντρας, παιδί ή δούλος είναι τα πιθανά θύματα βιασμού. Αν ο βιασμός οφείλεται σε πάθος, ο δράστης καταβάλλει χρηματική ποινή δύο φορές, μία στο θύμα και μία στην πόλη. Όταν όμως ο βιασμός αποβλέπει στην ατίμωση του θύματος, όχι μόνον το θύμα ή οι συγγενείς, αλλά ο οποιοσδήποτε Αθηναίος μπορεί να κινήσει την δίκη. Η προβλεπόμενη ποινή είναι από χρηματική έως θανατική. Ἑταίρησις: ο όρος δηλώνει την αντρική πορνεία που εμπλέκει τα σεξουαλικά ώριμα αγόρια (12-20 ετών). Εξίσου τιμωρούνται και τα δύο μέρη της χρηματικής δοσοληψίας. Η ιδιαίτερα βαριά ποινή, πλήρης στέρηση των δικαιωμάτων του πολίτη, απηχεί τον αποτροπιασμό της πόλης μπρος στον ευτελισμό του θεσμοθετημένου παιδαγωγικού έρωτα. Τα ανώριμα αγόρια προστατεύονται αυστηρά. Θανατική ποινή αντιμετωπίζει όποιος μεγαλύτερός τους παρεισφρέει σε σχολείο. Για την έκδοση από συγγενείς τιμωρούνται και τα δύο μέρη της χρηματικής συναλλαγής. Και ναι μεν το παιδί απαλλάσσεται, το χρήμα όμως έχει σπιλώσει το μητρώο του: σύμφωνα με το νόμο περὶ δοκιμασίας ρητόρων, έχει χάσει το δικαίωμα της δημόσιας αγόρευσης. Η προαγωγεία αναγνωρίζεται μόνον αν το θύμα, γυναίκα ή ελεύθερο αγόρι, ήταν ηθικά άμεμπτο. Για τον δράστη, άντρα ή γυναίκα, ο νόμος τον 4ο αιώνα π.Χ. προβλέπει θάνατο. Αιμομιξία: Χωρίς νομική απαγόρευση, οι σχέσεις ανάμεσα σε ανιόντες και κατιόντες συγγενείς θεωρούνται ανόσιες. Ο γάμος ανάμεσα σε αδέλφια από πατέρα επιτρέπεται, εφ’όσον δεν έχουν την ίδια μητέρα, ενώ η ενδογαμία δεν είναι άγνωστη. Πέρα από την προστασία της αγνότητας και της ελευθερίας των σχέσεων, το αθηναϊκό δίκαιο μεριμνούσε κυρίως για την πόλη και τους θεσμούς της. Με τα λόγια του Αισχίνη,«ο νομοθέτης έκρινε ότι όποιος πουλάει το ίδιο του το σώμα θα πουλήσει και τα συμφέροντα της πόλης».

Ερωτική σκηνή ζεύγους όπου τα πρόσωπα σχηματίζουν έναν κλειστό κύκλο υπογραμμίζοντας την τρυφερότητα της έκφρασής τους. Από τα αθηναϊκά ζωγραφισμένα αγγεία με ερωτικά θέματα (6ος-4ος αι. π.Χ.), κάποια έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα και συνδέονται με τη γονιμότητα στη φύση και τους ανθρώπους. Συχνά απεικονίζουν γυναίκα με ή χωρίς παιδί, ιθυφαλλική μορφή, ερωτικές σκηνές. Άλλα πάλι, με κύριο σύμβολο το φαλλό, έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα, όπως και οι ερμείες. Σε μια τρίτη ομάδα ανήκουν αγγεία με παραστάσεις καθαρά ερωτικές ή και χιουμοριστικές. Η ερωτική απόλαυση αποτυπώνεται και σε ζευγαρώματα θεών με θνητές, ώριμων αντρών με εφήβους. Ωστόσο, η πληθώρα των αγγείων απεικονίζει τη συνεύρεση αντρών με εταίρες ή πόρνες. Το άρθρο, που συνοδεύει πλούσια εικονογράφηση, καταλήγει με την υπενθύμιση ότι η βικτωριανή ηθική ευθύνεται για την απόκρυψη των ερωτικών παραστάσεων στις αποθήκες των μουσείων.

Η Αφροδίτη της Κνίδου. Ρωμαϊκό αντίγραφο έργου του Πραξιτέλη. Λέγεται ότι η Φρύνη υπήρξε το μοντέλο για το έργο αυτό. Ο Υπερείδης, δεύτερος μετά τον Δημοσθένη στον «Κανόνα»των Αθηναίων ρητόρων, με αντιμακεδονική στάση, τιμημένος με αποστολές και αξιώματα, το 322 π.Χ. καταδικάζεται από την πόλη του σε θάνατο. Το άρθρο εστιάζει στην προσωπική ζωή ενός ρήτορα ως προς ταἀφροδίσια κατωφερῆ. Συνηθισμένη ήταν η σχέση ρήτορα και εταίρας. Επαγγελματικά επιτυχημένος, ο Υπερείδης μπόρεσε κάποια στιγμή να συντηρήσει ταυτόχρονα τρεις. Έως ότου συνάντησε τη Φρύνη, το πρότυπο του Πραξιτέλη για την Αφροδίτη Κνιδία. Ο Υπερείδης υπερασπίζεται την εταίρα που, στη γιορτή των Ελευσινίων, κολύμπησε γυμνή μπρος στα ιερά, αναδυόμενη όπως η θεά. Ο αρθρογράφος συμμερίζεται την άποψη του Μεριμέ, που θα ήθελε να μπορούσε ν’ανταλλάξει τμήμα της ιστορίας του Θουκυδίδη με μέρος από το ημερολόγιο της Ασπασίας.

Ερωτική σκηνή σε ορειχάλκινο καθρέφτη από την Κόρινθο. Μέσα του 4ου αι. π.Χ. Μουσείο Καλών Τεχνών Βοστώνης. Το άρθρο εκτείνεται χρονικά από τους προϊστορικούς χρόνους έως και τους ελληνιστικούς και, γεωγραφικά, από τις δυτικές αποικίες έως τη Μ. Ασία και τις κτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου. Στην περίοδο της πατριαρχίας, η γυναίκα υπηρετεί τον άντρα από διάφορες θέσεις. Η μονογαμία που καθιέρωσε ο Κέκροψ, αναιρείται στην Αθήνα λόγω λειψανδρίας μόνο στο διάστημα που ακολουθεί τους πολέμους. Γυναίκα και παλλακίδα γεννούν παιδιά εξίσου γνήσια. Οι εταίρες προσφέρουν στους άντρες ηδονή που αμείβεται αδρά. Η ελάχιστη είναι εξαπλάσια εκείνης που εισπράττει η πόρνη. Φθηνότερες πόρνες ήσαν εκείνες που εργάζονταν υπαίθρια, οι λεωφόροι. Την Ιερά Πορνεία ασκούσαν αρχικά μέσα στους ναούς οι παρθένοι άπαξ, ως προγαμιαία προσφορά στη θεά. Στη συνέχεια, οι ιερόδουλες, μόνιμες θεράπαινες της θεάς, την ασκούν επαγγελματικά Πρώτη η Κρήτη καθιερώνει την παιδεραστία νομοθετικά. Επηρεασμένη, η Σπάρτη τη θεσμοθετεί. Τα 150 ζευγάρια του Ιερού Λόχου μιλούν εύγλωττα για τη Θήβα , ενώ η ευχή πλεύσειας εἰς Μασσαλίαν σ’έστελνε σ’έναν παιδεραστικό παράδεισο. Εἷς ἔρως γνήσιος, ὁ παιδικός ἐστιν, διακήρυσσαν οι Αθηναίοι ρήτορες. Εδώ εμφανίζονται όλα τα συμπτώματα του μεγάλου έρωτα: αϋπνίες, δακρύβρεχτες καντάδες (τα παρακλαυσίθυρα), αυτοκτονίες. Οι εραστές γράφουν το όνομα του αγαπημένου τους στους τοίχους, στα δέντρα, παντού. Στην Αθήνα, η παιδεραστία επιτρέπεται μόνο στους ελεύθερους άντρες. Στα ανδρικά πορνεία της Αθήνας και του Πειραιά, τα μειράκια ήταν αποκλειστικά δούλοι ή αιχμάλωτοι πολέμου. Η έκδοση επί χρήμασι ελεύθερου άντρα επιφέρει στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων (ἀτιμία). Χωρίς ίχνος θηλυπρέπειας, η ομοφυλοφιλία συνάπτει ισχυρούς δεσμούς, εξ ου και διώκεται από τους τυράννους. Αρκεί να αναλογιστούμε το ζευγάρι του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα.

Το εξώφυλλο του βιβλίου από έκδοση του 1999. Παρουσιάζεται το ομότιτλο βιβλίο της Claude Mossé (1983). Η ιστορικός αναζητεί στα αρχαία κείμενα τη θέση της γυναίκας στην ανδροκρατούμενη αρχαιότητα (7ος-4ος αιώνας). Το βιβλίο διαπραγματεύεται επίσης το ζήτημα της προίκας, τη θέση της γυναίκας ειδικά στη Γόρτυνα και, γενικά, στη θρησκεία και τον έρωτα. Η νομική και κοινωνική θέση της γυναίκας ορίζεται αποκλειστικά βάσει της συνέχισης του οἴκου του συζύγου της μέσω της εξασφάλισης νόμιμων απογόνων. Υφάντρες, μαγείρισσες, οικοδέσποινες, κυράδες των δούλων τους. Και αποκλεισμένες από αυτό το«club των ανδρών» που είναι η αρχαία πόλις. Η θέση του έρωτα και της σεξουαλικότητας στη ζωή της αρχαίας Ελληνίδας μας είναι άγνωστη. Από παραστάσεις, λατρευτικές τελετές, την αθυροστομία της κωμωδίας, αντιληφθήκαμε ότι οι αρχαίοι δεν έπασχαν από σεμνοτυφία. Ψιμύθια και δίαφανες χλαμύδες, λέει η Λυσιστράτη, είναι τα όπλα της ερωτευμένης απέναντι σε συζύγους και εραστές. Ωστόσο, ερωτικά συναισθήματα ομολογούνται μόνο για τις αντρικές ή γυναικείες ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Όταν, τον 4ο αιώνα π.Χ., η πολιτική ζωή παρακμάζει και ο ιδιωτικός βίος αποκτά μεγαλύτερη σημασία, οι θεατρικές ίντριγκες εμφανίζουν έρωτες, πόθους και πάθη στο πλαίσιο συζυγικών σχέσεων.

Η τιμωρία του πόρνου (μοιχού) και της ματαιόδοξης (από εκκλησία της Καστοριάς). Οι επιλογές ανάμεσα στο Δίκαιο και την Ηθική είναι εκείνες που καθορίζουν τα «εγκλήματα κατά των ηθών». Το κανονικό δίκαιο, επομένως, έχει προχωρημένες αξιώσεις από τα μέλη της Εκκλησίας καταδικάζοντας, για παράδειγμα, όλες τις εκδηλώσεις της σεξουαλικότητας που δεν αποβλέπουν στη σύλληψη τέκνου. Στο βυζαντινό δίκαιο διαφαίνονται τόσο οι ρωμαϊκές του ρίζες όσο και η επίδραση της χριστιανικής ηθικής. Οι εκτός γάμου σχέσεις, που για πρώτη φορά ποινικοποίησε ο Ιούλιος νόμος (τέλη του 1ου αιώνα π.Χ.), τιμωρούνται με μερική δήμευση της περιουσίας και εξορία. Αν όμως εμπλέκεται μοναχή, ο μεν άντρας θανατώνεται ενώ στη «νύμφη Χριστού» επιβάλλεται ποινή μοιχείας. Ως προς την αιμομιξία, ο Ιουστινιανός επαναδραστηριοποίησε την αυστηρότητα του ρωμαϊκού δικαίου. Ωστόσο οι Ίσαυροι, ενσωματώνοντας τη χριστιανική διδασκαλία, την επεκτείνουν για τους συγγενείς εξ αίματος μέχρι και τον 6ο βαθμό, για τους εξ αγχιστείας μέχρι και τον 4ο, περιλαμβάνοντας και την πνευματική συγγένεια (βάπτιση). Η Εκλογή των Ισαύρων αντικαθιστά την κεφαλική ποινή με τον ακρωτηριασμό της μύτης σε περιπτώσεις μοιχείας, αιμομιξίας, αρπαγής, «φθοράς» παρθένου. Η τελευταία περίπτωση, νοούμενη ως αφαίρεση «αγαθού», επισύρει περιουσιακή αποζημίωση από τον δράστη. Στους ομοφυλόφιλους, από τα μέσα του 4ου αιώνα, επιβάλλεται θανάτωση με ξίφος, αν και στην πράξη οι ένοχοι παιδεραστίας τιμωρούνται με «καυλοτομή». Ίδια ποινή ισχύει, από την Εκλογή ως το τέλος της βυζαντινής περιόδου, και για τους κτηνοβάτες, ποινικά αδιάφορους μεν στους Ρωμαίους, καταδικαστέους όμως σε θάνατο από το μωσαϊκό δίκαιο. Ενδιαφέρουσα είναι η διάκριση του κανονικού δικαίου μεταξύ κτηνοβασίας και πτηνοβασίας. Η φαινομενική «στασιμότητα»των πολιτειακών διατάξεων ως προς τη σεξουαλική συμπεριφορά των Βυζαντινών στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, οφείλεται στο ότι η Εκκλησία και το Δίκαιό της υποκαθιστούν βαθμιαία τομείς της κρατικής δραστηριότητας.

Αδάμ και Εύα, Οκτάτευχος, 12ος αι. (Κωνσταντινούπολη, Κωδ. 8, σ. 43 v). Ο ιουδαίος Φίλων ο Αλεξανδρεύς (13 π.Χ.-54 μ.Χ.) είναι ο πρώτος που ανέφερε ότι το προπατορικό αμάρτημα ήταν πράξη «σεξουαλική». Όλοι οι μετέπειτα θεωρητικοί τον ακολούθησαν. Το 1984, ο Ζαν Μποτερό αντικρούει αυτή την ερμηνεία με το επιχείρημα ότι, την εποχή που συντάσσονται τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, ο έρωτας και ο ερωτισμός δεν θεωρούνται αμαρτήματα. Μάρτυράς του το Άσμα Ασμάτων. Τέτοια κείμενα, από τα οποία ο Θεός είναι απών, πηγάζουν από τη μεσοποταμιακή παράδοση. Το προπατορικό αμάρτημα συνίσταται στην ανυπακοή που οδήγησε τους πρωτόπλαστους στη γνώση. Παρατίθενται αποσπάσματα από το Άσμα Ασμάτων στο πρωτότυπο και στη μετάφραση του Γ. Σεφέρη.

Οι φιλήδονες. Εξωνάρθηκας μονής Δοχειαρίου Αγίου Όρους, 1568. Για τους έρωτες στο Βυζάντιο αντλούμε πληροφορίες από εκκλησιαστικές πηγές (λόγοι Πατέρων, αγιολογικά κείμενα, κανόνες Ιερών Συνόδων) και νομοθετικά κείμενα. Οι ευκαιρίες να συναντηθούν ένας νέος και μια νέα έχει προβλεφθεί να είναι ελάχιστες. Συχνά οι νεαροί έκαναν καντάδες κάτω από το παραθύρι της εκλεκτής τους. Σπανιότερα αντάλασσαν και φιλιά στο λαιμό και τα μάτια. Το κορίτσι, βέβαια, θα αποκτήσει σεξουαλικές σχέσεις μετά το γάμο. Ο άντρας όμως έχει δυνατότητα εκτόνωσης στα πορνεία. Ο όροςπόρνη στο Βυζάντιο καλύπτει ένα ευρύ φάσμα «παρεκκλίνουσας» γυναικείας συμπεριφοράς: είναι και η γυναίκα που συζεί εκτός γάμου, και η μοιχαλίδα, και το κορίτσι που πέφτει θύμα αποπλάνησης ή απαγωγής και βιασμού. Οι περισσότερες πόρνες προέρχονται από κοινωνικά κατώτερες τάξεις, ελεύθερες, δούλες ή αιχμάλωτες. Με τη φροντίδα του Κράτους ιδρύονται δημόσια πορνεία σε απομακρυσμένες συνοικίες. Ωστόσο, ιδιώτες νοικιάζουν τα σπίτια τους σε πορνοβοσκούς παρά τις αυστηρές κυρώσεις του νόμου. Η αμοιβή που ο πελάτης προκαταβάλλει είναι μικρή. Η φορολογία που επιβλήθηκε στις πόρνες στις αρχές της αυτοκρατορίας καταργείται από τον Αναστάσιο (491-518). Νόμος του Ιουστινιανού που απαγορεύει στους θεατρώνες να ασκούν το επάγγελμα του πορνοβοσκού επιβεβαιώνει ότι, σε μεγάλο ποσοστό, οι θεατρίνες (μιμάδες), οι χορεύτριες και οι αυλητρίδες ασκούσαν και την πορνεία. Στα καπηλειά και τα πανδοχεία, γυναίκες προσφέρουν και ερωτικές υπηρεσίες. Το Κράτος θεσπίζει νόμους που προστατεύουν τις πόρνες τόσο από τους πορνοβοσκούς όσο και από τους πελάτες. Ευαισθητοποιημένος, ο Ιουστινιανός τις υποστηρίζει νομοθετικά και χρηματικά. Η Θεοδώρα και, αργότερα, ο Μιχαήλ Δ΄ (1034-1041) ιδρύουν οίκους Μετανοίας. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το συναπάντημα με πόρνη, στη ζωή ή στο όνειρο, θεωρείται ευτυχής οιωνός. Ποινές προβλέπονται για κάθε μη «αποδεκτή» έκφραση της σεξουαλικότητας. Ειδικά η ομοφυλοφιλία, ο «σοδομιτισμός», εξαιρετικά διαδεδομένη τον 4ο και 5ο αιώνα, αντιμετωπίζει τη συστράτευση Εκκλησίας και Κράτους. Ο Μ. Κωνσταντίνος την ποινικοποιεί. Στο τέλος της αυτοκρατορίας, λόγιοι μοναχοί της επιρρίπτουν την ευθύνη για την υποδούλωση στους Οθωμανούς.

Το Μεγάλο Γυαλί. Μια νέα ιστορία της σεξουαλικότητας τι ρόλο θα απέδιδε στο συμβολισμό της μηχανής; Τον 19ο αιώνα, στον απόηχο της βιομηχανικής επανάστασης και του Διαφωτισμού, η μηχανή θριαμβεύει την ώρα που ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στο άτομο. Ο συνδυασμός των δύο αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στη «μηχανή εργένη»του Ντυσάν αλλά και σε λογοτεχνικά κείμενα με γραφικές απεικονίσεις καταστάσεων που αφηγείται ο συγγραφέας (Ζαρύ, Ρουσέλ, Κάφκα, Λωτρεαμόν, Βερν). Ακόμη και οι τεχνητές φαντασιώσεις που δημιουργούν οι νέες οπτικές ή ακουστικές εικόνες (κινηματογράφος, ραδιόφωνο κ.ά.) έχουν τώρα μηχανικό και βιομηχανικό υπόβαθρο. Αποτελούμενη από δύο ισοδύναμα σύνολα, το σεξουαλικό και το μηχανικό, η «μηχανή εργένης» δομείται βάσει των αντιθετικών ζευγών άντρας/γυναίκα και ζωή/θάνατος, μετατρέποντας τον έρωτα σε μηχανική του θανάτου. Το μήνυμα; Ο τεχνολογικός πολιτισμός υποδουλώνει αλλά και απελευθερώνει τον άνθρωπο: απελευθέρωση της σεξουαλικότητας, υποδούλωση στον παγωμένο ασκητισμό ενός υπέρμετρου ναρκισσισμού. Άξονας της απελευθέρωσης γίνεται η επιθυμία. Όλο το ερωτικό δυναμικό του ανθρώπου, απαλλαγμένο από την υποχρέωση της τεκνοποιίας, στρέφεται στην ελεύθερη αναζήτηση της απόλαυσης. Ωστόσο, η μηχανοποίηση συμβολίζει την μοναξιά του ανθρώπου, την μετατροπή του έρωτα σε θάνατο. Το άρθρο εικονογραφείται από έργα που παρουσιάστηκαν, το 1976 στο Παρίσι, στην έκθεση «Μηχανές εργένηδες».

Σ. Βικάτος, Το χριστουγεννιάτικο δένδρο (αχρονολόγητο;). Λάδι σε καμβά, 77x105 εκ. Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος. Πόσα από τα αισθήματα που θεωρούμε δεδομένα και παγκόσμια δεν είναι παρά τα πολιτισμικά μας στερεότυπα; Άλλοι λαοί σε άλλες εποχές, αλλά και η σύγχρονή μας ανάδυση της πατρικής στοργής, αναθεωρούν το μύθο της μητρικής αγάπης ως συναισθήματος φυσικού και αυτονόητου. Ακόμη και η 4η εντολή του μωσαϊκού νόμου που ανταμείβει το σεβασμό των παιδιών προς τους γονείς, υποδεικνύει πως ίσως το συναίσθημα αυτό δεν είναι φυσικό αλλά διδάσκεται. Το πρότυπο της πατρικής-συζυγικής εξουσίας ανάγεται μεν στην Ινδία αλλά είναι σε πλήρη ισχύ και στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Ο Αριστοτέλης το θεωρητικοποιεί ανάγοντάς το στη φυσική κατωτερότητα της γυναίκας. Αν και ο λόγος του Χριστού στηρίζει το μυστήριο (και όχι το συμβόλαιο) του γάμου στην αγάπη και την ισότητα των δύο φύλων, η εβραϊκή προέλευση της χριστιανικής θρησκείας βαραίνει: στην Εύα δεν οφείλεται η καταστροφή του ανθρωπίνου γένους; Ο απόστολος Παύλος κηρύσσει την ανωτερότητα του άντρα, στον οποίο η γυναίκα οφείλει υπακοή όπως στον Κύριο.

Τα οστρακοειδή εξακολουθούν να θεωρούνται αφροδισιακή τροφή. Αφροδισιακή τροφή θεωρούσαν οι αρχαίοι τους βολβούς αλλά και τους κοχλιούς. Το πρώτο σαλιγκαροτροφείο οργανώθηκε στη Ρώμη το 50 π.Χ. Ανάλογες ιδιότητες αποδίδονται και στα αυγά, ενώ η φήμη των οστρακοειδών επέζησε ως σήμερα. Τα ρεβύθια ξεχωρίζουν ανάμεσα στα όσπρια και τα καρότα ανάμεσα στα λαχανικά. Για το μαρούλι, αφροδισιακό για τους Αιγύπτιους, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διαμετρικά αντίθετη άποψη.

Το Wasa, ανάμεσα στα δύο πλωτά ανυψωτικά μηχανήματα κατά τη διάρκεια της επιχείρησης διάσωσής του. Έφυδρο ονομάζεται το ξύλο που διαποτίστηκε λόγω παρατεταμένης παραμονής σε υγρό περιβάλλον, όπως είναι η θάλασσα, οι βάλτοι, τα πηγάδια. Το έφυδρο ξύλο υφίσταται βιολογικό εκφυλισμό από βακτηρίδια, μύκητες ή και σκουλήκια εντόμων. Το περιεχόμενο σε υγρασία, επομένως η απορροφητική ικανότητα του ξύλου, επηρεάζει τη μέθοδο συντήρησης. Στόχος της συντήρησης είναι η απομάκρυνση του νερού χωρίς την πρόκληση συρρίκνωσης. Οι μέθοδοι συντήρησης περιγράφονται αναλυτικά. Οι αρθρογράφοι επέλεξαν ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ένα ναυάγιο υπό ιδανικές συνθήκες. Το πλοίο Wasa ναυπηγήθηκε το 1625 για τον βασιλιά Γουσταύο Αδόλφο της Σουηδίας. Στα τρία του χρόνια, το πλοίο ανατράπηκε και βυθίστηκε μέσα στο λιμάνι της Στοκχόλμης. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα πλοίο καινούργιο, με εξακριβωμένη ταυτότητα, που ναυάγησε σε προφυλαγμένο περιβάλλον βάθους 30 μ. Όταν διασώθηκε, το 1961, είχε περάσει 333 χρόνια στο βυθό. Το άρθρο κλείνει με την πραγματιστική επισήμανση ότι, παρά τις προόδους στις μεθόδους συντήρησης, τον αποφασιστικό ρόλο διαδραματίζουν τα διαθέσιμα κονδύλια.

Η δυτική όψη του καθολικού της Βαρνάκοβας. Σύγχρονο περίπου με τα Μετέωρα, το μοναστήρι της Βαρνάκοβας κοντά στη Ναύπακτο, ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα και γνώρισε μεγάλη ακμή στους βυζαντινούς χρόνους. Στην Τουρκοκρατία χάνει τη δύναμή του και, το 1826, ανατινάζεται από τη στρατιά του Κιουταχή. Το καθολικό ξαναχτίζεται το 1831. Αυτή την τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και κυρίως ναό αποτύπωσε ο Α. Ορλάνδος το 1919. Η κτητορική επιγραφή του 1831 μνημονεύει τον Ιωάννη Καποδίστρια που ενέκρινε 2.400 φοίνικες για την ανοικοδόμηση, ζητώντας παράλληλα από τον Έκτακτο Επίτροπο Ανατολικής Ελλάδος Κ. Μεταξά να τον τηρεί ενήμερο. Ο Μεταξάς, με τη σειρά του, απευθύνεται στον αρχιτέκτονα της Ανατολικής Ελλάδος Α. Κάλανδρο. Άλλωστε, με ψήφισμα του Κυβερνήτη, απαγορευόταν η οικοδομή ή η επισκευή χωρίς την έγκριση του σώματος των «επί των οχυρωματοποιών και αρχιτεκτονικής αξιωματικών». Ο Κάλανδρος κατηύθυνε πράγματι τις εργασίες αλλά είναι αμφίβολο αν ο ίδιος επισκέφθηκε το ναό. Το μόνο στοιχείο που είναι σίγουρα δικό του έργο είναι το καμπαναριό, που συνηγορεί υπέρ της επτανησιώτικης καταγωγής του αρχιτέκτονα. Ο Μεταξάς σε αναφορά του εξαίρει την "επιτηδειότητα", του Κάλανδρου. Πράγματι, το κόστος για την Κυβέρνηση περιορίστηκε στους 1800 φοίνικες. Έγγραφα από τα αρχεία της Μονής και από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους περιγράφουν γλαφυρά τις συμφωνίες, τα κοστολόγια σε είδος και σε χρήμα, τις οδηγίες, τις συνεννοήσεις για την ανοικοδόμηση του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Ακρόπολις Αθηνών (σχέδιο Charles Nicod, 1912). Το άρθρο διαπραγματεύεται την έννοια του όρου «κλασικός», όπως εφαρμόζεται στα γράμματα και τις τέχνες της αρχαίας Ελλάδας. Ο όρος ετυμολογείται από τον λατινικό classicus, που έχει ταξική προέλευση και προσδιόριζε την ανώτερη και πλουσιότερη ρωμαϊκή τάξη. Ξεπερνώντας την εποχή τους, την περίοδο ανάμεσα στους Περσικούς πολέμους (481-479 π.Χ.) και το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.), οι αρχαιοελληνικές «κλασικές» δημιουργίες αναδείχθηκαν σε υποδειγματικό πρότυπο. Έγιναν ο χρυσούς κανόνας με τον οποίο συγκρίθηκαν και αναμετρήθηκαν πολιτισμικά επιτεύγματα από όλες τις εποχές σε όλο τον κόσμο. Ο αρθρογράφος παραθέτει αποσπάσματα που στηρίζουν τον όρο «κλασικός», όπως αυτός καθιερώθηκε ιδεολογικά από τη γερμανική επιστήμη του 19ου αιώνα.

Αγιογράφηση του Αγήνορα Αστεριάδη στο ναό της Παλαιάς Επισκοπής Τεγέας. Ο βυζαντινός ναός της Παλαιάς Επισκοπής, σήμερα αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αρχικά χτίστηκε πάνω στο κοίλο του αρχαίου θεάτρου της Τεγέας, με υλικά από το θέατρο, τις παλαιοχριστιανικές εκκλησίες και το μεσαιωνικό τείχος. Ο ναός χρονολογείται στον 11ο αιώνα, ίσως και στο δεύτερο μισό του 10ου. Ταξινομείται στους ναούς ανατολικού τύπου με νάρθηκα και, ειδικά, στον πεντάτρουλο τύπο του ναού της Αγίας Σοφίας. Η Παλαιά Επισκοπή ήταν σταυροπηγιακή και ανήκε οργανικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, μετά την επανάσταση όμως περιήλθε στον Τεγεατικό Σύνδεσμο. Ανήσυχος και δραστήριος, ο ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος του Συνδέσμου Λεωνίδας Σβώλος διοργανώνει το 1885 το πρώτο πανηγύρι για τον Δεκαπενταύγουστο και καλεί τον Τσίλερ για να αναστηλώσει το ναό. Η αναστήλωση, που ολοκληρώνεται στις 20 Νοεμβρίου του 1888, είναι το πρώτο εκτός Αθηνών έργο του διάσημου αρχιτέκτονα. Στη δεκαετία 1930-1940 ο ναός φιλοτεχνείται. Ο μαρμαρογλύπτης Νίκος Σκαρής κατασκευάζει το τέμπλο και τον δεσποτικό θρόνο, η Έλλη Βοϊλα φτιάχνει δυο μωσαϊκά έργα ενσωματωμένα στο τέμπλο και ο ξυλογλύπτης Θανάσης Νομικός τα βημόθυρα της ωραίας πύλης και των πλαϊνών θυρών. Ο ναός όμως αποκτά και διάσταση εικαστικού χώρου, καθώς διασώζει το μεγαλύτερο και σημαντικότερο έργο του ζωγράφου Αγήνορα Αστεριάδη. Ο Αστεριάδης ανέλαβε ν‘αγιογραφήσει το ναό και οκτώ δεσποτικές εικόνες του τέμπλου. Όπως ο φίλος του Σπύρος Βασιλείου, αναζήτησε τα στοιχεία της τέχνης του στην πηγή που λέγεται Ρωμιοσύνη. Με τη μέθοδο της ξηρογραφίας, δούλεψε στην Παλαιά Επισκοπή από το 1936 ως το 1939, αποδίδοντας το νόημα της βυζαντινής τέχνης φιλτραρισμένο μέσα από τη φρεσκάδα της νεοελληνικής ζωγραφικής. Στο άρθρο παρατίθεται κατάλογος των εκκλησιών που αγιογράφησε ο Αστεριάδης.

Το εξώφυλλο του βιβλίου "Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά".

Ειδήσεις

- Ανασκαφές στην Αθήνα. Σωστική ανασκαφή στου Μακρυγιάννη όπου θα ανεγερθεί το νέο Μουσείο της Ακρόπολης. - Ιερά Οδός, ένας αρχαιολογικός δρόμος. Το ΥΠΠΕ υπέβαλε πρόταση να μετατραπεί η Ιερά Οδός σε αρχαιολογική οδό. - Σωστική ανασκαφή στην Πλ. Κοτζιά. Εξ αιτίας του υπόγειου χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων, αναμένεται να αποκαλυφθεί η Πύλη των Αχαρνών. - Πάπυροι σε σεντούκι. Πάπυροι (213-225 μ.Χ.) από το αρχείο της Βουβάστεως στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. - Αποκάλυψη αρχαίου πλοίου. Αρχαίο ναυάγιο σε ακτή της Αλεξανδρούπολης. - Ανασκαφικά ευρήματα στην Έδεσσα. Τμήμα του τείχους και τμήματα μιας πόλης που κατοικήθηκε από την αρχαιότητα ώς τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους και, παροδικά, στους μεταβυζαντινούς. - Πρόγραμμα αναστήλωσης για το Άγιο Όρος. Πενταετές πρόγραμμα θα αντιμετωπίσει ζημιές από σεισμούς στη Μονή Κουτλουμουσίου και σε άλλα κτίρια. - Ευρήματα στη Φλώρινα. Σημαντικός ελληνιστικός οικισμός με αντικείμενα από τον 3ο π.Χ. ώς τον 10ο αιώνα. - Ρωμαϊκό αμφιθέατρο. Αποκαλύφθηκε στην περιοχή του αρχαίου ωδείου της Πάτρας. - Αναστηλώσεις στο Ρέθυμνο και τα Χανιά. Αναστήλωση σπιτιών, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης. - Καποδιστριακό κτίριο της Πελοποννήσου κινδυνεύει. Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες επισκευής του καποδιστριακού (1831) πρώτου Δημοτικού Σχολείου Άργους. Άλλα δυο σχολεία της ίδια εποχής στη Μεθώνη και το Γαλαξείδι έχουν εκποιηθεί σε ιδιώτες. - Το νέο μουσείο στον αρχαιολογικό χώρο Θερμοπυλών. Ανακαινισμένο άνοιξε το μικρό μουσείο που προβάλλει τη γεωγραφία των στενών, τη γνωστή μάχη αντίστασης κατά των Περσών, αλλά και τη μάχη του 191 π.Χ. ανάμεσα στον βασιλιά της Συρίας Αντίοχο Γ΄ και τους Ρωμαίους.

Συνέδρια

Τριήμερη Διεθνής Συνάντηση (11-13/1/1984) στο Ε.Ι.Ε. με θέμα την "Βυζαντινή Ιστορική Γεωγραφία".

Έκθεση

- "Νομίσματα και Χάρτες στον ελληνικό χώρο, 1204-1900". Μουσείο Μπενάκη, 15/9-15/12/1983.

Βιβλία

- Γεώργιος Μυλωνάς, Πολύχρυσοι Μυκήναι - Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Α΄, Β΄ - Ιωαν. Γ. Καραμπάτης, Ο ναός της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα - Δεσμός, τχ.6 - Ευγ. Μ. Αντωνιάδης, Έκφρασις της Αγίας Σοφίας - Αγγελική Χατζημιχάλη, (επιμ. Τ. Γιανναρά), Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά, τόμ. Β΄ - Βαλκανικά Σύμμεικτα, τόμ. Β΄ - J. Konidaris, Die Novellen des Kaisers Herakleios - Aline Rousselle, Porneia. De la maîtrise du corps à la privation sensorielle, IIe-IVe siècles de l’ère chretienne - Le Courrier du CNRS no 51, Le service d’Architecture Antique - Carol C. Mattush, Bronzeworkers in the Athenian Agora - Ε.Γ. Δημόπουλος, Παιδαγωγικό Αρθρογραφικό Δελτίο

In this introduction the love for boys in ancient Greece is related in excellent prose. Here the author’s knowledge of ancient customs, philosophy and psychology are very much in evidence. The love of youths in ancient Greece, he writes, was a means of encouraging valor in battle. In cities such as Athens which was not a military state, the love for boys became a means towards training the young. It is exactly this educational nature that distinguishes this sort of relationship from homosexual relationships of other times or places. The author of the introduction notes that much more was expected of the youth in ancient Athens than would be conceivable today. Higher education was not taught in schools before the 4th century so a young man would have to seek education in the society he moved in. The older man would pass on his knowledge and experience of life to the younger one. A father would not be suited to this work since in ancient Greece families were not supposed to teach their children and what’s more a father would be too involved in his son to impart knowledge to him. As “the Greeks have so subtly pointed out” a father should tactfully withdraw from a youth’s life.

I. From adolescence to maturity: In order to present a brief survey on sexual love in ancient Greece we will simply follow the various phases of sexual development of the adult, from adolescence to maturity, examining at the same time the conditions and rules justifying sexuality. 1. Adolescence: It is quite significant that the vocabulary of the ancient Greek language does not distinctly express the differentiation of the sexes during the infantile age. Thus, a unique word-term “παiς” applies both to girls and to boys and only the article suggests the gender. Language, however, cannot be considered the only indication of social structure. Indeed, both in Archaic Sparta and in the Hellenistic state, the boys were separated from their families soon after their seventh birthday. The two basic means of education both in Sparta and Classical Athens, were the same; gymnastic education that aimed at the development of the students’ mental and physical potential, and artistic education that aimed at imparting knowledge of and training in the art of the Muses. Thus young Greeks spent most of their time in the gymnasium. This location provided the background for the first testimonies of his sex life. The numerous representations on pottery inform us of the age of the partners of this first erotic relationship. The homosexual relation involves a mature man and an ephoebos. In this institutional homosexual love the lover appears both as the tutor of the beloved and as the guarantor of the moral virtues and knowledge that the youth ought to obtain through this relation. In this way, homosexual and educational qualities are closely related. During adolescence, girls were also educated via similar homosexual relations. If, however, more emphasis is given to the physical appearance of girls than to their moral perfection, the reason is that beauty in a female unleashes the power that inspires love and calls a man to sexual intercourse. 2. Marriage: The prerequisites of maturity for a man in ancient Greece are citizen status and enrollment in the army. While for a woman, the prerequisite is the ritual of marriage. 3. Beyond Marriage: Since Homeric times heroes are seen settling concubines in their homes. In theatrical plays and in the speeches of Athenian orators the concubine seems to have equal rights with the legal wife regarding her children. However, apart from the sexual activity a man had in his home, he was also entitled to retain relations with prostitutes. According to Demosthenes, “prostitutes were for sexual pleasure, concubines for everyday care and wives for the creation of legal descendents and the guarding of the house”. These manifold, delicate, social relations caused social crises that varied from disapproval to acceptance. II. The rule and the exception: As in every society, so in the Greek, there is a dominant sexual rule. For the Greek of the Classical period his sexual activity is accompanied by feelings of love only under certain circumstances; in marital relations, homosexual relations, relations with concubines or prostitutes. These relations are characterized by duration in time and by an exchange based on friendship, that is a mutual relation founded on trust. The conclusion we draw is that Eros creates between males and females a network of relations that stands above simple sexual satisfaction; educational homosexuality, economic benefit from marriage and reproduction of the species through the institution of marriage.

Modern penal law considers acts that contravene the principles ruling sexual relations as moral crimes. According to the Attic law of the classical period the rape of a woman, man, child or slave, the sexual intercourse between a man and a child, prostitution of men, the pandering of boys by their relatives and incest were considered moral crimes. The provision of the Athenian legislation regarding these crimes served to protect freedom of will in sexual life, the purity of certain relations that ought to remain beyond sexual activity and the very nature of the sexual act that in certain cases should be expressed within the frame of genuine and natural attraction and far from economic motives. This legislation did not only defend moral values but it also protected the city and its institutions. The ancient legislator by approving or disapproving certain acts aimed, above all, to endow the citizens with such virtues as to become able to defend the existence and the smooth function of the social and political principles of their city.

On certain Athenian painted vases of the 6th to the 4th century BC the erotic scenes are of a religious nature and relate to fertility in general or specifically human fertility.A woman is often shown, with or without a child, also erect phallic figures and erotic scenes. Other paintings with phalluses as their main figures are meant to avert evil as are the Hermes pillars.There is a third category of vases with erotic or humorous scenes. The pleasures of lovemaking are shown with gods coupling with mortals or grown men with youths.On most vases however, men are shown having intercourse with courtesans or prostitutes. The article is beautifully illustrated and ends with a reminder that it is Victorian morals that are to blame for the hiding away of erotic vase paintings in museum basements.

Hypereides, the orator, was born in 390 BC into a wealthy family and was educated close to Plato and Isocrates. In 343, accusing Philocrates of treason he took the chance to make his debut in the political scene and to declare his ideological principles that definitely put him on the side of Demosthenes. For many decades he was one of the best defenders in court of ordinary civilians. His speeches, simple and clear, without rhetoric schemes, were nevertheless strong, persuasive and effective. Throughout his life he strove and fought for his ideas. Athens, his native city, honoured him for his ethos and services with many offices. In spite of his personality and commitment he was condemned to death, tortured and executed in 322.

Born on the island of Lesbos at the end of the 7th century BC, the poet was brought up with the freedom that went with her aristocratic origins. She had a daughter Kleida by her husband Kerkolas. The bittersweet passion she expressed for young girls on the verge of marriage were considered unnatural by later generations. This is probably why an unrequited love for Faon was ascribed to Sappho as the reason for her drowning herself.

The social organization of ancient Greeks and their perception of sex and life in general vary depending on place and time. Our perception of these matters and the status they hold for us are very different. For this reason, any possible approach must be made not before we have discarded our own ethical code and we have tried to fully understand those men who determined their own way of life and ethics. Sexual love for ancient Greeks was one of the high points of life, therefore they pursued it in various ways. The restraints and guilt we have today were not indulged in. Greeks lived closer to nature than we do and most of all they sought happiness in the ephemeral. As a result their perception of sex is dramatically different from that of the Christian religion. This article refers to two major phases, that of matriarchal society, a period offering only scarce data, when woman had not yet been enslaved by man and enjoyed absolute freedom in sex, and that of partiarchal society. Here are also examined, marriage, prostitution of both sexes, concubinage, the role of the whores, polygamic exceptions in the monogamy of the Greeks, self -eroticism and variations on sexual intercource and finally sodomy, that in ancient Greece had a significant, social, ethical political and artistic effect.

The article is a presentation of Claude Mossé’s book with the same title. The historian Claude Mossé searches ancient Greek texts for the role played by women in the male dominated society of the 7th to the 4th century BC. The book also deals with the question of dowry and the role played by women in Gortyna specifically, whether in matters of religion or of love.

The provisions of the penal code represent one of the best sources of information for comprehending the social conditions in a specific place and time as well as throughout the history of mankind. The sphere of moral crimes is of special significance, because it reveals the established social ethics as well as the boundaries between Law and Ethics. This article refers to the acts that according to the Byzantine legislator's point of view transgressed contemporary social ethics.

Filon Alexandreus the Judaean (13 BC-54 AD) was the first to speak of the original sin as a sexual offence. This dogma was embraced by all subsequent theoreticians of the Fall of Man. This interpretation of the gospels was refuted in 1984 by Jean Bottero who argued that at the time when the Old Testament was being drawn up, love and sex were not considered to be crimes. Bottero quotes the Song Of Songs as evidence. Such writings from which God is notably absent are in the Mesopotamian tradition. Original sin lies in the disobedience that led Adam and Eve on the path to knowledge.

The appearance of Christianity brought with it a new ethical code and a new way of life. The continence and purity implicit in Christianity are altogether different to the liberalism of antiquity. Byzantium becomes the vehicle of Christianity, while the duality of the Church state, closely interrelated, stands as the main support of the Byzantine world. Therefore, whatever does not fit into the ethical model determined by this duality is looked upon as contemptible and condemnable. The erotic mood of the Olympic pantheon which mirrors the approach and mentality of the ancient Greeks is in direct conflict with the instructions of Christian ethics. Sex can no longer be accepted as a source of pleasure and is justified only as a means of procreation. This could be considered characteristic of contemporary ethics, as far as the attitude towards the manifold variations of sexuality is concerned.

The rapid mechanization of society, as a result of the industrial revolution, seriously affected the erotic-sexual life of man so that if we had to rewrite the history of sexuality, we would accord a major role to the machine as symbol . The bachelor machine, a term introduced by Duchamp for the lower part of his work "The Big Glass;the Bride is Stripped Naked Even by her Bachelors" is considered to be one of the most representative examples of the "mechanical" representation of eroticism. Duchamp's work is an imaginary construction that is based on the duality of manlwoman. The concept of the "Bachelor machine" can also be found in literature (Jules Verne, Edgar Allan Poe, Franz Kafka etc.). It expresses two ideas, that of sexual liberation and of isolation, as they materialized in the developed industrial society of the late 19th and early 20th century, an isolation, however that can lead to death, a procedure conceived by the French writer Carrouges, who correctly regarded solitude and isolation as the means to transform sexual love into a death-machine.

Many of the emotions one takes for granted as being common to all, are no more than cultural stereotypes. Various peoples of the world living in other ages make us review the myth of a mother’s love being natural and self-evident. This comes with the new, emerging concept of a father’s love. The 4th commandment recognises a child’s respect for his parents raising the question that this attitude might not be natural but acquired. The origins of paternal and conjugal authority are to be found in India but can also be traced back to Greco Roman antiquity where such authority was in full sway. Aristotle puts male authority into its theoretical context, attributing male dominance to the physical inferiority of the female of the species. Although the word of Christ bases the mystery of marriage (and not the contract) on love and respect between the two sexes, the Jewish provenance of Christianity still counts. Did not Eve bring on the Fall of Man? Saint Paul preaches the superiority of man to whom woman owes total obedience as to the Lord her God

The ancients thought that eating bulbs and snails were powerful aphrodisiacs. The first snail farm was organized in Rome in the year 50 BC. Eggs were thought of as having the same aphrodisiac effect while shellfish are even today rumoured to arouse desire. Out of lentils and vegetables, chickpeas and carrots stand out, while the ancient Greeks held a different opinion about lettuce which was held in great esteem as aphrodisiac food by the Egyptians.

The term "waterlogged wood" refers to any wood that has been saturated by water it has remained immersed in for a long period of time. This article examines the procedure of wood's degeneration,the new qualities that the wood possesses as well as the determining factors for the wood's being preserved. As an example here in this article Swedish wreck of the ship Wasa that was sunk in 1628 is referred to.

The Monastery of Varnakova was built in the 12th century AD and prospered greatly during the Byzantine period. Its decay, beginning during the years of the Turkish occupation, was completed by the fire of 1826 set by the army of Ibrahim Pasha. The monastery was rebuilt in the years following the liberation. A. Orlandos, who studied the monastery in 1911, reached the conclusion that the early church also displayed a central dome but he had doubts whether the new dome perfectly corresponded to the older structure. He also determined the location of the outer and inner narthex, both mentioned in old codices, and considered the two pilasters adjacent to the colonnade and facing the bema to be the continuation of the dividing walls once existing between the prothesis and the diaconicon. Furthermore, he believed that the bema apse had a hemi-hexagonal shape and that the new church was equal in width to the older, but unequal in length. However, a series of documents from the National General Archives cast new light on the reconstruction of the catholicon. Reconstruction work commenced in 1831 according to the plans made by the architect Andreas Gasparis Kalandros, an army lieutenant. In the spring of the same year the monks of the monastery signed a contract with three Epirot craftsmen and applied to Governor Kapodistrias for financial support based on the budget made by Kalandros. Mentioned in the contract are the proportions of a new church, determined on the basis of the old foundations, the roofing of the edifice with three series of domes and with a central, dominant one and the building materials as well as the addition of a bell-tower. The information provided by the aforementioned documents leads to the conclusion that Kalandros, who was appointed supervisor of the construction works, had never visited the monument, therefore certain mistakes he made in the plan seem natural. The terminology employed in the contract, the form of the bell-tower and the close relations of Kalandros with the commissar of Eastern Greece, Metaxas, indicate that the architect of the Monastery of Varnakova originated from the Ionian Islands. The reconstruction of the monastery complex was completed in 1838, which is also the date of the execution of the wooden templon of the catholicon.

The term “classic” is of Roman origin and derives both from the word classis meaning order in Latin and the word classicus, applying to the Roman citizens of the upper, wealthy class. For the first time the term was used by the author of “Noctes Atticae” (XIX, 8,15) Gellio. In his text, the “scriptor classicus” means the celebrated author. Later, the term “classici” came out to indicate those prominent authors and artists that had been selected as representatives of their art by the Alexandrian scholars of the 3rd and 2nd centuries BC. In all modern European languages, the term “classic” held a dual content, meaning either the high quality of an accomplishment or creation or referring to certain historic phases that are considered as exemplary , perfect and consequently prototypes for previous and later creations. But what exactly is classic and what is not? Classic is an example of the equilibrium between perpetual movement and continuous peace. It is the challenge of infinity in harmony with the finite both in space and in time. As regards art, according to Schadewald, “classic is the work in which the artist shows his ability to conceive life as an entity and at the same time to express and render this entity in detail. The work of art or the poetic work is like a dancing group; each dancer performs his part, nevertheless the effect of the group is harmonic”. The content of classic does not apply exclusively either to aesthetics or religion or philosophy or socio-economy, since its essence and character is broader than each of these disciplines and includes them all. Finally, the achievement of the classic cannot be considered as an utopia, because it was made manifest in antiquity – the ripe fruit of the Greek concept of life at its most happy moment.

In the 6th century AD Amykli is a small settlement located in the region of Ancient Tegea, but nevertheless a fortified village and episcopate of the district. The original Byzantine church of the village was erected on the site of the ancient theatre of Tegea (Roman phase: 146-330 AD.). In the 19th century and according to contemporary travelers the church lay in ruins. In 1888 however, the architect Ziller was commissioned with the execution of the plans for the restoration of the church, the first project he undertook outside the Greek capital. In 1932 the decoration of the church with wall-paintings started, after a new restoration of the building. This challenging work was executed by Agenor Asteriades and it represents the major artistic product of the painter's career. Asteriades had a perfect knowledge of folk and byzantine tradition, therefore, both the repertoire and style he employed for the wallpaintings originate from this dual source.

Το τρενάκι του Πηλίου. Το αφιέρωμα της Αρχαιολογίας συνοδεύει το δεύτερο Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο της Λυών (17-22 Απριλίου 1990) που οργανώνουν οι αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων της Θεσσαλίας, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών της Γαλλίας και το Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ της Δυτικής Γερμανίας. Aν η χριστιανική εποχή εκπροσωπείται λαμπρά από τις βασιλικές της Νέας Αγχιάλου και τα Μετέωρα, αν το Πήλιο, η Αγιά, τα Αμπελάκια, η Τσαρίτσανη διασώζουν την παραδοσιακή νεότερη αρχιτεκτονική και αν το «τραινάκι του Πηλίου» κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο, η ανάδειξη των μνημείων της αρχαίας Θεσσαλίας δεν είναι ικανοποιητική. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου, που κατασκευάστηκε το 1909 για να στεγάσει τις ελληνιστικές γραπτές στήλες της Δημητριάδος, εξακολουθεί να είναι το μόνο οργανωμένο Μουσείο.

«Αποτροπαϊκό προσωπείο» με χαρακτηριστική διακόσμηση της Μέσης Νεολιθικής από τη θέση Άγ. Γεώργιος 3. Πρώτο μισό 5ης χιλιετίας.

Νεολιθικός οικισμός Σέσκλου. Γραπτό αγγείο της Μέσης Νεολιθικής. Το Σέσκλο κατοικήθηκε για πρώτη φορά στα μέσα της 7ης χιλιετίας (Προκεραμική περίοδος). Ο οικισμός εκτείνεται πάνω στο λόφο Καστράκι, που ονομάστηκε «Ακρόπολη», και στη γύρω του περιοχή. Στα οικήματα αυτής της περιόδου τοίχοι από κλαδιά και λάσπη υψώνονταν πάνω σε ελλειψοειδή αβαθή ορύγματα. Βρέθηκαν λεπίδες από πυριτόλιθο και οψιανό, πέτρινα και οστέινα εργαλεία, κοσμήματα και ειδώλια από πέτρα και πηλό. Τα σπίτια της Αρχαιότερης Νεολιθικής Ι ήταν μονόχωρα, τετράγωνα, με λίθινο θεμέλιο, καλαμωτούς τοίχους και ξυλόπηκτη στέγη. Στην Αρχαιότερη Νεολιθική ΙΙΙ τα σπίτια έχουν τοίχους από ωμά πλιθιά και δάπεδο από πατημένο πηλό. Ως προς την κεραμική της Αρχαιότερης Νεολιθικής (6η χιλιετία), την πρώτη φάση χαρακτηρίζει η μονοχρωμία, τη δεύτερη (Πρωτοσέσκλο) η εμφάνιση των πρώτων γραπτών αγγείων και την τρίτη (Προσέσκλο) η επικράτηση των μονόχρωμων αγγείων. Στη Μέση Νεολιθική (5η χιλιετία), ο οικισμός αποκτά πρωτοφανή έκταση και αρχιτεκτονική οργάνωση, σημειώνεται αύξηση της γραπτής κεραμικής και βελτίωση της τεχνικής του ψησίματος, μεγάλη χρήση λίθινων εργαλείων και αφθονότερη χρήση οψιανού από τη Μήλο. Σχεδόν όλα τα αρχιτεκτονικά λείψανα στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο της «Ακρόπολης» προέρχονται από την τρίτη φάση της Μέσης Νεολιθικής (ΜΝ). Πάνω στο λόφο, κεντρικότερο κτίσμα είναι το «μέγαρο» και, πλάι του, το σπίτι του κεραμέα. Όλα τα σπίτια της ΜΝ έχουν λίθινο θεμέλιο, πλίνθινη ανωδομή και δικλινή στέγη με δοκούς σκεπασμένη με πηλό. Η γραπτή κεραμική του «πολιτισμού του Σέσκλου» είναι χαρακτηριστική, ιδίως στην ώριμη φάση της (linear style) όταν διακοσμητικές ταινίες με φλογόσχημα πέρατα περιβάλλουν το αγγείο, συνήθως λεκανίδα. Ο οικισμός στο τέλος της ΜΝ ΙΙΙ Β καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Νεολιθικός οικισμός Διμήνι. Εγχάρακτο αγγείο της Νεότερης Νεολιθικής. Πάνω σε χαμηλό λόφο, το Διμήνι κατοικήθηκε πρώτη φορά στη Νεότερη Νεολιθική, στο τέλος της 5ης χιλιετίας. Μοναδικό αρχιτεκτονικό στοιχείο του οικισμού είναι οι περίβολοι. Πρόκειται για έξι λιθόκτιστες, ανισοϋψείς μάντρες που κατασκευάστηκαν σταδιακά γύρω από το λόφο κατά ζεύγη. Οι δύο πρώτοι περίβολοι ορίζουν μια ευρύχωρη κεντρική πλατεία. Τέσσερις στενόμακροι διάδρομοι, που διαπερνούν όλους τους περιβόλους ακτινωτά, χωρίζουν τον οικισμό σε τέσσερα μεγάλα τμήματα. Σε κάθε τμήμα χτίζονται ανάμεσα στα ζεύγη των περιβόλων δυο τρία μεγάλα σπίτια με παράπλευρα παράσπιτα. Ανάμεσα από τα σπίτια δημιουργείται κοινόχρηστη αυλή. Αντίθετα από τον Χρ. Τσούντα, που πίστευε ότι το κεντρικό μέγαρο Α ήταν η κατοικία του «άρχοντα» και ότι οι περίβολοι σχημάτιζαν ένα οχυρωματικό σύστημα για την προστασία του, ο Γ. Χουρμουζιάδης είδε τους περιβόλους ως απλά ρυθμιστικά στοιχεία στο πλαίσιο μιας πρώιμης πολεοδομικής αντίληψης, που προσδιόριζαν τις θέσεις όπου μπορούσαν να αναπτυχθούν σπίτια. Στην κεραμική, η φάση «Διμήνι» περιλαμβάνει «γραπτά» αγγεία, συνήθως φιάλες, και εγχάρακτα. Από την καθημερινή ζωή των κατοίκων βρέθηκαν πολλές λεπίδες από πυριτόλιθο και οψιανό, πέτρινα και οστέινα εργαλεία, πήλινα σφονδύλια και πηνία, κοσμήματα από κόκαλο, πέτρα ή κοχύλια και πολλά ανθρωπόμορφα ειδώλια. Στην αρχή της 3ης χιλιετίας, το Διμήνι ερημώνεται σχεδόν ολοκληρωτικά. Από μεσοελλαδικό οικισμό βρέθηκαν σπίτια και κιβωτιόσχημοι τάφοι. Ιδιαίτερα σημαντικά όμως είναι τα αρχιτεκτονικά λείψανα της Υστεροελλαδικής περιόδου που αποκαλύφθηκαν στην πεδιάδα ανάμεσα στο λόφο και τη θάλασσα. Από τον μυκηναϊκό οικισμό αποκαλύφθηκαν φαρδύς δρόμος και πέντε μεγάλες ιδιωτικές κατοικίες που χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙ, στο τέλος του 12ου αιώνα π.Χ.

Σκόπελος. Χρυσή λαβή ξίφους από τον τάφο στη θέση Στάφυλος. Στις περισσότερες από τις μυκηναϊκές θέσεις του νομού παρατηρείται μια συνέχεια από τα νεολιθικά χρόνια ως το τέλος των μυκηναϊκών ή και πέρα από αυτό. Το καλύτερο παράδειγμα αδιάσπαστης συνέχειας προσφέρουν οι Φερές. Κάτω από το ναό του Θαυλίου Δία του 4ου αιώνα π.Χ., που ανασκάφηκε ΒΔ της μαγούλας Μπακάλη, αποκαλύφθηκαν ίχνη παλαιότερων ιερών, του 6ου, του 7ου και 8ου αιώνα π.Χ., καθώς και κεραμική μυκηναϊκής περιόδου και ειδώλια, γεγονός που δηλώνει συνέχεια στη λατρεία. Από την πολύ εκτεταμένη μυκηναϊκή πόλη βρέθηκαν λείψανα μυκηναϊκών σπιτιών, θαλαμοειδής τάφος με αγγεία της ΥΕ Ι και ΥΕ ΙΙ, κεραμικός κλίβανος κ.ά. Άλλες μυκηναϊκές θέσεις στο νομό είναι η Πέτρα, η Μαγούλα Αϊδινιώτικη, η Μαγούλα Αλμυριώτικη, τα Ζερέλια, ο Κάτω Μαυρόλοφος, ο Πτελεός, όπου αποκαλύφθηκαν πέντε θολωτοί τάφοι, η Πύρασος, οι Φθιώτιδες Θήβαι, η Φυλάκη, η θέση «Κεφάλα» στη Σκιάθο και η θέση «Στάφυλος» στη Σκόπελο. Στην περιοχή του Βόλου αναπτύχθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα τρεις οικισμοί. Στα «Παληά» στο Κάστρο του Βόλου αποκαλύφθηκε μυκηναϊκό «ανάκτορο» της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου, ενώ βρέθηκαν ειδώλια του τύπου Ψ και Φ της ΥΕ ΙΙΙB-C και όστρακα αγγείων με παραστάσεις πολεμιστών της ΥΕ ΙΙΙC. Υπομυκηναϊκά και πρωτογεωμετρικά λείψανα προηγούνταν των μυκηναϊκών, ανάμεσά τους, παιδικοί πρωτογεωμετρικοί τάφοι. Στο Διμήνι, ήδη από το 1886, 300 μ. ΝΔ από το λόφο με τον νεολιθικό οικισμό, είχε ανασκαφεί μεγάλος θολωτός τάφος της ΥΕ ΙΙΙ Α2 περιόδου με διάμετρο 8,50 μ., γνωστός ως Λαμιόσπιτο. Στο εσωτερικό της θόλου είχε χτιστεί λάρνακα από άψητες πλίνθους. Στα ευρήματα περιλαμβάνεται θησαυρός από χρυσά κοσμήματα, χάντρες, περιδέραια από υαλόμαζα, ελεφαντοστέινα εξαρτήματα και χάλκινα όπλα. Δεύτερος, συλημένος θολωτός τάφος της ΥΕ ΙΙΙ Β2 περιόδου με διάμετρο 8,30 μ., αποκαλύφθηκε στη ΒΔ πλευρά του λόφου. Φέρει και αυτός ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από το υπέρθυρο κι έχει εσωτερικά κτιστή λάρνακα από πλακαρές πέτρες. Στη διάρκεια των ανασκαφών του νεολιθικού οικισμού βρέθηκαν στο λόφο δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι με κτερίσματα της ΥΕ ΙΙΙΑ2 περιόδου, πήλινα ειδώλια σε σχήμα Φ, γραπτή ραμφόστομη πρόχους, σφαιρικό αλάβαστρο, χειροποίητο matpainted αγγείο και δύο θήλαστρα με γραμμικό διάκοσμο. Το 1980, στην πεδιάδα ανάμεσα στο λόφο και τη θάλασσα, ήρθε στο φως φαρδύς δρόμος και πέντε μεγάλες ιδιωτικές οικίες. Αυτό το εκτεταμένο μυκηναϊκό κέντρο, που κατοικήθηκε τουλάχιστον από την ΥΕ ΙΙΙΑ και εγκαταλείφθηκε στο τέλος της ΥΕ ΙΙΙ περιόδου, συνδέεται με το μεγάλο μυκηναϊκό ανάκτορο στο λόφο με τα νεολιθικά λείψανα. Οι δύο θολωτοί τάφοι είναι ασφαλώς βασιλικοί ενώ δεν αποκλείεται η ταύτιση αυτού του κέντρου με την Ιωλκό. Στη χερσόνησο Πευκάκια απέναντι από το Βόλο, θέση που ο Δ.Ρ. Θεοχάρης είχε ταυτίσει με τη μυκηναϊκή Νήλεια, παρατηρήθηκε συνεχής κατοίκηση από τη Νεότερη Νεολιθική ως την ΥΕ ΙΙΙΒ. Εισαγμένα ευρήματα αποκαλύπτουν πως ο εμπορικός σταθμός συνέδεε την ενδοχώρα με την Τροία, τα Βαλκάνια, τις Κυκλάδες. Πάνω από τα μεγαροειδή και αψιδωτά μεσοελλαδικά σπίτια βρέθηκε νεκροταφείο με κιβωτιόσχημους τάφους και προέκτασή του με χτιστούς ορθογώνιους τάφους με είσοδο.

Κάνθαρος από τη Λαμία. Η Θεσσαλία, ταυτισμένη αρχαιολογικά με τον νεολιθικό πολιτισμό, είχε καταχωρηθεί στην περιφέρεια του μυκηναϊκού κόσμου μέχρις ότου τα πρόσφατα ευρήματα την αναδείξουν σε σημαντικό τμήμα του. Παίρνοντας τον Όμηρο κατά γράμμα, στην κοιλάδα του Σπερχειού, ανάμεσα στη Θεσσαλία και τη Φωκίδα, πρέπει να αναζητηθεί το βασίλειο του Αχιλλέα. Από σωστικές κυρίως ανασκαφές προήλθαν ευρήματα που επιτρέπουν την εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων για την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην κοιλάδα. 1. Ο Όμηρος αλλά και μεταγενέστερες γραπτές πηγές πρέπει να θεωρηθούν αξιόπιστοι μάρτυρες της παρουσίας Μυκηναίων εδώ. 2. Τα μέχρι στιγμής μυκηναϊκά ευρήματα συντονίζονται με τις εξελίξεις της τέχνης που γνωρίζουμε και από τη Θεσσαλία και από το νότο. 3. Η κεραμική και οι τύποι των κοσμημάτων της Πρωτογεωμετρικής εποχής δείχνουν στενότερη σχέση με τη Θεσσαλία. 4. Στη Μυκηναϊκή εποχή, η ταφική πρακτική, όμοια με εκείνη της νοτιότερης Ελλάδας, είναι οι θαλαμωτοί οικογενειακοί τάφοι που ανοίγονταν για κάθε νέο νεκρό της οικογένειας. Εξαίρεση αποτελεί στη Γλύφα ταφικός τύμβος με κιβωτιόσχημους τάφους που, αντίθετα, είναι συνηθισμένο φαινόμενο στη Θεσσαλία. 5. Στην Πρωτογεωμετρική εποχή ποικίλοι είναι οι τάφοι που χρησιμοποιούνται: παλιοί μυκηναϊκοί θαλαμωτοί τάφοι (Μπικιόρεμα) ή νέοι (Λαμία), μεγάλοι πίθοι πλαγιασμένοι (Συκά Υπάτης), κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς (Στυλίδα). Ίσως την προτίμηση καθόριζε η οικογενειακή ή φυλετική παράδοση. 6. Σε όλες τις περιπτώσεις που οι σκελετοί βρέθηκαν στη θέση τους, τόσο σε μυκηναϊκές όσο και σε πρωτογεωμετρικές ταφές, φαίνεται ότι οι νεκροί είχαν ταφεί συνεσταλμένοι.

Πήλινο τεφροδόχο με καμένα κόκαλα. Από τους χαμηλούς ταφικούς τύμβους που απλώνονται σε αρχαϊκό νεκροταφείο έκτασης μεγαλύτερης των 600 στρεμμάτων, έχουν ανασκαφεί δύο, στο «Ξηρόρεμα» και στα «Καραέρια». Στο Ξηρόρεμα, ψηλότερα από τους αρχαϊκούς τάφους (τέλος 7ου αιώνα), είχαν προστεθεί έξι τάφοι των κλασικών χρόνων. Και στους δύο τύμβους, οι τάφοι απλώνονται με ακτινωτή διάταξη προς το κέντρο τους. Οι τάφοι των δύο τύμβων ήταν αβαθείς λάκκοι με σχήμα εσωτερικά ορθογώνιο ή ελλειψοειδές και εξωτερικά σχεδόν πεταλόσχημο. Κάποιοι είχαν τοιχώματα από ασβεστολιθικές πλάκες, άλλοι από εσωτερική ξερολιθιά και εξωτερική επένδυση από πλάκες. Η επικάλυψη γινόταν πρόχειρα με μεγάλες ασβεστολιθικές πλάκες. Στον πυθμένα των τεφροδόχων αγγείων είχαν τοποθετηθεί τα καμένα κόκαλα των νεκρών και πάνω τους τα κτερίσματα. Τα χάλκινα τεφροδόχα ήταν απλοί λέβητες και τα πήλινα, κυρίως αμφορείς, κρατήρες και υδρίες, ήταν διακοσμημένα με άνθη, ταινίες, γιρλάντες ή και υδρόβια πτηνά. Τα πήλινα αγγεία μιμούνται στη διακόσμηση αττικά θέματα των ύστερων γεωμετρικών χρόνων ή σε σχήμα και διακόσμηση μιμούνται τα αντίστοιχα κορινθιακά. Από τα σιδερένια όπλα, που συνολικά ξεπερνούν τα 650, οι μάχαιρες, τα μαχαιρίδια και οι αιχμές των δοράτων έχουν βρεθεί και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας αλλά τα μεγάλα ξίφη ανήκουν σε ντόπια παραλλαγή του τύπου Naue II. Το πιο αναπάντεχο εύρημα όμως ήταν τα σιδερένια μέρη τριών αρμάτων που βρέθηκαν στον τύμβο Καραέρια και προέρχονται από τετράτροχες άμαξες μεταφοράς γεωργικών προϊόντων. Άλλωστε, ο τύμβος Καραέρια περιέχει μόνο ανδρικές ταφές, πρόκειται δηλαδή για πολυάνδριο.

Η στήλη του Θεότιμου. Η πρώιμη ιστορία της Λάρισας χάνεται στην αχλύ αβέβαιων παραδόσεων. Γνωρίζουμε ότι οι λίγες αριστοκρατικές οικογένειες των γαιοκτημόνων κυβέρνησαν την πόλη για αιώνες συμπεριλαμβάνοντας στην ατομική τους περιουσία τους «πενέστες»», τους δούλους που αποτελούσαν τη μάζα του λαρισαϊκού πληθυσμού. Ελεύθεροι πολίτες ήταν οι ιδιοκτήτες μικρής αγροτικής γης, οι τεχνίτες και οι έμποροι. Η Λάρισα, όπως και οι άλλες θεσσαλικές πόλεις, διέκριναν την εμπορική από την «ελεύθερη αγορά», που στέγαζε τους ναούς, τα δημόσια οικοδομήματα και τις κατοικίες των αρχόντων, ενώ η είσοδος σε αυτή ήταν απαγορευμένη στους αγρότες, τους χειρώνακτες και τους τεχνίτες. Πρωτεύουσα της Πελασγιώτιδας, μιας από τις τέσσερις θεσσαλικές τετραρχίες, και έδρα της νομισματικής και πολιτικής ένωσης των Θεσσαλών τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ., η Λάρισα παρέμεινε τον 4ο αιώνα έδρα του «Κοινού» των Θεσσαλών. Τους δύο πρώτους αιώνες, επί της ταγείας των Αλευάδων, η Λάρισα αναδείχθηκε σε πρώτη δύναμη στη Θεσσαλία. Από το 404 π.Χ. όμως ως το 354 π.Χ., οπότε ο Φίλιππος ο Β΄ επενέβη δραστικά, οι Λαρισαίοι υπέστησαν την εξουσία σειράς Φεραίων τυράννων. Από το 197 π.Χ., όταν αρχίζει η Ρωμαιοκρατία στη Θεσσαλία, η Λάρισα είναι έδρα των ρωμαϊκών στρατευμάτων και έδρα του νέου Κοινού των Θεσσαλών που συγκροτήθηκε από τους Ρωμαίους. Μετά τον Αύγουστο αρχίζει η παρακμή της πόλης. Τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι λιγοστά σε μια πόλη που κατοικήθηκε στην ίδια θέση για αιώνες. Τα τείχη, κατασκευασμένα από ωμά πλιθιά, δεν σώθηκαν. Από το ναό του Κερδώου Απόλλωνα, όπου στήνονταν τα ψηφίσματα της πόλης, βρέθηκαν σπόνδυλοι δωρικών κιόνων και τεράστια δωρικά κιονόκρανα. Πολυάριθμα αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχισμένα στο τούρκικο Μπεζεστένι, πιθανόν προέρχονται από το ναό της Πολιάδος Αθηνάς των κλασικών χρόνων, όπου τοποθετούνταν οι αποφάσεις του Κοινού των Θεσσαλών. Οι σωστικές ανασκαφές αποκάλυψαν συγκροτήματα πολλών κατοικιών ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, δομημένων με το «ιπποδάμειο»σύστημα. Σε πολυτελή κατοικία του τέλους του 3ου αιώνα π.Χ. βρέθηκε το παλαιότερο ψηφιδωτό δάπεδο της Θεσσαλίας. Στους ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη απόκτησε πλήρες δίκτυο αποχέτευσης. Το πρώτο από τα δύο αρχαία θέατρα υπέστη στους ρωμαϊκούς χρόνους αλλοιώσεις και μετατράπηκε σε αρένα για την τέλεση θηριομαχιών και μονομαχικών αγώνων. Στο δεύτερο θέατρο, εκτός από θεατρικές παραστάσεις, φαίνεται πως τελούνταν αγώνες φιλολογικοί, χορευτικοί και μουσικοί στη μεγάλη πανθεσσαλική γιορτή της Λάρισας, τα «Ελευθέρια», προς τιμήν του Ελευθερίου Διός. Στα νεκροταφεία που εκτείνονται περιμετρικά γύρω από την πόλη και χρονολογούνται στα κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, εμφανίζονται τα εξής είδη τάφων: μαρμάρινες μονολιθικές σαρκοφάγοι, κιβωτιόσχημοι, κεραμοσκεπείς, πήλινες λάρνακες, οστεοθήκες, κτιστοί με τούβλα, ταφικοί πίθοι και ανοιχτές ταφές.

Τα ερείπια του ναού του «Θαυλίου Διός». Άποψη από ΝΑ. Σε «σημαντικό κέντρο των συγκοινωνιών» αναδείχθηκαν οι αρχαίες Φέρες χάρη στη θέση τους. Λείψανα αρκετών προϊστορικών οικισμών βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή σε χαμηλούς γήλοφους ή μικρά υψώματα, τις «μαγούλες». Στις αρχές της Πρωτοχαλκής περιόδου όμως, η ίδια η θέση των Φερών, φυσικό οχυρό και με τα νερά της Υπέρειας Κρήνης, προσήλκυσε τους πρώτους κατοίκους. Ο πυρήνας αυτού του οικισμού είναι η «Μαγούλα Μπακάλη». Η εξαιρετικής ποιότητας κεραμική από τη Μεσοχαλκή περίοδο μαρτυρεί ήδη μιαν ακμή που θα κορυφωθεί στα μυκηναϊκά χρόνια. Εδώ ανήκουν ο Άδμητος και η Άλκηστη, και ο γιος τους Εύμηλος. Αλλά και οι λαξευτοί θαλαμοειδείς τάφοι που αποκαλύφθηκαν. Η επόμενη φάση ακμής θα σημειωθεί στους κλασικούς χρόνους. Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. η πόλη κόβει τα πρώτα αργυρά νομίσματα. Στο τέλος του αιώνα αποκτά τυραννίδα. Ως τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., οπότε η πόλη θα βρεθεί υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων, οι τύραννοι κατορθώνουν να αναλάβουν την ηγεσία του Κοινού των Θεσσαλών. Οι Ρωμαίοι θα επανιδρύσουν το Κοινό στο οποίο οι Φέρες θα καταλάβουν και πάλι ηγετική θέση. Από τον 13ο αιώνα μ.Χ. και μετά, η θέση των Φερών ονομάζεται Βελεστίνο. Ο ομώνυμος οικισμός θα ακμάσει από την Τουρκοκρατία ως σήμερα. Ο Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής σημείωσε πολλά από τα μνημεία της ιδιαίτερης πατρίδας του σε ένα είδος τοπογραφικού σχεδίου που ενέταξε στη «Χάρτα της Ελλάδος» (τέλη του 18ου αιώνα). Από τις αρχαίες Φέρες αποκαλύφθηκαν ερείπια του τείχους των κλασικών χρόνων, τα ερείπια του ναού του «Θαυλίου Διός» του 4ου αιώνα π.Χ., και εντυπωσιακά πολλοί κεραμικοί κλίβανοι διαφόρων εποχών. Πλούσια κτερισμένοι και φροντισμένοι κιβωτιόσχημοι τάφοι σε τύμβο του ΒΔ νεκροταφείου των Φερών διατήρησαν σε πολύ καλή κατάσταση κτερίσματα από οργανικές ύλες.

Γραπτή στήλη δυο πολεμιστών. H Δημητριάδα οφείλει το όνομά της στον Δημήτριο τον Πολιορκητή που την ίδρυσε το 293/92 π.Χ. Δύο οικισμοί από το τέλος της Νεότερης Νεολιθικής εποχής δίνουν στην περιοχή το ιστορικό της βάθος. Από την Πρώιμη και Μέση Χαλκοκρατία βρέθηκαν μεγαροειδείς οικίες και κεραμική. Πριν από τη Δημητριάδα, στην περιοχή είχαν ακμάσει οι Παγασές, στη θέση πιθανόν όπου βρέθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα σπιτιών με υστεροαρχαϊκή κεραμική και νεκροταφείο της κλασικής εποχής. Το 194 π.Χ. οι Ρωμαίοι ιδρύουν το Κοινό των Μαγνήτων και η Δημητριάδα γίνεται πρωτεύουσά του. Το 168 π.Χ. η Ρωμαϊκή Σύγκλητος ανακηρύττει τους Μάγνητες ανεξάρτητους και απαιτεί να κατεδαφιστούν τα τείχη της Δημητριάδας. Στο μιθριδατικό πόλεμο (88-86 π.Χ.) όμως, τα παράλια της Μαγνησίας λεηλατούνται και οι Δημητριείς, ενισχύοντας τα τείχη τους, χρησιμοποιούν ως οικοδομικό υλικό τις γραπτές επιτύμβιες στήλες της κάτω νεκρόπολης. Οι στήλες, που έτσι διατήρησαν τα χρώματά τους, μας πληροφορούν για την τεχνική της μεγάλης ζωγραφικής, τη διακίνηση ξένων στην πόλη, την τοπική λατρεία. Το α΄ μισό του 3ου αιώνα π.Χ., κτίστηκε ένα οχυρωμένο «Ανάκτορο», με άνδηρα και ισχυρά τείχη, και με περίστυλη αυλή με δωρικούς κίονες. Εδώ, όπου και η Ιερή Αγορά και ο ναός της Άρτεμης Ιωλκίας, πάλλεται η καρδιά της πόλης. Απέναντι από το Ανάκτορο κτίστηκε το Θέατρο και σε λόφο ψηλότερά του το Ιερό ή Ηρώο. Η βασιλική Α «της Δαμοκρατίας», από το όνομα της δωρήτριας των ψηφιδωτών, γνώρισε πέντε οικοδομικές φάσεις (αρχή 4ου-τέλη 6ου αιώνα). Βρέθηκαν επίσης κοσμικό αψιδωτό κτήριο με ψηφιδωτό δάπεδο και μικρό λουτρικό κτίσμα. Στην περιοχή του νότιου λιμανιού, βρέθηκε κοιμητηριακή βασιλική του τέλους του 4ου αιώνα με ψηφιδωτά στο δάπεδο του πρεσβυτερίου.

Τμήμα του δυτικού σκέλους του τείχους. Νότια από τη Λάρισα και μπροστά στο επίμηκες ανατολικό τμήμα της δυτικής θεσσαλικής πεδιάδας, η αρχαία Φάρσαλος έλεγχε από τη θέση της τους δρόμους επικοινωνίας με τη Νότια Ελλάδα. Γενέτειρα του Αχιλλέα, σε περιοχή με συνεχή κατοίκηση από τη Νεολιθική εποχή, η Φάρσαλος ευημερούσε κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, έκοψε δικά της νομίσματα πριν από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., κι έφτασε στο απόγειο της ακμής της μετά τα μέσα του 4ου αιώνα, στα χρόνια της κατάληψης της Θεσσαλίας από τους Μακεδόνες. Η συνολική περίμετρος του τείχους της δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 5 χλμ. ενώ η ακρόπολη ήταν τειχισμένη χωριστά. Το ευάλωτο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης προστατευόταν με 11 πύργους, έναντι των επτά που σώζονται στο υπόλοιπο τμήμα του τείχους. Στους άξονες των κεντρικών δρόμων επικοινωνίας με τις γύρω περιοχές ανοίγονταν οι κύριες πύλες του τείχους. Ο ντόπιος τεφρός–σκουρότεφρος ασβεστόλιθος αποτέλεσε την πρώτη ύλη για την κατασκευή του τείχους. Ο τρόπος δόμησης στο μεγαλύτερο τμήμα του είναι το ισόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα. Σε τμήμα του ανατολικού σκέλους χρησιμοποιήθηκε το πολυγωνικό σύστημα (α΄ μισό του 5ου αιώνα π.Χ.) που έχει κτιστεί πάνω σε τείχος του 6ου αιώνα π.Χ., κατασκευασμένο από ακανόνιστους ογκόλιθους τοποθετημένους τυχαία. Το ισόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα χρονολογείται στις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα π.Χ. Τέλος, το νοτιοδυτικό σκέλος του τείχους που έχει κατασκευαστεί σύμφωνα με το έμπλεκτο σύστημα ανήκει στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.

Ασημένια σκουλαρίκια από το νεκροταφείο της Αργιθέας (4ος αι. π.Χ.). Τα χωριά της ανατολικής και δυτικής Αργιθέας στα ορεινά του νομού Καρδίτσας αποτελούσαν στην αρχαιότητα τμήμα της Αθαμανίας. Η Αθαμανία, περιοχή της κεντρικής Πίνδου, περιλάμβανε τη νοτιοανατολική Ήπειρο στο χώρο που καλύπτουν τα Αθαμανικά όρη (Τζουμέρκα) και τη δυτική ορεινή Θεσσαλία, όπου μια σειρά κορυφών της Πίνδου σχηματίζει «ορεινό τείχος» ανάμεσα στην Αθαμανία και τη Θεσσαλία. Το τοπίο της χώρας των Αθαμάνων καθιστούσε την περιοχή ιδανική για κτηνοτροφία. Ανάμεσα στις μεγάλες περιοχές της Αιτωλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, οι δρόμοι που εξασφάλιζαν την επικοινωνία της Αθαμανίας την καθιστούσαν και, στρατηγικά, θέση–κλειδί στην κεντρική Ελλάδα. Ο Απολλόδωρος μάς πληροφορεί ότι ο τόπος οφείλει την ονομασία του στον βασιλιά Αθάμα. Οι περισσότεροι ερευνητές θεωρούν τους Αθαμάνες ελληνικό φύλλο που εγκαταστάθηκε ανάμεσα στη Θεσσαλία και την Ήπειρο τη 2η χιλιετία π.Χ. Για την προϊστορική περίοδο δεν έχουν βρεθεί αρχαιολογικά στοιχεία. Οι Αθαμάνες εμφανίζονται στα κοινά των Ελλήνων γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και κατά καιρούς θα συμμαχήσουν με τους Λακεδαιμόνιους, τους Αθηναίους, τους Μακεδόνες αλλά θα στραφούν και εναντίον τους. Μακεδονική επαρχία το 191 π.Χ., η Αθαμανία το 168 π.Χ. δήλωσε υποταγή στη Ρώμη. Ως το 175 π.Χ. περίπου, οπότε οργανώνονται σε Κοινό, οι Αθαμάνες είχαν κληρονομική βασιλεία με πιο ονομαστό τους βασιλιά τον Αμύνανδρο. Βασική λατρευτική τους θεότητα ήταν η Διώνη. Λάτρευαν ακόμη την Αθηνά, τον Δία, την Αφροδίτη και τον Απόλλωνα. Τα ερείπια οικισμών και οχυρών των ιστορικών χρόνων που συνήθως βρίσκονται κατά μήκος αρχαίων δρόμων και διαβάσεων δύσκολα μπορούν να ταυτιστούν με τις πόλεις που αναφέρει ο Τ. Λίβιος. Η Αργιθέα, πιθανότατα πρωτεύουσα της Αθαμανίας, τοποθετείται κοντά στο χωριό Αργιθέα (Κνίσοβο). Ερευνητές και περιηγητές έχουν επιχειρήσει να ταυτίσουν τη Θευδορία ή Θεοδωρία, την Τετραφυλία, την Ηράκλεια, τη Χαλκίδα, το Πότναιο ή Πότνειο, το Αθήναιο και την Αιθιοπία ή Εθοπία. Κοντά στη θέση «Παλαιόκαστρο» του χωριού Πετρωτό, όπου βρέθηκαν ερείπια ελληνιστικού οχυρού, στη θέση «Πουρναράκια», αποκαλύφθηκε τμήμα του νεκροταφείου του οχυρού με κιβωτιόσχημους τάφους και κτερίσματα αιχμές δοράτων, ξίφος, αγγεία, νομίσματα, χάλκινες διπλές περόνες. Στο χώρο της αρχαίας Αργιθέας αποκαλύφθηκε αναλημματικός τοίχος, τοίχοι οικιών και σημαντικό τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της πόλης, ενώ εντοπίστηκε και άλλο νεκροταφείο στη δυτική πλευρά. Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι χρονολογούνται από τον 4ο ως τον 1ο αιώνα π.Χ. Οι κτερισμένοι τάφοι περιέχουν αγγεία, λυχνάρια, υφαντικά βάρη, νομίσματα, ξίφη, αιχμές δοράτων, μαχαίρια, πόρπες, περόνες, σκουλαρίκια κ.ά. κοσμήματα. Σε δύο επιγραφές αναφέρονται τα ονόματα Σταθμοννώ και Κρατείας.

Στο θεσσαλικό κάμπο: κόβεται το χορτάρι για τα ζώα (φωτ. Δ. Λέτσιου). Στον 2ο αιώνα μ.Χ., τη Θεσσαλία ζωντανεύουν μόνο τα αστικά κέντρα Λάρισα, Υπάτη, Δημητριάς και οι Φθιώτιδες Θήβες, λαμπρό χριστιανικό κέντρο που θα καταστρέψουν τον 7ο αιώνα οι Βελεγιζίται, ένα από τα σλαβικά φύλα που επέδραμαν στη Θεσσαλία για πάνω από τρεις αιώνες. Τον 10ο αιώνα οι Θεσσαλοί υποφέρουν από τις βουλγαρικές επιδρομές, τον 11ο αιώνα εμφανίζονται οι Βλάχοι ή Κουτσόβλαχοι, και στα τέλη του αιώνα αλλεπάλληλες είναι οι επιδρομές των Νορμανδών. Συγχρόνως, η ίδρυση αποικιών από Εβραίους, Βενετούς, Πισάτες και Γενουάτες δημιουργεί αξιόλογη εμπορική κίνηση στα λιμάνια του Παγασητικού. Τη Φραγκοκρατία στη Θεσσαλία (1204-1222) διαδέχθηκε η δεσποτεία διαφόρων βυζαντινών ευγενών. Έχοντας από το 1309 δοκιμάσει την κυριαρχία των Καταλανών, η Θεσσαλία θα ξαναγίνει βυζαντινή επαρχία το 1333 αλλά όχι για πολύ. Το 1348 ολοκληρώνεται η κατάκτησή της από τους Σέρβους που, αναγνωρίζοντας χρυσόβουλλα και άλλα δημόσια έγγραφα, κατοχύρωσαν τις γαιοκτησίες των θεσσαλών αρχόντων και την εκκλησιαστική περιουσία. Επί Τουρκοκρατίας, προκειμένου να κατοχυρώσουν τις περιουσίες τους οι άρχοντες αλλαξοπίστησαν και οι χιλιάδες Τούρκοι που μεταφέρθηκαν από το Ικόνιο καλλιεργούσαν τα κτήματά τους ως δουλοπάροικοι. Προνόμια επέτρεψαν σε ορισμένες κοινότητες να ακμάσουν (Μηλιές, Ζαγορά, Τύρναβος, Αμπελάκια, Ραψάνη, Τσαρίτσανη κ.ά.). Η Θεσσαλία προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος το 1881.

Φθιώτιδες Θήβες (Νέα Αγχίαλος). Βασιλική Μαρτυρίου. Λεπτομέρεια ψηφιδωτού δαπέδου από το νάρθηκα. Από πολύ νωρίς διαδόθηκε ο χριστιανισμός στη Θεσσαλία που μόλις το 732-733 μ.Χ. πέρασε στη δικαιοδοσία του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως όντας νωρίτερα, ως μέρος του ανατολικού ιλλυρικού, στη δικαιοδοσία του Πάπα Ρώμης. Διάσπαρτα είναι τα παλαιοχριστιανικά κτήρια, κυρίως βασιλικές. Τέσσερις βασιλικές, οι τρεις με ψηφιδωτά δάπεδα, εντοπίστηκαν στο νομό Τρικάλων. Στο νομό Καρδίτσας, τρίκλιτη βασιλική ελληνιστικού τύπου, χτίστηκε πάνω σε ιερό της Αθηνάς, ενσωματώνοντας αρχαίο υλικό στην τοιχοδομία της. Τέσσερις είναι οι βασιλικές στο νομό Λάρισας. Στο χώρο της βασιλικής του Φρουρίου βρέθηκαν πολλοί τάφοι, ο πρώτος από τους οποίους ανήκει πιθανόν στον Άγιο Αχίλλειο, πρώτο αρχιεπίσκοπο Λάρισας. Περιστέρι με κλαδί ελιάς μέσα σε κύκλο ήταν το κεντρικό θέμα του ψηφιδωτού δαπέδου στο νάρθηκα της βασιλικής Ελασσόνας. Κατά την αποκόλλησή του αποκαλύφθηκαν τάφοι καλυβίτες και δίδυμος καμαροσκεπής. Βρέθηκαν επίσης παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο, δεξαμενή και ένα αστικό κτίσμα του 7ου αιώνα μ.Χ. με μεγάλο ψηφιδωτό δάπεδο. Εικονίζονται ο Διόνυσος και μορφές που σχετίζονται με τη λατρεία του, ο Πάνας, σκηνές κυνηγιού και προσωποποιήσεις των τεσσάρων εποχών, θέματα «εθνικών», απομονωμένα ανάμεσα στα ψηφιδωτά δάπεδα των βασιλικών με τα γεωμετρικά σχήματα, τα παγόνια και τα πουλιά που πάνε να πιουν από το «ύδωρ της ζωής», τα λίγα φυτικά μοτίβα. Τα σημαντικότερα και περισσότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Μαγνησίας αποκαλύφθηκαν στις Φθιώτιδες Θήβες (Νέα Αγχίαλος) και στη Δημητριάδα. Το μεγαλύτερο μνημείο της Νέας Αγχιάλου είναι το συγκρότημα τριών επάλληλων βασιλικών «του Αρχιερέως Πέτρου» που καταλαμβάνουν χώρο 7.000 τ.μ. έχοντας κτιστεί πάνω σε μυκηναϊκά και υστερορρωμαϊκά ερείπια. Άλλες βασιλικές είναι του Αγίου Δημητρίου, του Επισκόπου Ελπιδίου, η βασιλική Μαρτυρίου, οι βασιλικές Ε΄και Θ΄, μια κοιμητηριακή βασιλική, τρίκλιτος ιδιότυπος ναΐσκος, υπόκαυστα, ιδιωτική έπαυλη, παλαίστρα και γυμνάσιο, πλακόστρωτη λεωφόρος, βαπτιστήριο, «επισκοπικό μέγαρο», νεκροταφείο, συγκρότημα δημοσίων κτηρίων και μεγάλο κτήριο με ψηφιδωτά δάπεδα. Στην αρχαία Δημητριάδα βρέθηκε η βασιλική της Δαμοκρατίας, κοσμικό αψιδωτό κτήριο και κοιμητηριακή βασιλική. Στον Βόλο αποκαλύφθηκαν τμήματα του τείχους, βασιλική, λουτρό και νεκροταφείο. Βασιλικές και άλλα παλαιοχριστιανικά λείψανα βρέθηκαν και σε άλλες πόλεις και οικισμούς (Πλατανίδια, Λάι, Θεοτόκου, Χόρτο, Λεφόκαστρο, Μηλίνα και Ολιζών) και, από τις Βόρειες Σποράδες, στη Σκιάθο, τη Σκόπελο και την Αλόννησο.

Στρατιωτικός Άγιος. Τα πρώτα δείγματα βυζαντινής αγιογραφίας ανήκουν στον 10ο αιώνα και βρίσκονται στο ναό της Παναγίας, στην επαρχία Αγιά του νομού Λαρίσης. Στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα, οι άγιοι Βλάσιος, Πολύκαρπος Σμύρνης και Φωκάς αποδίδονται με τρόπο που προδίδει προ-παλαιολόγεια τέχνη στα τέλη του 12ου αιώνα. Ο ζωγραφικός διάκοσμος στο ναΐδριο της Ζωοδόχου Πηγής ή της Παναγίας Δούπιανης, τόπο τέλεσης της κυριακάτικης λειτουργίας για τους αναχωρητές των Μετεώρων, χρονολογείται στα τέλη του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα. Κοντά στα Τρίκαλα, ιδρύθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα ο ναός της «Πόρτα-Παναγιάς» ως το Καθολικό της μονής των «Μεγάλων Πυλών». Της ίδιας εποχής είναι η πρώτη φάση των τοιχογραφιών του και τα εντοίχια ψηφιδωτά, μοναδικά σε όλη τη Θεσσαλία. Ο 14ος αιώνας εκπροσωπείται από τη μονή της Παναγίας της Ολυμπιωτίσσης στην Ελασσόνα και εκείνη της Υπαπαντής των Μετεώρων. Ο τοιχογραφικός τους διάκοσμος εικονογραφεί δύο αντίρροπα ρεύματα. Η μονή της Παναγίας επιλέγει την τέχνη των Παλαιολόγων, την ονομαζόμενη «μακεδονική σχολή». Στη μονή της Υπαπαντής παραμένει η αρχαϊκή τεχνοτροπία, ρεύμα συντηρητικό που καλλιέργησαν κυρίως οι μοναχοί. Η ζωγραφική του 16ου αιώνα, ακρογωνιαίος λίθος της ιστορίας της θρησκευτικής τέχνης, τροφοδότησε όλη τη μεταβυζαντινή τέχνη της Θεσσαλίας. Οι μονές των Μετεώρων, του Αγίου Βησσαρίωνος, της Παναγίας της Κορώνας, της Παναγίας της Άνω Ξενίας, του Αγίου Βασιλείου της Ρεντίνας, της Πέτρας, της Παναγίας της Σπηλιάς, οι ναοί των Αγράφων, των Χασίων, των Αντιχασίων, του Τυρνάβου κ.ά. αγιογραφούνται από δόκιμους ζωγράφους όπως ο Θεοφάνης ο Κρητικός και ο Τζώρτζης ο Κωνσταντινουπολίτης.

Οι αδελφοί Μόσχος και Φράγκος Στραβοένογλου, κτήτορες της Μονής Ρεντίνας (1662). Τα Άγραφα, με το ειδικό καθεστώς αυτοδιοίκησης που τους παραχωρήθηκε από τις αρχές του 15ου αιώνα, γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι παραστάσεις κτητόρων αλλά και το πλήθος των αρχόντων στις κτητορικές επιγραφές σε περιοχές μάλιστα με ισχυρές οικογένειες, εντάσσει τις μορφές αυτές στη βυζαντινή παράδοση του 14ου και του 15ου αιώνα. Από τις έντεκα παραστάσεις κτητόρων, οι εννέα είναι λαϊκοί. Στη Μονή Κορώνας (1587) παριστάνεται ο κτήτωρ Ανδρέας Μπούνος με πολυτελή ενδυμασία, όπως και ο κτήτορας της γειτονικής μονής Πέτρας (1625) που πιθανόν ταυτίζεται με τον Παναγιώτη Κουσκουλά ή Μορφέση. Ο ίδιος σε μεγάλη ηλικία εμφανίζεται και στην επιγραφή της τοιχογράφησης (1646) του ναού της Ζωοδόχου Πηγής Μεσενικόλα. Το 1644 στη Μονή Βλασίου ζωγραφίστηκαν οι κτήτορες Γεώργιος Γραμματικός κι ο γιος του Κωνσταντίνος που ανήκαν στο «επίσημο γένος των Σλουτζιάριδων». Οι κτήτορες της Μονής Ρεντίνας (1662), τα αδέλφια Μόσχος και Φράγκος Στραβοένογλου, άρχοντες κι αυτοί, έχουν ενδυμασίες εξίσου πολυτελείς με εκείνες των κτητόρων της Μονής Βλασίου. Πιο απλά ντυμένοι είναι ο άρχοντας Θεοδόσιος Τζιοπέλης, κτήτωρ της Μονής Σπινάσας (1651), και ο ανώνυμος κτήτωρ του ναού του Χριστού στο Πετρίλιο (1662) που εικονίζεται με τη γυναίκα του και τα δύο παιδιά τους. Με τη γυναίκα του Αγόρω εμφανίζεται και ο Αποστόλης Μουσουράης στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Άγραφα. Στο παρεκκλήσι του Προδρόμου της Μονής Κορώνας (1739) ο κτήτωρ Αποστολάκης από τα Βραγγιανά φοράει κι αυτός μακρύ πανωφόρι με γούνινη επένδυση (τζουμπέ) και σκούφο. Η πιστή απόδοση των ενδυμασιών καθιστά τις παραστάσεις αυτές και ένα πολύτιμο ενδυματολογικό αρχείο.

Ιερά Μονή Βαρλαάμ, παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών. Ο Μυστικός Δείπνος (ζωγράφος Ιωάννης Ιερεύς εκ Σταγών, 1637). Στη σκιά της κρητικής σχολής και των Μετεώρων, όπου ο Θεοφάνης ο Κρης τοιχογράφησε την Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά (1527) και ο Τζώρτζης την Ιερά Μονή Δουσίκου (1557), τα Τρίκαλα και οι Σταγοί (Καλαμπάκα) αναπτύχθηκαν σε σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα. Ο «Ιερεύς Ιωάννης εκ Σταγών» τοιχογράφησε με τους γιους του το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών της Μονής Βαρλαάμ (1637). Ο Νικόλαος Καστρήνσιος ή Καστρίσιος, και αυτός από τους Σταγούς, τοιχογραφεί το παλαιό Καθολικό της Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων. «Εκ Σταγών» υπογράφει και ο Γεώργιος που εικονογραφεί τον μονόχωρο ναό των Αγίων Αποστόλων έξω από τη Σαρακίνα. Σε τμήμα τριπτύχου στη Μονή Μεταμορφώσεως Μετεώρων αναφέρεται το όνομα «Γεώργιος ιερεύς εκ Σταγών». Ο Δημήτριος «εκ Τρίκκης» ιστορεί το 1637 το εσωτερικό του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στην επαρχία Τρικάλων και με το ίδιο όνομα υπογράφει ο ζωγράφος που το 1675 ιστορεί το παρεκκλήσι των Εισοδίων της Θεοτόκου της Μονής Αγίου Βησσαρίωνος.

Βίλα Κοντού στα Άνω Λεχώνια. Τα είκοσι τέσσερα χωριά του Πηλίου γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας χάρη στην τοπική αυτοδιοίκηση που εξασφάλισαν, την εύφορη γη τους με τα τρεχούμενα νερά, την εύκολη θαλάσσια μεταφορά και τις επενδύσεις που έκαναν οι εξ Αιγύπτου Πηλιορείτες. Στις αρχές του 18ου χτίστηκαν ορισμένοι πύργοι, ενώ στο β΄ μισό του 18ου αιώνα και κυρίως στις αρχές του 19ου χρονολογούνται τα αρχοντικά του Πηλίου που ανήκουν στον τύπο του βορειοελλαδίτικου σπιτιού. Πρόκειται για τριώροφες κυρίως κατασκευές με έντονο φρουριακό χαρακτήρα, λιθόκτιστες εκτός από τμήματα του τελευταίου ορόφου που είναι κατασκευασμένα από ελαφρά υλικά (τσατμάς). Προεξέχοντας, τα τμήματα αυτά δημιουργούν τα γνωστά σαχνισιά. Στον τελευταίο όροφο υπήρχε ο «καλός οντάς». Ο πλούσιος ζωγραφικός, ξυλόγλυπτος και λιθανάγλυφος διάκοσμος καθιστά πολλά αρχοντικά έργα τέχνης. Από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε να εμφανίζεται ένας τύπος σπιτιού που συνδυάζει λαϊκά και αστικά νεοκλασικά στοιχεία, τοπικά γνωστός ως αιγυπτιώτικος ή αποικιακός, καθώς συνδέεται με τους εξ Αιγύπτου πλούσιους Πηλιορείτες. Η χρήση μικτών στοιχείων διατηρήθηκε μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881, οπότε καθιερώνεται ο νεοκλασικισμός. Μετά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, το Πήλιο γίνεται ο χώρος όπου πλούσιοι αστοί χτίζουν τις βίλες τους. Οι πιο αξιόλογες από αυτές στολίζουν τους τοίχους και τις οροφές τους με πλούσια γύψινη ή ζωγραφική διακόσμηση με θέματα παρμένα από τη μυθολογία και την αρχαία ελληνική ιστορία. Τον πολεοδομικό σχεδιασμό των χωριών συμπληρώνουν οι κρήνες, λιθόκτιστες κατασκευές, απλές ή σκεπαστές. Από τα τέλη του 19ου αιώνα οι κρήνες προδίδουν την επιρροή του νεοκλασικισμού.

Άποψη του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου. Ένα κομψό, νεοκλασικό κτήριο που κατασκευάστηκε με δωρεά του Α. Αθανασάκη στεγάζει από το 1909 το Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Το έναυσμα της ίδρυσής του έδωσαν οι γραπτές επιτύμβιες στήλες της ελληνιστικής Δημητριάδας. Αυτές οι στήλες απέσπασαν τη μεγαλύτερη φροντίδα του Δ.Ρ. Θεοχάρη στην επανέκθεση του 1961, που τις τοποθέτησε πάνω σε ενιαίο βάθρο από μαύρο μάρμαρο στις αίθουσες 2 και 4 και κατά μήκος των τοίχων τους καλύπτοντάς τις με συνεχείς υαλοπίνακες. Σε προθήκες εκτέθηκαν στην αίθουσα 2 ευρήματα από διάφορες μυκηναϊκές θέσεις της Θεσσαλίας, κτερίσματα από πρωτογεωμετρικούς και γεωμετρικούς τάφους του Καπακλί και της Πασπαλιάς και αναθήματα από το ναό του Θαύλιου Δία στο Βελεστίνο και από το ιερό της Αθηνάς στη Φίλια Καρδίτσας. Εκτέθηκαν επίσης τα ωραιότερα δείγματα κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Επηρεασμένος από τη νέα άποψη για τα μουσεία που προέτασσε τον εκπαιδευτικό τους ρόλο έναντι του αισθητικού, στην επανέκθεση του 1975 ο Γ.Χ. Χουρμουζιάδης κατάργησε τις προθήκες δημιουργώντας αίσθηση αμεσότητας. Στη συνέχεια επέλεξε τα αντικείμενα της έκθεσης όχι βάσει της καλλιτεχνικής τους αξίας αλλά βάσει της σπουδαιότητας που είχαν στις κοινωνικές διαδικασίες. Τον νεολιθικό πολιτισμό ανέδειξε χρησιμοποιώντας φιλικά του υλικά, όπως τοιχάρια αργολιθοδομής, λινάτσα, πέτρα, καλάμι. Στις αίθουσες 5 και 6 οι τάφοι και τα ταφικά ευρήματα τέθηκαν στην υπηρεσία μιας ανασκόπησης της λατρείας των νεκρών. Το 1985, το επιστημονικό προσωπικό του Μουσείου αποφάσισε να οργανώνει στην αίθουσα 1 περιοδική έκθεση με ευρήματα από πρόσφατες ανασκαφές.

Αγγείο με εμπίεστες νυχιές της αρχαιότερης νεολιθικής φάσης. Η έρευνα της προϊστορίας στη Θεσσαλία στηρίχτηκε ως τώρα σε ανασκαφές σε υπαίθριους νεολιθικούς οικισμούς (μαγούλες). Πρώτος ο Δ. Θεοχάρης αναφέρθηκε στο σπήλαιο της Θεόπετρας λόγω των εργαλείων της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής που εντοπίστηκαν εκεί. Από ασβεστόλιθους της Ανώτερης Κρητιδικής περιόδου, η σπηλιά δεν έπαψε ποτέ να χρησιμοποιείται ακόμη και πρόσφατα ως καταφύγιο ή στάνη. Η τυπολογία των λίθινων εργαλείων πιστοποιεί την κατοίκηση του σπηλαίου κατά τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή. Η τυπικά θεσσαλική κεραμική από την Αρχαιότερη, Μέση και Νεότερη Νεολιθική εποχή εμφανίζει δείγματα από τις τυπολογίες του Σέσκλου, Τσαγγλιού, Αράπη κ.ά., ενώ βρέθηκαν λίγα όστρακα των αρχών της Χαλκοκρατίας και λιγότερα ντόπιας μυκηναϊκής κεραμικής. Πέτρινος τοίχος και άλλες ενδείξεις για την ύπαρξη κτισμάτων περιμένουν την ερμηνεία τους. Τα νεολιθικά ευρήματα περιλαμβάνουν σφονδύλια, οστέινες βελόνες του ραψίματος, οστέινο κουταλάκι, κοσμήματα από κοχύλια, λίθινα εργαλεία, μυλόλιθους. Από το οστεολογικό υλικό διαπιστώνεται ότι οι κάτοικοι ήταν κυνηγοί ελαφιών, αγριόχοιρων κ.ά. ζώων που τα κουβαλούσαν ολόκληρα στη σπηλιά, όπου τα τεμάχιζαν και τα έψηναν στη φωτιά, πριν τα φάνε - ενδεχομένως με την παρέα σαρκοβόρων. Η ανασκαφή της Θεόπετρας προσφέρει για πρώτη φορά την απόδειξη συνεχούς κατοίκησης στο ίδιο σπήλαιο από την Παλαιολιθική ως το τέλος της Νεολιθικής εποχής. Πρόκειται για δύο εποχές που οι αρχαιολόγοι θεωρούν διαφορετικές καθώς καθεμιά τους είχε διαφορετικές περιβαλλοντολογικές συνθήκες.

Το μυκηναϊκό Νεκρομαντείο στο Παλαιόκαστρο Γορτυνίας. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Στο Μουσείο της Ακρόπολης θα στεγαστούν μετά τη συντήρησή τους οι 17 μετόπες του Παρθενώνα - Συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από τότε που ο Νταγκέρ (Daguerre) τράβηξε την πρώτη του φωτογραφία - Μέτρα για τη διάσωση του θεάτρου της Επιδαύρου αποφάσισε να εφαρμόσει το ΚΑΣ - Πέντε τάφοι της κλασικής περιόδου με σημαντικά ευρήματα αποκαλύφθηκαν στη Βεργίνα

Συνέδρια

Με τίτλο «Θεσσαλία: Δεκαπέντε έτη ερευνών (1975-1990). Αποτελέσματα και προοπτικές» οργανώνεται Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο από 17 ως 23 Απριλίου 1990 – Δημοσιεύτηκαν τα Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συμποσίου με θέμα την «Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο» που είχε οργανωθεί στην Αθήνα, 13-15 Σεπτεμβρίου 1988 από το Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του ΕΙΕ

Βιβλία

Κλωντ Μοσσέ, Οι τύραννοι στην αρχαία Ελλάδα, «Το άστυ», Αθήνα 1989 – Evangelia Balta, L’ Eubée à la fin du XVe siècle; Économie et Population. Les registres de l’année 1474, Εταιρεία Ευβοϊκών Μελετών, παρ. τόμου ΚΣΤ, Αθήνα 1989 - Χρ. Μπουλώτης (επιμ.), Παγκόσμια ιστορία: Η βαρβαρική εξάπλωση (1500 – 600 π.Χ.), Καπόπουλος (Time – Life), Αθήνα 1989- Alan H. Shapiro, Art and Cult under the Tyrants in Athens, Philipp von Zabern, Mainz 1989

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Συμπόσια

Το Α΄ Συμπόσιο Αρχαιομετρίας αφιερωμένο στη μνήμη του Κ. Κονοφάγου διεξήχθη στο Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως στις 26-28 Ιανουαρίου 1990

Δημοσιεύσεις

N. Herz, A.P. Grimanis, H.S. Robinson, D.B. Wenner και M. Vassilaki-Grimani, «Science versus Art History: the Cleveland Museum head of Pan and the Miltiades Marathon Victory Monument», Archaeometry 31 (1989), σ. 161-168 – Y. Maniatis, V. Mandi, και A. Nikolaou, «Identification de marbres antiques à Delphes», Bulletin de Correspondance Hellénique, École Française d’ Athènes, τόμ. 113, 1989, Ι, Études, σ. 403-416

Thessaly is one of the regions where research into the Neolithic Age in Greece started thanks to the pioneering projects carried out by Chr. Tsoundas, in the dawn of the century, and by A. Wace and M. Thompson later on. It is, also, in Thessaly that sites with Paleolithic tools were found ( on the banks of the river Peneios, close to Larissa) and were systematically researched for the first time in Greece due to the efforts of V. Milojcic and D. Theocharis, in the 1950s and 1960s .Intense research into the Neolithic Age in Thessaly has continued in the recent decades and has produced interesting results, some presented in this article. Due to the topographic work carried out in the last twenty years, about 100 new Prehistoric settlements have been located in the east Thessalian plain, thus raising their number to approximately 250 in this area. Furthermore, it has been established that the hilly circuit around the plain was densely inhabited in the Neolithic Age. The excavations at Souphli Magoula and Platia Magoula Zarkou brought to light the oldest known cremation burials in Greece, dating from the Early Neolithic period, in the first case.In the second case 300 m. north of the settlement an organized cremation cemetery dating from the beginning of the Late Neolithic period was found. Stratigraphic excavations in the aforementioned two settlements and in Makrychori 2, in combination with the conclusions of previous research, contributed to the elucidation of certain phases of the Neolithic Age, as well as to the ascertainment of the continuous evolution of Neolithic ceramics in Thessaly. The correct dating of the black burnished pottery of the so-called Larissa Culture in the beginning of the Late Neolithic period is of special importance, since this pottery frequently occurs elsewhere in the Balkans. Furthermore, of significant importance are the new data concerning the ideology and customs of Neolithic humans. In Platia Magoula Zarkou a clay house model with figurines was found, which had been placed under the floor of a Late Neolithic house as a foundation offering. Certain accidental surface finds, such as an "apotropaic mask" of the Middle Neolithic period, the figurine of a "thinker" and a group of two embracing figurines, combined with the aforementioned research results, lead to extremely interesting conclusions: Many kinds of artistic expression, as well as a variety of customs which appear in the historic era or in advanced prehistoric periods, are, in fact, deeply rooted in the Neolithic Age.

The prehistoric settlement is located close to the present village of Sesklo, fifteen kilometres to the SW of Volos. The settlement lies on the Kastraki hill, bounded by two streams and better known as the"Acropolis", and on the surrounding area. The first excavations were carried out on the "Acropolis" under Chr. Tsoundas (1901-1902). In 1956 D. Theocharis conducted a new excavation on the hill and after 1972 another dig in the adjacent area lasted until 1977. Sesklo was originally inhabited in the middle of the seventh millennium. The rare architectural remnants dating from this period are a few elliptic pits dug in the hard soil- Later, in the sixth millennium, houses with stone foundations are built on the "Acropolis" and the surrounding area. Almost all the architectural remnants visible today on the archaeological site belong to the Middle Neolithic period (fifth millennium), when the settlement shows an astonishing development. This period is identified with the "Civilization of Sesklo" and is characterized by the architectural layout of the settlement, the increase of painted ceramics - with a parallel improvement of firing -and also by an extensive use of stone tools. Around 4.400 BC the settlement is abandoned for more than 500 years, as a result of a natural disaster, fire or earthquake. In the Late Neolithic period Sesklo is partially reinhabited, strictly in the "Acropolis" area.

The settlement of the Late Neolithic period is located on a low hill to the NW outskirts of Dimini village, five kilometres to the SW of Volos. Excavations were mainly carried out in the beginning of our century under the archaeologists V. Stais and Chr. Tsoundas (1901-1903) and were continued later under Professor G. Chourmouziadis (1974-1977). Dimini is a large and well organized Neolithic settlement which has been researched quite extensively. The architectural remnants discovered so far show a thoroughly organized Neolithic community characterized by a unique feature, the enclosures. The settlement is enclosed by six stone built folds, the enclosures, constructed in pairs. The two first enclosures circumscribe the central courtyard; four radial, narrow corridors starting from this court divide the settlement into four sectors. The houses are arranged around the central court and between the pairs of enclosures. According to the excavational data, the first inhabitants settled on the hill in the early years of the fifth millennium. Two millenniums later the hill settlement was abandoned with the exception of the "megaron A" of the central court and a few houses to the south of the hill that continued to be inhabited. The graves on the hill and some houses on the NE hill slope date from the Middle Helladic period. Later, in the Late Helladic period, the most important Mycenaean settlement of the region develops down on the plain, eastward of the hill.

At the innermost part of Pagasiticos Bay, to the the west and to the south of the present town of Volos, three settlements developed with small differences in their time of foundation and abandonment. They show a parallel growth from the Late Neolithic to, approximately, the end of the Mycenaean period. These settlements are the so-called "Palia" -identified by D. Theocharis including Ancient lolkos, Dimini and Peukakia. From all three only the first has continuously been inhabited down to today. However, these three locations together represent a major Mycenaean centre. At Velestino, where ancient Pheres are located and in the area of the Bakali Magoula a prosperous Mycenaean settlement thrived. Also in the vicinity of Velestino the settlement called Petra is located on the shores of the drained Karla lake. The places called Aidiniotiki, Almyriotiki, Zerelia, Phylaki, Pteleosand Hagioi Theodoroi magulae are locations in the Almyros region that seem to had been inhabited from the Neolithic penod down to to Hellenistic years, at least some of them. As regards the Mycenaean finds in the North Sporades islands, a settlement on Skiathos (Kephala) and a tomb on Skopelos (Staphylos) have been so far located.

Until recently Thessaly has been considered as belonging to the periphery of the Mycenaean world, an approach based, mainly, on the scarcity of available information. This picture has been radically changed, since the conclusions of recent research speak for an area quite significant within the boundaries of the Mycenaean world. However, the data supplied lately by a number of excavations are not sufficient for the formation of a final theory as regards the Spercheios Valley during the Late Bronze and Early Iron Age. Nevertheless, they can support certain conclusions: 1. The Spercheios Valley, like Phocis and Thessaly, belongs to the sphere of the Mycenaean world. It seems that Homer as well as later ancient authors and poets, who relate Achilles with this area,give after all a reliable account of the presence of Mycenaeans in this region. 2. The up-to-date Mycenaean finds echo parallel artistic evolutions of their time as they were formulated in the southern Mycenaean centres and also exhibit influences from Thessaly. 3. Ceramics as well as the types of bronze jewels, dating from the Early Geometric period, show a close dependence on the art of Thessaly. 4. The burial practice is identical with that of Southern Greece.Family chamber-tombs were used exclusively for the burial of a family member. The Glypha tumulus with the cist graves is an exception to this rule a phenomenon, however, quite usual in Thessaly where the chamber-tombs are rather a rarity. 5. A variety of graves are used during the Early Geometric period.Old Mycenaean chamber tombs are reused (Bikiorema) or new are dug (Lamia).Large pithoi parallel to the ground with the dead in an embryo-like position (Syka, Hypati) or elsewhere cist and shaft graves (Stylis) prevail. It seems that the choice of a certain type of grave can be interpreted as a family or tribal tradition.

An extended cemetery consisting of tumuli and dating from the Archaic period has been located at Hagios Georgios. Quite a few ancient tombs, containing collective burials and rich offerings have been discovered, the result of a prolonged archaeological research in two tumuli. These tombs, rectangular inside and horse-shoe shaped outside, were constructed with slabs of limestone. Clay or bronze ash urns had been placed on the tomb pavements.These urns preserved the cremated bones of the dead and their funerary offerings, mainly bronze clasps and iron weapons (swords, spearheads, small and large knives and arrowheads). In two tombs of the same tumulus the iron parts of three chariots have been found. The chariots must have been used for the cremation and thus they were also cremated. The custom of cremation prevails in this cemetery. The corpses must have been cremated at a place nearby from where the incinerated bones were transferred in big urns.

Ancient Larissa, like the present town, occupied the north eastern part of the Thessalic plain close to the bank of Pineios River.Inhabitation of this location has been uninterrupted since the Neolithic period. The hill called "Phrourio" (= castle) used to be the ancient acropolis where the temple of the patron goddess Athena as well as the sanctuaries of various other deities stood. A limited number of architectural remnants, besides the two theaters, have been preserved from the ancient town of Larissa. Nevertheless, quite a few indications, as regards the probable location of public edifices, have resulted from archaeological research. The course of the ancient town walls is considered to be identical with that of the Turkish fortification. The "free" agora coincides with the central square of the present town. The temple of Kerdoos Hermes was probably located at the present square of Ethnarchis Makarios. A great number of the archaeological finds, which come from the excavations of the ancient town and its cemeteries are on display at the local Archaeological Museum of Larissa.

The ancient town of Pherae, one of the bigger and more important settlements of Thessaly, occupied such a suitable location as to become a transportation centre in antiquity. Its surrounding area was already inhabited in the Neolithic Age, while on the very site of ancient Pherae inhabitants had already settled at the beginning of the Early Bronze Age. The life of the settlement presents a remarkable continuity of three thousand years, its phases of prosperity coinciding with the Mycenaean era, during the years, that is, of Admetos, Alkestes and Eurnelos as well as with the years of the Pheraic tyranny in the fourth century BC. In the Roman period the town of Pherae was abandoned. During the years of Turkish occupation the settlement of Velestino revived here and prospers until today. The celebrated figure of the Greek Revolution, Regas Velestinlis or Pheraeos, comes from here. He was the first to be interested in the monuments of his native place and marked many of them on a topographic map of Pherae.This map was included in the "Χάρτα της Ελλάδος» (Map of Greece), which was drawn by him at the end of the eighteenth century. The systematic archaeological research in Pherae started in the early twentieth century by important archaeologists of their time (Tsoundas, Wace, Thompson, Arvanitopoulos, Bequignon) and is still being carried on quite intensively. The visible monuments of Pherae are only a few. To the SW of the town lie the two hills of the Acropolis. The "Magoula Bakali", which is the nucleus of the settlement,and the hill of St. Athanasios or of "Panaghia" on which the fourth century BC walls stand. The legendary spring, the so-called "Hypereia Krene", still exists in the middle of the ancient town, while the ruins of the "Thavlios Zeus" temple have been preserved to its NW side. The recent excavations reveal many aspects of the everyday life of the town, especially of the Hellenistic period. The agora area has been identified as well as the potters' quarters and parts of private dwellings. The most important cemeteries, to the SE and NW along with certain isolated tumuli of the Classical and Hellenistic period lie close to the roads leading to the other major Thessalic towns of antiquity.

The site occupied by the Hellenistic town Demetriada had already been inhabited from the Neolithic period (Peukakia peninsula and westwards of the Theater). In the Peukakia peninsula and to the south a thriving settlement of the Early, Middle and Late Bronze Age developed. It became an important commercial centre via which the Thessalic inland communicated with distant lands such as Thrace, Asia Minor, the Aegean Islands and Southern Greece. In the same area the town of Pagasses reached its prime in the classic period. Demetriada was founded in 293/2 BC by Demetrios Poliorcetes, who united adjacent small villages. The thus created town became a fortified military station of the Macedonian kings. The town, enclosed by a strong wall built according to the pseudo-isodomic system, was organized in two sectors, the Eastern and Western one. The so-called Anaktoron, built on a natural hill, and the Sacred Agora with the temple of Artemis lolia at its centre, prevail in the eastern sector.The town, part of the same sector, is laid out in building quarters according to the Hippodamian town-planning. The Theater and the Heroon in the western sector were built opposite to the Anaktoron. From the first century AD onward, Demetriada started diminishing. The pilasters of the Roman aqueduct, the two Early Christian basilicas and the houses with the mosaics date from this late, dull phase of the town. In the middle of the sixth century AD, Demetriada was abandoned and its inhabitants emigrated to the site of Kastro (Palia) of Volos. The newcomers named the site Demetriada which remained thus known throughout the Middle Ages.

The remains of ancient Pharsalus lie on the northern slope of a hill of the Narthakion mountain and occupy almost the same area as the modern town. Although the ancient circuit is preserved mainly on the southern part of the hillside, its total length is estimated as no more than 5 kms. During the Byzantine era the ancient acropolis was reused but the town itself was restricted considerably to a small area just below it. The acropolis was of equal importance in the post Byzantine period as repairs of the previous walls or construction of new ones bear witness to. A series of eleven small towers one close to the other protected the easily accesible southwestern flank of the city. Besides, seven other towers dispersed over several parts of the circuit are visible as well as four gates and two posterns. Two of the gates opened onto the acropolis walls. At least four succesive periods of construction of the ancient walls have been identified, as can be concluded by the study of the preserved parts of the walls and the results of archaeological excavations. First in the series is that part of the walls built to a manner akin to the dry and rubble system with large and irregular blocks . This method of building serves as evidence dating the walls back to to the 6th century BC. The greatest part of the circuit is consistently built as an isodomic trapezoidal with quarry or hammer face and dates well back into the first decades of the 4th century BC. The headers and stretches system dates to not long after, probably in the middle of the same century. The city flourished in the second half of the 4th century BC under the support offered by its alliance with the Macedonian kings.

Athamania on the mountainous land of Pindos ranges between Epirus, Thessaly and Aetolia. Acheloos River, the ancient Inachos, runs across this land forming steep and deep ravines. The communication between Epirus and Thessaly was made possible only by mountainous passages.A network of roads crossing the land made Athamania an important political, financial and military place in antiquity. Athamas was the eponymous hero of the Athamanes who are mentioned as an Epirotan tribe, while after the second century BC they are considered to be Thessalians. They appear on the Greek scene in the early fourth century BC. Athamania flourished in the late third and early fourth century BC when the land was ruled by king Amynandros. An inscription of around 165 BC. mentions "The Commons of Athamanes" an institution further certified by another, later inscription of around 80 BC. Archaeological data of the historic period have been located in various sites of the area. Titus Livius mentions four towns of Athamania, Theudoria or Theodoria, Tetraphylia, Heracleia and Argithea, the latter being the capital of the region. Argithea is located by various travellers close to the omonymous village (Knisovo). At the site "Ellinika" of Argithea, where the ruins of an ancient town have been preserved, a part of the town cemetery has been excavated. The cist-shaped graves are made of limestone slabs. Many tombs contain various offerings such as pottery, weapons, jewelry, coins and other suitable objects. The inhabitants of Athamania were mainly cattle-breeders since the climate and landscape of their region favoured this occupation. To overcome the steep formation of their land they had to create small soil embankments for cultivation. Their towns were not fortified since nature provided them with the best possible protection. Athamanes, a competent society, even issued their own coin bearing the inscription ΑΘΑΜΑΝΩΝ and the representation of Athena or Dione, their patron goddesses.

Thessaly, birthplace and cradle of Greek civilization, extended during the Early Christian, Byzantine and Post-Byzantine period over quite a remarkable area. Its boundaries were to the east the line starting from the mouth of Peneios River and reaching Thermopyles. To the south, Locrida, Phocida, Dorida and Aetolia. To the west, Athamania, Acarnania and Amphilochia, and to the north, the Macedonian districts of Elimea and Pieria. Already by the first century AD, inhabitants of Thessaly had become Christians, while until the fourth century AD only a few urban centres had developed, such as Larissa, Hypati, Demetrias and Phiotides Thebes. The latter, from the years of Constantine the Great on, grew and became an important Christian centre. This shows in the significant archaeological finds and by research and study of the bishops' lists (Notita Dignitatum) . The large geographic expanse along with the fertility of the land of Thessaly attracted the "interest" - realized in invasions-of a great number of barbaric races and tribes (Visigoths, Huns, Slavs, Bulgarians, Serbs) and nonbarbaric ones (Franks, Catalans). Turkish hordes liberated Thessaly from the Serbs only to rule over it for almost five centuries (early fifteenth -late nineteenth century).

The monuments being gradually brought to light through excavations bear witness to the importance of Thessaly during the first Christian centuries and its prominent role in the evolution of culture in general. The Christian faith found in Thessaly a most fertile soil and a considerable segment of its population had become Christians already in the first centuries of the Christian era. However, the question of who was the first herald of the new faith still remains a matter of dispute.Possibly it was Herodion, one of the seventy apostles or St. Andrew or even Onesimos, a follower of St. Paul, who is specifically mentioned in St. Paul's Epistle to Philemon. We lack precise information on Church administration. From the years of Constantine the Great until the first half of the eighth century the province of Thessaly had been subject to eastern Illyricum, under the jurisdictum of the Pope, and especially to the administration of Macedonia that was excercised by the Metropolitan of Salonica, a vicar to the Pope. A considerable number of Early Christian monuments, mainly basilicae, as well as secular monuments, public and private have been preserved within the geographical circuit of present day Thessaly. The most important of them are listed below in counties: A. County of Trikala: Early Christian basilica at the site Prophetes Elias; basilica (?) in the castle of Trikala; Early Christian basilica (church of the Dormition of the Virgin); Early Christian basilica at the side of the the national road that connects Larissa with Trikala. B. County of Karditsa: Basilica at the site Chamamia. C. County of Larissa: Early Christian basilica in the castle of Larissa; Early Christian basilica, unidentified as yet; Early Christian cemetery on the east of the Larissa castle; secular building; cistern; basilica of Elassona; Early Christian basilica of Pyrgeto. D. County of Magnesia: Seventeen monuments in Nea Anchialos; two in ancient Demetriada; basilica at Achilleio; a considerable number of Early Christian ruins and remnants in the town of Volos and on the islands of Skiathos, Skopelos and Alonnessos.

Although examples of Byzantine monumental painting appear in Thessaly quite early, the wall-painted Byzantine monuments of this region have not been systematically studied. The church of Panagia at Vathyremma preserves samples of tenth century art, while close to Hagioi Anargyroi Monastery a cave-asceterio displays fragments of twelfth century painting. Wall-paintings, dating from the same period, have also been preserved elsewhere in Thessaly. Various other murals, which can be assigned to the so-called Macedonian School of painting, as well as to the "archaic" style,date back to the thirteenth and fourteenth century. Sixteenth century painting in Thessaly, a mainstay in the history of the religious art, is represented in a series of important monuments, such as the Monasteries of Meteora or that of Hagios Bessarion. These wall-paintings, along with those of the seventeenth and eighteenth century, compose a precise record of the expansion of post-Byzantine art in Thessaly. Some of the forementioned monasteries have been decorated by celebrated painters of their time, such as Theophanes the Cretan or Tzortzis the Constantinopolitan. These works of art prove in addition that the so called "Cretan School" of painting developed and evolved considerably in Thessaly.

The region of Agrapha was prosperous during the years of the Turkish occupation since already from the early fifteenth century its rulers had granted it with a special status of self-administration. In the following century and especially after the Treaty of Tamasion (1525), the communities of Agrapha were administered by a council seated at Neochori. Certain portraits of donors in churches bear reliable witness to the civilization which had developed in the region of Agrapha they also supply us with information on the society of their time. These representations of eleven, altogether, donors date from the sixteenth (one portrait), seventeenth (eight) and eighteenth century (two portraits). They show the artist or artists' effort to precisely render the age and costumes of the represented persons (hair, beard, ornaments), but not individual features. However, the representation of such a number of donors clearly shows the economic welfare of the region as well as the high religious feeling of the enslaved Greeks during the years of Turkish occupation.

The Cretan School of painting is represented in the county of Trikala by a remarkable series of wall-painted monuments such as those to be seen at the monasteries of Meteora. Two famous hagiographers, the celebrated Theophanes the Cretan and Tzortzis have decorated and signed their work there, Theophanes in the Hagios Nicolaos Anapausas Monastery (1527) and Tzortzis in the Doutsikou Monastery (1557). Two important artistic centres Trikala and Stagoi, the present Kalambaka, rise from the painting tradition of these two monasteries and flourish. Therefore,distinguished painters from these parts of Greece create works in which the typical elements of the Cretan School are more than apparent. However, only very few of these hagiographers mention the place of their origin in the dedicatory inscriptions. This omission has not been explained as yet with a sound argument.

Twenty four villages, known from the itineraries of Greek and foreign travellers, were created and developed on Mount Pelion during the years of the Turkish occupation. Many of them still preserve sufficiently their original features, therefore they number among the most important traditional settlements of Greece. Their old, impressive manors date from the second half of the eighteenth and mainly from the early nineteenth century. These are two and three-storied edifices, built with stone, besides certain parts of the upper storey that display a lighter construction (tsatmas). This construction by its gradual projection in all directions creates the typical elements known as sachnisia (= oriels), which are pierced by windows and skylights. A great number of these manors are richly decorated with wall-paintings, wood and stone carvings of such a quality and craftmanship that makes them unique art works of their kind. A new type of house exhibiting a combination of neoclassical and traditional architectural elements appears in the middle of the nineteenth century and remains in use until the liberation of Thessaly, in 1881 - Such houses belong to rich Greeks from Egypt, who returned and settled down on Mount Pelion during these years. From 1881, when Thessaly once again became part of Greece, neoclassical architecture is established as the official building style and so remains until the first quarter of the twentieth century.

The mode of exhibition of the ancient objects in the Museum of Volos is dictated by both an aesthetic and by their educational evaluation. The re-exhibition in rooms 2 and 4 (D. Theocharis) has followed the beaten path.Objects were chosen on the basis of their aesthetic value and have been displayed as the most representative examples of a certain phase of civilization. In contrast to this approach the re-exhibition in rooms 3, 5 and 6 (G. Chourmouziadis) realizes the notion that the museum must be a museum of the History of Civilization; therefore, the visitor, regardless of his educational background, is informed of the cultural physiognomy of various historic unities. Finally, the temporary exhibition in room 1, organized by the scientific staff of the Museum of Volos, served the need that recently discovered archaeological material be publicly displayed. It is stressed that a museum is, above all, a place of creative cooperation between scientists, restorers, workmen, etc., whose objective it is to obtain new information through systematic research.

Theopetra Cave can be found on the NE side of the big rock that lies at the right hand of the road which leads from Trikala to Kalambaka. The cave was inhabited for the first time in the Middle Paleolithic period and was used continually until the end of Neolithic period. From the neolithic phase there is beautiful pottery, typically thessalian, as well as flint implements and bone tools, other clay objects and a wall made of stone. From the paleolithic phase, upper and middle, there are also flint implements and bone tools which characterize the period. Animal species that are represented in the bone material are sheep and goat, cow, pig, deer, dog, badger, hare and tortoise. There are also some human bones. C14 analysis has given a date about 38.000 B.P., but this is not from the deepest levels of the cave.

Αριστογείτων, γύρω στα 477-476 π.Χ., ρωμαϊκό αντίγραφο (Μουσείο Νεαπόλεως). Οι αρχαϊκές κόρες των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ. ντυμένες με τον πέπλο παραχωρούν στα μέσα του αιώνα τη θέση τους στις κόρες που φορούν ιωνικό χιτώνα με πολλαπλές πτυχώσεις. Στο τέλος της περιόδου, στην «κόρη με τα αμυγδαλωτά μάτια» αποδίδεται εσωτερικός κόσμος. Στην κλασική εποχή (480-336 π.Χ.), στην πρώιμη περίοδο της γλυπτικής (αυστηρός ρυθμός: 480-450 π.Χ.), τα σώματα αποκτούν αυστηρή αρμονία κινήσεων και μια ηρεμία που τα απομακρύνει από το ρεαλισμό. Στη συνέχεια, το πάνω μέρος του σώματος στρέφεται και ο καλλιτέχνης πετυχαίνει τέλεια ισορροπία. Γνωστά παραδείγματα του διασκελιζόμενου τύπου είναι το σύνταγμα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα και του Ποσειδώνα (ή Δία) από το Αρτεμίσιο. Είναι επίσης η εποχή που αποδίδεται σημασία στην έκφραση και στα συναισθήματα, πράγμα που εξηγεί γιατί αυτή την περίοδο αρχίζει και η κατασκευή πορτρέτων.

Odysseus, landing naked on the island of the Phaeacians (Corfu), tells us how the function of clothing is to protect the body by covering it. The clothing bestowed on Odysseus either by goddesses or mortal women makes him the object of female desire. Cloaks and mantles become dominant features in the sculptures of antiquity. Around 720 BC it became common practice for men to be portrayed naked while women were usually shown dressed. Nudity, both in life and in art was part of the homoerotic culture of the time and closely connected with the gymnasiums and symposiums and spread during the 7th or 8th century BC because of the Olympic Games.

The nude and the dressed, as antithetical and at the same time supplementary practices, compose one of the many pairs of counterpoint categories which condition and signify the human thought and behavior, therefore the culture in its evolutionary perspective. In the framework of the Aegean civilizations of the 2nd millennium BC, especially in the Minoan but also in the Cycladic and Mycenean civilizations of the Late Bronze Age, the dialogue between nude and dressed, in practical as well as in symbolic level, is exclusively known to us through the various manifestations of art. Particularly interesting is the study of the religious expressions of the subject, on which we are mainly focused in this article. Issues primarily discussed are the complete nudity of humans as well as the meaning of the first dressing of boys -in the framework of the rites de passage — , the rare complete nudity of the deities and also the symbolic stressing of the penis and the female breasts through dressing choices. Reference is also made to the attire of the priesthood and the sacred clothes of deities; the dedication of the latter seems to function as the ritual nucleus of important feasts, many of which will also survive in the historic years.

The female attire of Crete is one of the most characteristic creations of the Minoan civilization. The study of the iconographic data leads to the identification of the stages of development the attire went through from the Pre-palatial to the Neo-palatial period. During the Old Palace period the basic components of the attire skirt, vest, girdle and hat-are combined in various ways, thus forming distinct ensembles. However, the most typical item of the female attire in this era is the hat, which appears in seven different types. The study for grouping the articles of clothing, according to the evidence the clay idols from the peak-sanctuaries offer, leads to the identification of local dress particularities and to the distinction between central and regional sanctuaries on the basis of the prevailing dressing combinations. A competition develops among women of various social groups that aims to the improvement of their social status in the under creation palatial system. The focal point of a woman's appearance during the Neo-palatial period is shifted from the hat to the skirt, while the most radical change is undoubtedly the laying bare of the breasts. This phenomenon can be interpreted through the women's necessity to upgrade their role in the fully developed palatial system. In this case the bare breasts function as symbols of fertility in its metaphysical dimension. In addition, it has been established that the luxurious garments of the Neo-palatial era are worn by women of the elite, who, according to the existing evidence, are dressed in them for important ceremonial events.  

The movements of Odysseus in the epic poem, rhapsodies 5, 6, 7 and 19, are observed and analyzed on the basis of certain fundamental psychoanalytic concepts. According to the author of the article, what is sought in the development of Odyssey is the description of the psychic process, necessary for the evolution of a man's psyche. The basic characters of the poem are regarded not as individuals but as personifications of the various psychic junctures which must be experienced by a man for the formation of his identity. Odysseus' course can be considered a route from a basically Narcissistic to an Oedipodean position. Prerequisite of this course is the existence, at the beginning, of a second person, that of the mother, and later of a third one. that of the father. Calypso, Nausica, Arete, Penelope are considered as the females -or the multiple personality of only one woman- who function first as a screen on which Odysseus' psychological contents and needs are projected, and later as the intermediate and facilitating grades for his further advancement. The garment is considered as a symbol of the female desire in the particular phases that are described.

The numerous controversial comments and the information about books referring to the unknown "Homeric glosses» offer irrefutable evidence that the Greeks of the historic period were ignorant of the meaning of many Homeric words. Therefore, one has to search again for the lost orig¬inal meaning of the words as they appear in their context and at the same time to fall back on the very items and practices described in the epos. Following up the course of the textile decoration, through the description in the epos, and its impact on vase-painting and sculpture is doubly elucidating: on the one hand it reveals the transformation of the decorative motifs in their transition from vases to textiles and vice versa; and on the other it casts light on the lost meaning of some relevant Homeric terms. For instance, the Homeric adjectives «τερμιόεις», «δινωτός» and «σιγαλόεις» can probably be interpreted through the techniques of textile decoration as they have affected the embellishment of solid objects. Thus, the term «τερμιόεις" seems to signify whatever has a neatly done selvage, «δινωτός» applies to whatever is decorated with the meander motif, while «σιγαλόεις» means the fully-embroidered or dotted.

For the collective intellectuality of ancient Greece nudity represents the characteristic feature of the image of athlete, as it has been illustrated through the perfection and harmony of the bodies which have been praised by the poets and modeled in bronze and marble by the sculptors. Nevertheless, the issue of the athletic nude presents a certain complexity.However, the ancient sources, from the Homeric epos onwards, testify to the use of a kind of protective device for the genitals, a sort of girdle, as it is pictured on Attic black-figured vases. Thucidides (1.6.5) supplies valuable information on this subject, attributing the introduction of nudity in the games to the environment of Sparta, and especially to Orsippos, a runner from Megara. The absolute nudity in the games is a habit that prevails later and coexists with the general culture of the Gymnasium, in which nudity is considered as ideal and becomes a habitus to the youths, thus contributing to the creation of the image of the καλός καγαθός (= comely and virtuous) citizen.

Apart from the odd moment of naturist bliss, most of us, most of the time, wear clothes. Yet we rarely pause to consider the social conventions and cultural values that influence us -and that we later silently advertise -as we go about the daily business of choosing appropriate things to wear. In late fifth-century democratic Athens this intersection of clothing and ideology was frequently explored by artists, orators and playwriters. In the public rhetoric of ancient Athens, late fifth-century styles of dress reproduced a complex scheme of cultural categories and the relations between them, providing a unique repertoire of symbols, through which democratic society represented itself to itself. This article focuses on the converse aspect of the ideological significance of clothing in late fifth-century Athens, initially glimpsed through the comic filter of Aristophanes: the use of dress by those critical of the values of democratic society to articulate profoundly anti-democratic sentiments. It examines the evidence for the existence of the so-called Laconizers -young aristocrats who signaled their discontent with Athenian democracy by copying the austerity of Spartan dress codes- in Athens during the late fifth century. Contrary to the conventional view which would have such individuals as a characteristic feature of the fifth-century political landscape, close reading of Aristophanes in fact reveals a rich diversity of subversive clothing practices hitherto obscured by the deceptively simple rubric of «Laconism», i.e. the accusation of harbouring political sympathies with Sparta. Most striking of all is the appropriation of exotic foreign styles of dress by an aristocratic minority, eager to re-articulate the status of the aristocrat. Close examination of this trend, as it is reflected in Athenian art, seeks to highlight just how effective a political tool clothing could be during the last decades of the fifth century.  

The article focuses on the different types of footwear worn by ancient Greeks. The ancient Greek names of sandals, shoes, boots and slippers are given with relevant citations from passages of ancient writers. The names of footwear are considered according to five small groups, devoted to those known from the early archaic ripe and late archaic, the classical, the Hellenistic and the Roman period, respectively. Then, visual evidence on ancient sandals, shoes and boots is considered and representations in vase-painting, reliefs and statues are examined. Furthermore, the influence of the general artistic trends throughout antiquity -especially that of the Near-East styles on the changing types of Greek footwear, and sandals in particular - is considered, while the most reliable conclusion on the correspondence between the ancient names and the important types known from visual evidence is presented. Finally, an attempt is made to justify the habit of dressing of certain figures of the Greek myths or of the everyday life - depicted in visual arts- with specific types of footwear.

In studying thoroughly the way the ancient Greeks perceived masculine nudity, one has to take under consideration the fact that the civilization of the Classical period was a man-centered culture. The representation of the nude male body was considered to be a symbol of masculinity and pride, directly connected with aesthetic and moral values. On the one hand, these values consisted of the ideal proportions in the representation of the muscular system in sculpture, while they referred to the overall apearance in vase painting. These figurative ideals that have been revived in our modern world through the German romanticism have created a model for the mature male body or the body of the kouros, the male youth. The praised plastic properties of the marble can perfectly convey the plasticity of the mascular system. On the other hand, nudity as a value greatly affected the ideal of perseverance, the virtue of the hoplite and as a result the cultural physiognomy of the adult, the mature citizen.

Several prehistoric settlements have been located on the rough and harbourless northeastern coast of Imvros island, four of which are presented in this article. They lay on low hills, next to the junction of streams and the sea. The scheme of organization and the form of fortification of these settlements, as well as the large number of scatered surface sherds and flintstone tools have led to a dual conclusion: first, these settlements have been inhabited since the end of the Neolithic period; and second, their prime coincides with the Early Bronze Age, an era characterized by movements of population and activities relevant to the very early phase of shipping and bronze trading. The Imvros settlements belong to the broader group of important centres of the northeastern Aegean, which continue to surprise us at their extention, quality of organization and the high cultural standards of their finds.

The Mycenaean chamber tombs, these important technical achievements, the oldest monumental burial constructions in Europe, are more numerous in Messenia than in any other region in Greece, even more numerous than in Argolis, where Mycenae, the center of the most important and powerful Mycenaean state, are situated. Located in the domain of the Mycenaean kingdom of mythical Nestor, these wondrous burial structures, dating from the mid-sixteenth to the twelfth century BC, urgently demand to be restored, protected and elevated in order to become accessible to whomever is interested in them, scholar or visitor. The Direction of Reconstruction of Ancient Monuments of the Greek Ministry of Culture, in collaboration with the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities responsible for the area, have worked out a project for the restoration and elevation of the chamber tombs of Messenia, which has been submitted to be financed from the Third Community Support Framework.

Εργαστήριο συντήρησης. Η συντήρηση καθιερώνεται από τον 16o αιώνα και εξής με τη δημιουργία συλλογών και μουσείων. Μέχρι τον 19ο αιώνα και στο πλαίσιο της αντίληψης περί συναισθηματικής προσέγγισης των έργων τέχνης, ο συντηρητής εκφράζει τα γούστα μιας αναπτυσσόμενης αστικής κοινωνίας που προβάλλει περισσότερο το «φαίνεσθαι» παρά το «είναι». Η διεύρυνση της έννοιας της πολιτιστικής κληρονομιάς τον 20ό αιώνα καλύπτει τόσο το «είναι» όσο και το «χρήσιμο». Ο ρόλος του συντηρητή αλλάζει, η καλλιτεχνική προσέγγιση συνδυάζεται με την επιστημονική, με σκοπό να αποκατασταθούν οι διαδικασίες παραγωγής του αντικειμένου.

Δεξιά, Παναγία Βρεφοκρατούσα (17ος αι.). Aριστερά, το επάνω τμήμα του κεφαλιού της επιζωγραφισμένης Βρεφοκρατούσας (19ος αι.). Συντήρηση είναι η προσπάθεια για την παρεμπόδιση ή, έστω, την επιβράδυνση της φθοράς των αντικειμένων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Περιλαμβάνει: την επιστημονική εξέταση, θεραπεία και αποκατάσταση των αντικειμένων και τη φροντίδα για τις κατάλληλες συνθήκες αποθήκευσης ή έκθεσης. Επίσης περιλαμβάνει την προληπτική συντήρηση, την αποτελεσματικότερη μέθοδο θεραπείας. Ο 19ος αιώνας θεωρείται η απαρχή της ιστορίας της συντήρησης ή τουλάχιστον της συστηματικής προστασίας των μνημείων. Σε αυτό συνέβαλαν οι αρχαιολογικές ανασκαφές που συμπορεύτηκαν με την ανάδειξη των εθνικών κρατών. Το 1877 ο William Morris ιδρύει το σύλλογο για την Προστασία των Αρχαίων Κτιρίων. Όμως μέχρι και τον 19ο αιώνα, οι επεμβάσεις δεν αντίκεινται στην παραποίηση ενώ εξακολουθούν να επιδιώκουν κάποιο ολοκληρωμένο αποτέλεσμα, σύμμορφο με τα γούστα της εποχής. Στη φθορά του χρόνου επομένως ερχόταν να προστεθεί και η φθορά από τις επεμβάσεις «συντήρησης». Στις αρχές του 20ού αιώνα αρχίζει η θεωρητική συζήτηση για την έννοια του μνημείου και τη σημασία της προστασίας. Βιέννη 1905, συνάντηση συντηρητών. Το Διεθνές Συνέδριο Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Αθήνα 1931, έδωσε τη «χάρτα των Αθηνών». Οι καταστροφές από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο αυξανόμενος αριθμός των ανασκαφών και των ευρημάτων έκαναν οξύτερο το πρόβλημα της συντήρησης. Το 1950 ιδρύεται το Διεθνές Ινστιτούτο για τη Συντήρηση (IIC) και το 1952 εμφανίζεται το περιοδικό Studies in Conservation. Υπό την αιγίδα της Unesco ιδρύονται το ICOM (1949), το ICCROM (1959), το ICOMOS (1965). Σε πολλές από τις συναντήσεις της η Unesco διατύπωσε και καθιέρωσε αρχές, ενώ οι διεθνείς οργανισμοί με τα συνέδρια, τη βιβλιογραφία, την έκδοση βιβλίων, το συμβουλευτικό τους ρόλο κ.ά. ανέπτυξαν τον επιστημονικό χαρακτήρα της συντήρησης και την καθιέρωσαν ως επάγγελμα με ποικίλες ειδικότητες.

Σελίδα από Ευαγγέλιο του 13ου αι. με μικρογραφία του Δ. Πελεκάση των αρχών του 20ού. Μουσείο Μπενάκη (αρ. 34, 4, φ. 210). Στην Ελλάδα, η πρώτη συστηματική συντήρηση έργου τέχνης με ιστορική σημασία αφορά τα ψηφιδωτά στο Δαφνί και έγινε από τον Βενετό Νόβο ανάμεσα στο 1892 και το 1894. Τον Νόβο διαδέχθηκαν «ζωγράφοι». Ο Φώτης Κόντογλου, ο Φώτης Ζαχαρίου, ο Δημήτρης Πελεκάσης που ήταν ζωγράφοι δούλεψαν πολλά χρόνια ως συντηρητές. Απηχώντας μια μακρά παράδοση, ο μοναχός και ζωγράφος Διονύσιος από το Φουρνά, τον 18ο αιώνα στην Ερμηνεία της Ζωγραφικής τέχνης, αναφέρεται στην επισκευή φθαρμένων εικόνων και μεταφέρει την άποψη ότι ο κατασκευαστής είναι ο καλύτερος επιδιορθωτής. Στο μεσοπόλεμο κάποιοι ζωγράφοι απόκτησαν όνομα και ως συντηρητές εικόνων από ιδιωτικές συλλογές. Τον ζωγράφο ως παραχαράκτη ενσαρκώνει ο Δ. Πελεκάσης (1811-1973) που δούλευε και για το Δημόσιο και για ιδιώτες. Η κατάσταση θα αλλάξει μόνο μετά το 1960. Η Χάρτα της Βενετίας (1964) θέτει τις αρχές για την προστασία, την αναστήλωση και τη συντήρηση των μνημείων. Η Συντήρηση διεκδικεί την αυτονομία της ως επιστημονικός κλάδος. Παράλληλα, στην Ελλάδα η Αρχαιολογική Υπηρεσία διευρύνει πολύ τις εργασίες και το προσωπικό της και εγκαινιάζει τον νέο κλάδο των «Ζωγράφων Αναστηλώσεως». Ποικίλες ήταν οι προελεύσεις μαθητείας των συντηρητών του Υπουργείου. Το 1967 ιδρύεται ιδιωτική, μέση σχολή, τμήμα των Σχολών Δοξιάδη, που διδάσκει και συντήρηση. Η τριετής αυτή σχολή παύει να λειτουργεί το 1975. Στον Οργανισμό που φτιάχνει το Υπουργείο Πολιτισμού δημιουργείται μεν Διεύθυνση Συντηρήσεως αλλά λεκτικά αγνοείται η ειδικότητα των Συντηρητών. Στη θέση τους συνυπάρχουν οι «Ζωγράφοι Αναστηλώσεως» και οι «Μουσειακοί Γλύπτες και Ζωγράφοι». Από την εποχή του Νόβο σημαντικότερος ως σήμερα σταθμός είναι η λειτουργία από το 1985-86 του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης του Τ.Ε.Ι. Αθηνών. Η συγγραφέας ολοκληρώνει περιγράφοντας τα μαθήματα του Τμήματος και απαντώντας στην κριτική που του γίνεται.

Ραδιογραφία με ακτίνες –Χ τμήματος του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Η σωστή συντήρηση των αρχαίων μνημείων και αντικειμένων είναι προϊόν συνδυασμένης προσπάθειας συντηρητών –καλλιτεχνών και συντηρητών– επιστημόνων που υποστηρίζονται από κάποιο ερευνητικό φυσικοχημικό εργαστήριο. Για κάποια ανασκαφικά ευρήματα, η συντήρηση έχει ρόλο σωστικό. Οργανικά υλικά που επέζησαν επί χιλιετίες κονιορτοποιούνται μόλις έρθουν σε επαφή με το οξυγόνο. Η ανασύσταση του βασιλικού υφάσματος της Βεργίνας και του Λευκαντιού από μια μάζα λάσπης έδωσε εκπληκτικά αποτελέσματα. Η φωτογράφιση με ακτίνες Χ και ένα εξοπλισμένο φυσικοχημικό εργαστήριο επέτρεψαν στους ανασκαφείς να διακρίνουν, μέσα από ένα μίγμα από σώμα και ρούχα, όλα τα μέρη της καταπληκτικής φορεσιάς και τα κοσμήματα της βασίλισσας Arnegonde που βρέθηκε το 1959 στις κρύπτες του Saint-Denis. Οι συστηματικές ραδιογραφήσεις στον Δημόκριτο αποκάλυψαν ότι τα περίεργα μπρούτζινα σκουριασμένα κομμάτια από το ναυάγιο των Αντικυθήρων ανήκαν σε εξαιρετικά πολύπλοκο αστρονομικό μηχανισμό με 32 γρανάζια. Εκτός από τη διάσωση και την εξασφάλιση της μακροβιότητας του αντικειμένου, η συντήρηση αποβλέπει και στην αποκατάσταση της αρχικής του μορφής. Όμως, οι επεμβάσεις που γίνονται, τα υλικά που χρησιμοποιούνται, ενδέχεται να καταστρέψουν κάποια πληροφορία ή και να παραπλανήσουν τη μετέπειτα εργαστηριακή έρευνα και χρονολόγηση. Ο συγγραφέας περιγράφει τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία αρχαιολογικών αντικειμένων ανάλογα με το υλικό τους, επισημαίνοντας τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν σε μελλοντική τεχνολογική τους εξέταση. Συζητούνται: τα υφάσματα, το έφυδρο ξύλο, το οστό και ελεφαντοστό, τα κεραμικά, τα μεταλλικά αντικείμενα, τα μάρμαρα, και τα ζωγραφικά έργα (πίνακες, εικόνες, τοιχογραφίες). Τη βελτίωση των αποτελεσμάτων της συντήρησης εξασφαλίζουν φυσικοχημικές τεχνικές: η φωτογράφιση με υπέρυθρο φως, η φωτογράφιση με μονοχρωματικό φως νατρίου, η μακρο- και μικρο-φωτογραφία, η φωτογράφιση με υπεριώδη ακτινοβολία, η ραδιογραφία και η νετρογραφία. Τις μεθόδους αυτές συνοδεύουν και αναλυτικές τεχνικές, ιδιαίτερα σημαντικές στην έρευνα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων συντήρησης.

Κεφάλι ορειχάλκινου πολεμιστή του Ριάτσε, πριν και μετά την αποκατάστασή του στο C.R.A. της Φλωρεντίας. Με αφορμή τις έκτακτες ανάγκες αποκατάστασης που επέφερε η καταστροφική πλημμύρα του Άρνο στη Φλωρεντία το 1966, ιδρύθηκε το Κέντρο Συντήρησης της Αρχαιολογικής Εφορείας της Τοσκάνης (C.R.A.). Αξιοποιώντας την εμπειρία αυτή, είκοσι χρόνια αργότερα το Κέντρο απασχολεί πολυκλαδική ερευνητική ομάδα εξήντα ειδικών επιστημόνων που εντάσσουν στα ενδιαφέροντά τους και μια αισθητική της αποκατάστασης, συμβατή με τις νέες μουσειολογικές απαιτήσεις. Από τα μεγάλα έργα αποκατάστασης του Κέντρου, που επεμβαίνει κάθε χρόνο σε 2.500-3.000 αντικείμενα από την Ιταλία και το εξωτερικό, γνωστότερα είναι το αγγείο «François», η «Σαρκοφάγος των Συζύγων» του Λούβρου, το αέτωμα του «Τελαμώνα», οι ορειχάλκινοι πολεμιστές του Ριάτσε. Το Κέντρο καθόρισε δύο απλές αρχές για την αποκατάσταση-συντήρηση: 1. Η αρχαιολογική αποκατάσταση κάνει ευανάγνωστα στον ειδικό τα αυθεντικά τμήματα του αντικειμένου. Συγχρόνως, συμπληρώνοντας τα τμήματα που λείπουν με διακρινόμενο τρόπο εξασφαλίζει τη συνέχεια της φόρμας («ολοκλήρωση») και στερεώνει το αντικείμενο, που είναι πια έτοιμο να ανταποκριθεί στις ανάγκες μιας έκθεσης. Αυτή η «έντιμη» αποκατάσταση χρησιμοποιεί προϊόντα και τεχνικές που δεν θέτουν σε κίνδυνο το αντικείμενο και που μπορούν ανά πάσα στιγμή να αφαιρεθούν (αντιστρεψιμότητα). 2. Η παρέμβαση αποκατάστασης πρέπει να επιβραδύνει, αν όχι να αναστέλλει, τη φθορά του αντικειμένου. Στην «ολοκλήρωση» των κεραμικών, οι συντηρητές του Κέντρου αντικατέστησαν το γύψο και τη γομολάκα με ένα πλαστικό προϊόν από κερί, χρωστικές ουσίες και ρητίνη, που το ονομάζουν «κερί». Στη συμπλήρωση των μετάλλων, πρώτα αντιμετωπίζονται οι τυχόν πλαστικές παραμορφώσεις. Ενεργώντας ανάλογα εν ψυχρώ ή εν θερμώ ο συντηρητής διαμορφώνει το παραμορφωμένο αντικείμενο. Για τις «ολοκληρώσεις», ευδιάκριτες και πάντα αντιστρεπτές, χρησιμοποιείται μια ρητίνη πολυεστέρα που περιέχει σκόνη αλουμινίου.

Η τοιχογραφία της ανοίξεως α) τη στιγμή της αποκάλυψής της στη Σαντορίνη και β) στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Με τον όρο «αρχαιολογική συντήρηση» εννοούμε τις επεμβάσεις στο πεδίο της ανασκαφής, τα πρώτα σωστικά μέτρα με χαρακτήρα προληπτικό. Ο γενικός κανόνας είναι η διατήρηση, κατά την αποκάλυψη και αμέσως μετά, των συνθηκών που περιέβαλλαν τα αντικείμενα μέσα στη γη. Αυτή η διατήρηση θα εξασφαλίσει και τα σωστά αποτελέσματα των αναλύσεων της αρχαιομετρίας. Καθώς ο χαρακτήρας των επεμβάσεων είναι προσωρινός, η αρχή της αντιστρεψιμότητας των υλικών οφείλει να γίνεται σεβαστή. Η αύξηση των ανασκαφικών προγραμμάτων, που πολλαπλασιάζει τις περιπτώσεις καταστροφής, και η αύξηση του αριθμού των αρχαιομετρικών αναλύσεων, που πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο για λανθασμένα αποτελέσματα, είναι από τους σημαντικότερους λόγους που καθιστούν επιβεβλημένη την παρουσία της αρχαιολογικής συντήρησης στις ανασκαφές.

Ναός Απτέρου Νίκης. Κρύσταλλα γύψου μέσα σε αργιλοπυριτική φλέβα του μαρμάρου. Για τη διάβρωση της πέτρας από την ατμοσφαιρική ρύπανση υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος. Οι πιο συνηθισμένοι ρυπαντές είναι: α) τα οξείδια του αζώτου και β) τα οξείδια του θείου που αντιδρούν με το ανθρακικό ασβέστιο του μαρμάρου και του ασβεστόλιθου και σχηματίζουν γύψο (Ακρόπολη, Ελευσίνα, Αψίδα του Γαλέριου). Από τις μορφές φυσικής διάβρωσης η απλούστερη είναι ο παγετός που πλήττει πέτρες με λεπτούς πόρους (Αρχαία Πέλλα, Ναός Επικούριου Απόλλωνα, Ακρόπολη Καλύβας Νομού Ξάνθης). «Μάργες» ονομάζει η γεωλογία τις λασπόπετρες που διαβρώνονται ακόμη και από τη βροχή. Από τέτοιες πέτρες είναι συχνά κατασκευασμένα τα θεμέλια αρχαίων κτιρίων (Αρχαία Αγορά Αθήνας, Δελφοί). Την πιο «ύπουλη» μορφή διάβρωσης προκαλούν τα διαλυτά άλατα. Σε πορώδεις πέτρες το υλικό καταρρέει με μορφή ψιλής σκόνης, ενώ όλο και μεγαλύτερα κοιλώματα σχηματίζονται στην επιφάνεια. Αυτή η αρρώστια της πέτρας ονομάζεται «κυψέλωση» («alveolation»). Ένα μνημείο πάντως σπάνια εμφανίζει μόνο μία μορφή διάβρωσης (Β τοίχος της Ακρόπολης, Ακρόπολη της Λίνδου). Στην Ελλάδα, η στρατηγική στράφηκε κάποτε από την αντιμετώπιση του αποτελέσματος στην αντιμετώπιση του αιτίου. Μια χώρα με τόσα μνημεία θα χρειαζόταν ειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό και μεγάλα, πανάκριβα μηχανήματα. Αυτό το τελευταίο κάνει αδύνατη την ύπαρξη αποκεντρωμένων εργαστηρίων. Παρατίθεται σχετική βιβλιογραφία.

«Σταύρωση». Εικόνα με τρία στρώματα ζωγραφικής (9ος, 10ος, 13ος αι.). Φωτογραφία στο ορατό. Για την αναζήτηση της μικροστρωματογραφικής δομής, της τεχνολογίας κατασκευής και για τον εντοπισμό μη ορατών νεότερων ή παλαιότερων επεμβάσεων στο αισθητικό αποτέλεσμα, ξεχωρίζουν οι μέθοδοι που αξιοποιούν τη φυσικοχημική συμπεριφορά των υλικών κατασκευής σε ακτινοβολίες διαφορετικού μήκους κύματος. Η μέθοδος της υπέρυθρης ρεφλεκτογραφίας, όπως και όσες χρησιμοποιούν διάφορες ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες (υπέρυθρη, ορατή, υπεριώδη, ακτίνες Χ, ακτίνες γ, κ.ά.), ανήκει στις «μη καταστρεπτικές» μεθόδους ανάλυσης. Προτάθηκε για την έρευνα των ζωγραφικών έργων τέχνης από τον J.R.G. van Asperen de Boer γύρω στο 1970. Η μέθοδος εκμεταλλεύεται τη διεισδυτικότητα των υπέρυθρων ακτίνων διαμέσου των χρωματικών στρωμάτων, που εξαρτάται από το βαθμό απορρόφησης και σκέδασης της ακτινοβολίας στο εσωτερικό του χρωματικού στρώματος, από την κατ’ όγκο συγκέντρωση της χρωστικής στο μέσο και από το πάχος του χρωματικού στρώματος. Η ανίχνευση της υπέρυθρης ακτινοβολίας που τελικά εξέρχεται πραγματοποιείται με τη βοήθεια ηλεκτρονικού συστήματος που μετατρέπει αυτή τη μη ορατή ακτινοβολία σε οπτική εικόνα υψηλής ποιότητας. H μέθοδος εφαρμόστηκε σε τέσσερις εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας με σκοπό να επιβεβαιωθεί η αξία της και να αναδειχθούν οι διαγνωστικές της δυνατότητες. Πρόκειται για: α) τη «Σταύρωση» με τρία στρώματα ζωγραφικής (9ος, 10ος, 13ος αιώνας) β) την «Παναγία Βρεφοκρατούσα» του 14ου αιώνα γ) τον «Άγιο Γεώργιο» του 14ου αιώνα δ) τη «Σταύρωση» του 18ου αιώνα

Φυσικές χρωστικές ύλες: κίτρινη ώχρα, κόκκινη ώχρα, μαλαχίτης. Ανάλογα με την προέλευσή τους, τα χρώματα κατατάσσονται σε ορυκτά, συνθετικά και οργανικά και, ανάλογα με το ειδικό τους βάρος, σε βαριά, μέτρια και ελαφρά. Η γωνία υπό την οποία πέφτει το φως, η πυκνότητα του χρώματος κ.ά. επηρεάζουν την ανάκλαση του φωτός. Κάθε χρώμα έχει τη δική του χρωματική δύναμη και τη δική του καλυπτική ικανότητα. Συνδετικά των χρωμάτων έχουμε πέντε: την τέμπερα, το λάδι, το φρέσκο, τα εγκαυστικά και τα μικτά. Τα κυριότερα χρώματα είναι το violet, τα bleus (azurite, bleu verditer, bleu égyptien, indigo, outremer, smalt και bleu de Prusse), τα πράσινα (μαλαχίτης, terre verte, vert de gris, φυτικά πράσινα), τα κίτρινα (ώχρα, zaune citron, orpiment, zaune de Naples, zaune indien), τα κόκκινα (rouge indien, terre de Sienne brulée, rouge anglais, κιννάβαρη, μίνιο), τα οργανικά κόκκινα (cochenille και kermès, bois de Brésil, laque de garance, sang de dragon), τα καφέ (terre d'ombre nat, brun van Dyck), τα καφέ οργανικά (καφέ μούμιας, άσφαλτος ή κατράμι, sepia) και τα λευκά (κιμωλία, blanc de Saint-Jean, blanc d'Espagne, γύψος).

Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, «Οδηγήτρια», Μουσείο Μπενάκη αρ. 3018. Στάδιο καθαρισμού της ζωγραφικής επιφάνειας. Πρόκειται για την εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας «Οδηγήτριας» που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη (αρ. 3018). Ο Ξυγγόπουλος που δημοσίευσε το 1936 τον κατάλογο των εικόνων του Μουσείου πίστευε ότι ανήκε στο α΄ μισό του 17ου αιώνα και ότι προερχόταν από το περιβάλλον του Εμμ. Λαμπάρδου. Στο πίσω μέρος της εικόνας με λατινικά γράμματα υπάρχει ο αριθμός 1623. Η υπέρυθρη φωτογράφιση αποκάλυψε τις φυσικές και μηχανικές φθορές αλλά και θέματα τεχνικής σχετικά με τα λάμματα, τη γραφή της πτυχολογίας, τα «ανοίγματα» και το λαμμάτιασμα με χρυσοκονδυλιά γύρω από το λαιμό της Παναγίας και το μανίκι του Χριστού. Η υπεριώδης φωτογράφιση πληροφόρησε για το βερνίκι και για κάποιες επιζωγραφίσεις. Το στερεοσκοπικό μικροσκόπιο εκλέπτυνε τις πληροφορίες. Μετά τον καθαρισμό στο πρόσωπο της Παναγίας φάνηκε ότι ο ζωγράφος χρησιμοποίησε πινελιές κόκκινου χρώματος, καθαρό κιννάβαρι, στη μία πλευρά των σαρκωμάτων για λόγους φωτοσκίασης. Φάνηκε επίσης ότι στο χρύσωμα χρησιμοποίησε φύλλα χρυσού ασυνήθιστα μικρής διάστασης (6 εκ.) και ότι χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος με το ρακί ή αυτή του «κολλητικού της λινοκοπίας» χωρίς αμπόλι. Στη συνέχεια, με τομές στη ζωγραφική επιφάνεια σε μεγέθυνση στις 200 φορές φάνηκε η δομή των χρωματικών στρωμάτων, η σύνθεση των κόκκων του χρώματος και η χρωματική τους πυκνότητα. Τομές έγιναν από το «μαφόριο» της Παναγίας, από το φόρεμα του αριστερού Αγγέλου, από το δεξί χέρι της Παναγίας και από το ιμάτιο του Χριστού. Από τις έρευνες προέκυψε και ότι ο ζωγράφος χρησιμοποίησε στην παλέτα του σε μεγάλη ποσότητα το ονομαζόμενο «στουπέτσι».

Το κεφάλι της Παναγίας α) πριν από τη συντήρηση και β) μετά τον καθαρισμό και την αισθητική αποκατάσταση. Η εικόνα του Μουσείου Μπενάκη με αρ. ευρετηρίου 3051 χρονολογείται στο β΄ μισό του 15ου αιώνα και αποδίδεται στον Ανδρέα Ρίτζο. Ένθρονη, η Παναγία στον τύπο της Πλατυτέρας περιστοιχίζεται από αγγέλους. Στο αυτόξυλο πλαίσιο το επάνω μέρος καλύπτουν σκηνές από τη ζωή του Χριστού, ενώ στα πλάγια και κάτω εικονίζονται απόστολοι και άγιοι. Η εικόνα έχει σχέδιο γραμμένο με κόκκινο χρώμα και όχι εγχάρακτο όπως συμβαίνει με όλες σχεδόν τις εικόνες. Η εικόνα είχε υποστεί σημαντική αισθητική αλλοίωση από αλλεπάλληλα στρώματα οξειδωμένου βερνικιού και από τουλάχιστον τρεις κύριες επεμβάσεις. Για τη μελέτη της χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μέθοδοι: ακτινογράφηση μέσα από στερεοσκοπικό μικροσκόπιο, τομές ζωγραφικής, ανάλυση χρωστικών με περίθλαση ακτίνων Χ που έγινε στο «Δημόκριτο», κ.ά. Πριν από τον καθαρισμό της εικόνας έγινε εξονυχιστική έρευνα, ενώ ο κατάλληλος διαλύτης εντοπίστηκε με το Test R. Feller. Στο ξύλινο υπόβαθρο αποκαλύφθηκαν κενά που σε πολλά σημεία έφθαναν στην προετοιμασία της ζωγραφικής. Την απεντόμωση ακολούθησε ο εμποτισμός του ξύλου με συνθετική ρητίνη σε θάλαμο κενό αέρος, έτσι το ξύλο ενισχύθηκε και ως κάποιο σημείο μονώθηκε. Τα κενά συμπληρώθηκαν με πηχάκια ξύλου BALSA. Ακολούθησε η αισθητική αποκατάσταση που στόχευε κυρίως το σχέδιο που διασπούσαν τα διαγώνια σπασίματα και οι φθορές του ξύλου. Άποψη του συγγραφέα είναι ότι η συντήρηση οφείλει να αποκαθιστά το έργο στην αρχική του μορφή απαλλάσσοντάς το από όλα τα στοιχεία που το αλλοιώνουν, οξειδωμένα βερνίκια, επιζωγραφίσεις κ.ά. Άλλωστε να καταρρίψει επιθυμεί το μύθο περί φθοράς και αλλοίωσης της μορφής ενός έργου εξαιτίας της παρέμβασης του συντηρητή.

Έργο του Β. Χατζή. Καθαρισμός από τις θειώσεις της ατμόσφαιρας, τα οξειδωμένα βερνίκια και τις επιζωγραφίσεις. Πάνω σε ύφασμα ζωγράφισαν πρώτοι οι Αιγύπτιοι ενώ αυτή την τεχνική τελειοποίησαν τον 15ο αιώνα οι Βενετοί μεταφέροντας τη ζωγραφική σε τεντωμένο ύφασμα. Αν η συντήρηση είναι ο συγκερασμός τέχνης και επιστήμης, η συντήρηση ειδικά του υφάσματος παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες: οι ίνες του υφάσματος προκαλούν κινήσεις και παραμορφώσεις, οι φθορές από το χρόνο και την ατμόσφαιρα είναι μεγαλύτερες στο ύφασμα απ’ ό,τι σε συμπαγή υλικά. Για τον καλό προγραμματισμό της σωστικής επέμβασης προηγούνται πειράματα, φωτογραφίσεις κ.ά. Ο καθαρισμός δεν επιτρέπει επιπόλαιες κινήσεις. Από τις πολύ λεπτές επεμβάσεις είναι η προστασία και στερέωση του χρώματος στο υπόστρωμά του. Οι βελατούρες είναι τρομερά ασθενικές στους διαλύτες καθαρισμού. Στις επιζωγραφίσεις, αν υπάρχει συνδετική ύλη (βερνίκι, ζωική κόλλα), οι δύο επιφάνειες διαχωρίζονται και το δεύτερο στρώμα μεταφέρεται σε άλλη υποδομή. Αλλιώς, η επιζωγράφιση καταστρέφεται. Αισθητική απώλεια θεωρείται η αποκόλληση του ζωγραφικού χρώματος. Αυτή όμως η αποκατάσταση δεν μπορεί να τυποποιηθεί γιατί κάθε έργο έχει τη δική του προσωπικότητα. Η συντήρηση ολοκληρώνεται με το πέρασμα ενός λεπτού στρώματος βερνικιού. Απαιτείται φροντίδα των συντεταγμένων υγρασίας (40-50% Η), της θερμοκρασίας (18º C-25ºC), του ορατού φάσματος, έλεγχος των ακτινοβολιών UV. Σε πίνακες μεγάλης αξίας τοποθετείται μπροστά από τη ζωγραφική επιφάνεια προστατευτικό κρύσταλλο (Mirogard) που μειώνει την ανακλαστικότητα.

Τοιχογραφημένη εκκλησία σε συνθήκες εγκατάλειψης… Η τοιχογραφία, οργανικό μέρος ενός μνημείου, αποτελείται α) από την τοιχοδομή που είναι το υποστήριγμά της, β) από το κονίαμα που είναι το υπόστρωμα του έργου και γ) από τη ζωγραφική επιφάνεια. Οι μόνες γραπτές μας πηγές είναι ο Βιτρούβιος και ο Πλίνιος για την αρχαιότητα, για την Αναγέννηση ο G. Gennini και ο G. Vassari. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά μας πληροφορεί για τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο. Οι τοιχογραφίες φθείρονται από την επίδραση της υγρασίας, τη δράση των αλάτων, τη μολυσμένη ατμόσφαιρα, βιολογικούς παράγοντες, την επίδραση του φωτός, τη δράση του ανέμου, τις νεότερες επεμβάσεις, φυσικά αίτια (σεισμός, καθίζηση εδάφους), την ερείπωση του μνημείου με τις επιπτώσεις της. Τέλος, οι τοιχογραφίες που αποκαλύπτονται σε ανασκαφή πρέπει να διατηρούνται στις συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας στις οποίες βρέθηκαν. Της συντήρησης προηγείται η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της εισόδου υγρασίας στην τοιχοδομή του μνημείου και ο έλεγχος θερμοκρασίας και σχετικής υγρασίας του περιβάλλοντος στο εσωτερικό του κτιρίου. Τα στάδια της συντήρησης περιλαμβάνουν την προκαταρκτική εξέταση, τον καθαρισμό της ζωγραφικής επιφάνειας πριν από τη στερέωσή της και τη στερέωση του υποστρώματος. Στις εξαιρετικές περιπτώσεις που εφαρμόζεται αποτοίχιση της τοιχογραφίας ακολουθείται μία από τις εξής τρεις μεθόδους: α) αποτοίχιση μόνο της ζωγραφικής επιφάνειας (strappo), β) αποτοίχιση της ζωγραφικής μαζί με το κονίαμα ή μέρος του κονιάματος (stacco) και γ) απόσπαση και μεταφορά της ζωγραφικής, του κονιάματος και της τοιχοδομής (stacco a massello). Το νέο υπόστρωμα στο οποίο θα τοποθετηθεί η αποτοιχισμένη τοιχογραφία πρέπει να πληροί τόσο αισθητικά όσο και φυσικοχημικά/μηχανικά κριτήρια.

Αφαίρεση υγρασίας και στέγνωμα των υφασμάτων σε ψηφιδωτό δάπεδο με τη μέθοδο της υπέρυθρης ακτινοβολίας. Για να είναι δυνατή η αποκόλληση των ψηφιδωτών δαπέδων πρέπει να αφαιρεθεί η υγρασία που ενυπάρχει σε αυτά. Τα μέσα που ως τώρα επιστρατεύονταν ήταν η ηλεκτρική σόμπα, το αερόθερμο ή η φλόγα προπανίου (πάνω από φύλλο λαμαρίνας). Τα υφάσματα που χρησιμοποιούνται για την αποκόλληση κολλάνε πάνω στο ψηφιδωτό είτε με «ψαρόκολλα» είτε με κόλλα «Movilit». Έως ότου στεγνώσει η ψαρόκολλα που έχει διαλυτικό της το νερό, η υγρασία ανεβαίνει ξανά στην επιφάνεια αχρηστεύοντάς την. Η Movilit στεγνώνει γρήγορα γιατί έχει διαλυτικό το ασετόν αλλά, πέραν του ότι ακριβώς γι’ αυτό είναι ανθυγιεινή, αλλοιώνει και τα χρώματα των ψηφίδων. Οι συγγραφείς αποφάσισαν να εφαρμόσουν μια μέθοδο που αναφέρεται στην έκδοση του ICCROM «Mosaics», No1 για τη χρήση υπέρυθρης ακτινοβολίας πάνω σε υγρές επιφάνειες. Οι λαμπτήρες υπέρυθρης ακτινοβολίας θερμαίνοντας ομοιόμορφα και σε βάθος αφαίρεσαν την υγρασία από τα ψηφιδωτά. Η μέθοδος αυτή επιτρέπει τη χρήση της ψαρόκολλας που πλέον στεγνώνει πολύ πιο γρήγορα.

Το λάβαρο του Θέρισου στεγνώνει κάτω από κομμάτια κρύσταλλο με ειδικά βάρη. Η συγγραφέας παρέχει λεπτομερή οδηγό για τη συντήρηση της ευρύτατης κατηγορίας των υφασμάτων. Αν και οι ίνες των υφασμάτων είναι από οργανικά κυρίως υλικά, στις προβιομηχανικές φορεσιές των λαογραφικών συλλογών λόγου χάρη, συχνά εμφανίζονται υλικά πολλά και διάφορα όπως δέρμα, χαρτί, χάντρες γυάλινες ή πλαστικές, μεταλλικά ελάσματα, χρυσοκλωστές, φτερά κ.ά. Ο συντηρητής επομένως οφείλει να γνωρίζει για όλα τη χημική τους σύσταση και δομή, τον τρόπο κατεργασίας και κατασκευής αλλά και τη συμπεριφορά τους σε ένα ευρύ φάσμα καταστάσεων. Η προκαταρκτική εξέταση έχει δύο στάδια. Στο πρώτο, καταγράφονται όλες οι ορατές λεπτομέρειες, δομή υφάσματος, ανάλυση κεντήματος κ.ά., ακόμη και εάν το γνέσιμο είναι δεξιόστροφο ή αριστερόστροφο. Στο δεύτερο στάδιο, με μικροσκόπιο, χρωματογραφία λεπτού στρώματος, διάθλαση ακτίνων Χ ή χημικές μεθόδους, αναλύονται οι βαφές και τα στερεωτικά τους, εντοπίζονται ύλες που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατεργασία κ.λπ. Στην προκαταρκτική εξέταση ανήκει και ο προσδιορισμός του βαθμού καθαριότητας του υφάσματος. Οι εργασίες συντήρησης περιορίζονται στο να κάνουν ένα ύφασμα ασφαλές για έκθεση, αποθήκευση ή χρήση έχοντας αποκαταστήσει την ολότητά του και την αισθητική του. Ο καθαρισμός του υφάσματος μπορεί να είναι επιφανειακός, τοπικός (spot-cleaning), ή να γίνεται με πλύσιμο, διαδικασία πολύ λεπτή που ακολουθείται από το στέγνωμα. Αν το ύφασμα είναι λεπτό και ευαίσθητο, υποστηρίζεται με επιλεγμένα υφάσματα που έχουν νωρίτερα υποστεί την απαραίτητη προετοιμασία. Τέλος, η συντήρηση καλείται να αποφασίσει ποια είναι η ενδεδειγμένη μέθοδος παρουσίασης του αντικειμένου. Το λάβαρο του Θέρισου, που χρησιμοποιήθηκε στην επανάσταση της Κρήτης του 1905, εικονογραφεί το άρθρο με στάδια της συντήρησής του.

Μηχανικός καθαρισμός γυάλινου ρωμαϊκού αγγείου σε στερεομικροσκόπιο. Το 1985 βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη ρωμαϊκός τάφος του 3ου αιώνα μ.Χ., απ’ όπου προέρχεται το μπουκάλι από φυσητό γυαλί που παρουσιάζεται εδώ. Το υλικό του είναι γυαλί τύπου «σόδας-ασβέστου», δηλαδή από οξείδια νατρίου, οξείδια ασβεστίου και διοξείδιο του πυριτίου, που για τον υαλουργό σήμαινε: άμμος + σόδα + ασβεστόλιθος. Η μέθοδος της εμφύσησης επικράτησε από τα ρωμαϊκά χρόνια. Το μπουκάλι ήταν σπασμένο σε πολλά κομμάτια, καλυμμένα με λάσπη. Φανερή τάση για αφυάλωση (devitrification) δεν υπήρχε. Για τον καθαρισμό χρησιμοποιήθηκε μίγμα από ίσα μέρη αιθυλικής αλκοόλης και απιονισμένου νερού σε συνδυασμό με μηχανικό καθαρισμό και στη συνέχεια μπάνιο σε αιθυλική αλκοόλη. Οι περιοχές που αφυαλώνονταν στερεώθηκαν με 5% Paraloid B72 σε ακετόνη. Για τη συγκόλληση χρησιμοποιήθηκαν Loctite Glass Bond για το σώμα και Profix Spezioal-Kleber (Porzellan/Glas) για τη λαβή. Τα λίγα κενά έμειναν ασυμπλήρωτα.

Επανακατασκευή των βοτσαλωτών δαπέδων στο αρχοντικό Βούρλη. «Το αρχοντικό του Βούρλη» είναι η συριανή ονομασία οικίας που βρίσκεται στη συνοικία «Βαπόρια» της Ερμούπολης, ιδιοκτησίας Αλεξάνδρας Μαυρογορδάτου-Πετρίτζη. Το μεγαλοαστικό αυτό σπίτι κτίστηκε το 1886 και ανήκει στα νεοκλασικά κτίρια της 8ης περιόδου. Είναι διώροφο, λιθόκτιστο και έχει εμβαδόν 210 τ.μ. Η συντήρησή του έγινε σε δύο στάδια. Στο πρώτο, με δάνειο που η ιδιοκτήτρια πήρε από την Κτηματική Τράπεζα με τη συγκατάθεση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, αντιμετωπίστηκαν τα προβλήματα στη θεμελίωση με την εξυγίανση και την ενίσχυσή της. Τέσσερα χρόνια αργότερα, με τη συγκατάθεση ΥΠΠΕ και ΕΟΤ και βάσει νομοσχεδίου «περί ενισχύσεως της τουριστικής ανάπτυξης» που επέτρεπε τη μερική χρηματοδότηση του έργου, επισκευάστηκε όλη η ανωδομή. Ταυτόχρονα με τις εργασίες συντήρησης άρχισαν και οι εργασίες μετατροπής του κτίσματος σε ξενώνα.

Καθαρισμός του κρανίου ΛΑΟ Ι/Σ 2 στο θάλαμο αμμοβολής. Είκοσι χρόνια μετά την τυχαία ανακάλυψη του κρανίου των Πετραλώνων, συστηματικές παλαιοανθρωπολογικές έρευνες οδήγησαν στο νέο πλειστοκαινικό εύρημα του ελλαδικού χώρου σε παραθαλάσσια σπηλιά στο Απήδημα της μέσα Μάνης. Το κρανίο αποκολλήθηκε μαζί με το συμπαγές γεωλογικό στρώμα στο οποίο ήταν ενσωματωμένο με φορητό βενζινοκίνητο κομπρεσέρ. Τον Δεκέμβριο του 1985, τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα πετρώματα που περιέβαλλαν το κρανίο αφαιρέθηκαν με καλέμια. Για την απομάκρυνση του τελικού στρώματος χρησιμοποιήθηκε οδοντιατρικό τουρ και κρουστικό κομπρεσέρ. Σε δύσκολα σημεία χρησιμοποιήθηκε λεπτή αμμοβολή. Τον καθαρισμό ανέλαβαν οι έμπειροι συντηρητές Γιάννης Δαμίγος, Δημήτρης Κομνινακίδης, Τάσος Μαγνησαλής και Πέτρος Καίσαρας.

Ο αρχαιολογικός χώρος Πετρών. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Από τη μεσαιωνική πόλη των Μογλενών στο νομό Πέλλης έχουν αποκαλυφθεί το Κάστρο, η επισκοπή και ο κοιμητηριακός ναός – Ανασκαφές στην ελληνιστική πόλη των Πετρών στην περιοχή της Φλώρινας έφεραν στο φως αξιόλογη κεραμική και θησαυρό νομισμάτων της Πέλλης, του 2ου αι. π.Χ.

Συνέδρια

Στις 27-28 Νοεμβρίου 1986 πραγματοποιήθηκε στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών στη Θεσσαλονίκη η 2η Συνάντηση Συντηρητών Αρχαιοτήτων - «Χρόνος – διάρκειες – ιστορία» ήταν ο τίτλος διήμερων συζητήσεων που οργανώθηκαν από την Εταιρία Μελέτης Νέου Ελληνισμού και το περιοδικό Μνήμων στο Ε.Ι.Ε., 23-24.1.1987

Εκθέσεις

«Η Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά» ήταν ο τίτλος έκθεσης αρχειακού υλικού που οργανώθηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ και τη Διεύθυνση Πολεοδομίας Θεσσαλονίκης στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (20.1-7.12.1986) – Το Art Museum of Princeton University οργάνωσε έκθεση με τίτλο «Το Βυζάντιο στο Πρίνστον»

Βιβλία

John M. Fossey, The Αncient Τopography of Eastern Phocis, J.C. Gieben, Amsterdam 1986 - Χριστίνα Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο, Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος, Αθήνα 1986 - Μαρία Παπαστάμου (επιμ.), Αντίγραφα αρχαίων ελληνικών κοσμημάτων 1975-1985, Χρυσοθήκη Ζολώτα, Αθήνα 1986 - Ιουλία Βοκοτοπούλου, Βίτσα: Τα νεκροταφεία μιας μολοσσικής κώμης, ΤΑΠΑ, Αθήνα 1986 - Τατιάνα Ιωάννου - Γιανναρά, Δαντέλες, Μέλισσα, Αθήνα 1986

Restoration of works of art became an established practice from the 16th century onward with the creation of art collections and museums. Up to the 19th century, in context of the belief in an emotional approach to works of art, the restorer brought to his work the middle class tastes in art which had more to do with “appearance” than with “reality”. In the 20th century, the notion of a “cultural heritage” spread, bringing with it the notion both of the “real” and of the “useful”. The role of the restorer changes in the 20th century, the artistic approach combines with the scientific approach and so the method followed becomes that of restoring the process of creation of the object.

Restoration is the overall effort to restrain and delay the decay of objects, which represent our cultural heritage. Restoration includes the scientific examination, treatment and restoration of objects as well as the creation of special, suitable conditions in which they should be stored or exhibited. Any attempt at restoration should be ruled by respect for the authenticity of the objects and the various messages they convey, being historic documents. However, restoration has undergone many, successive transformations through a long period of time until it came to obtain its current style. Until the beginning of our century all restoration work bore the personal seal of the restorer and the artistic tendencies of each period. In most cases the treatment was worse than the "disease". Restoration today is a scientific branch with many chances and potentialities for a full development.

The restoration of the mosaics of Daphni monastery in 1892-1894 represents the first systematic restoration of a work of art with historic significance. The restoration work was undertaken by the Italian Francesco Novo, who was especially invited for this assignment by the Greek state. Novo was succeeded by a number of Greek painters, all empirical in the art of restoration, who continued a long established trandition. Creators of utilitarian or artistic objects have always been considered as their natural restorers, therefore, painters were the most suitable people to restore any damaged work of painting. This attitude and mentality did not change even in the nineteenth century, when the systematic protection and preservation of monuments began. Scientific restoration started after the War and it was only around 1960 that it managed to gain an international reputation. It is then that Greek restorers, educated abroad, appear. At the same time the Greek Archaeological Service considerably expanded its activities, undertook the systematic restoration of many monuments and employed many empirical restorers. Between 1967 and 1977, a few attempts in the private sector were made for the creation of restoration schools of collegiate level, but they were shortlived. When these attempts failed all possibility of studying restoration in Greece disappeared. Today the Archaeological Service employs 343 restorers; 181 with an elementary education, 135 are high school graduates and only 27 have a university degree. Therefore, the institution in 1985 of a Restoration School of university level in the Technologic Educational Institute of Athens, is an important stage in the history of the protection and preservation of monuments in Greece. In spite of the serious shortcomings of the school today, and the hard criticism it has faced, the institution of this school undoubtedly paves the way for the recognition of the restorer's profession, the scientific education of the new restorers and consequently for the modernized, scientific and professional restoration of monuments.

The problems of conservation of ancient remains are now much better understood but not necessarily solved. The aim is to preserve the objects in the most permanent way, but at the same time not to alter or lose any of the historical information they convey. Furthermore, the conservator must also bear in mind that the physical and chemical nature of objects should not change because this would jeopardize various analyses and examinations which could be made in the future for provenance or technological investigations. This paper gives a brief account of the most common methods used for conservation today, stating where necessary the evolution in methodology and philosophy and the possible effect the various treatments may have on further analyses. The account by no means comes from expertise in conservation but rather from a layman's point of view. However, the necessity of approaching the conservation problem in an in terdisciplinary way is projected. The treatments applied to ancient objects must be the result of systematic research by specialists in laboratories equipped with the most sophisticated scientific apparatus. The conservators who have the experience with various materials and weathering products should seek the back up of such laboratories Modern techniques used today to assist and guide the conservator include infrared reflected photography, ultra-violet fluorescence, sodium lamp monochromatic light, x-ray and y-ray radiography, neutron radiography, microphotography. thin section and scanning electron microscope examination, and in addition all sorts of analyses such as. micro-probe analysis, x-ray fluorescence, PIXE (involving accelerated protons), x-ray diffraction etc. The above are briefly described with some examples of application.

The Restoration Centre of Florence in the twenty years of its existence has not only carried out a series of restoration projects in antiquities but has also functioned as a centre of research into the deterioration of archaeological materials. The success and international reputation of the Centre are due not only to its principles and orientation, which dictate an efficient research and a creditable restoration, but mainly to its staff and means. Its 3.500 square metres include fully equipped laboratories for restoration, physicochemical and biological analysis and photographic ateliers, where sixty specialists solve annualy all the restoration problems of approximately 2.500 - 3.00 antique metal and ceramic objects. Among the methods invented by the restorers of the Centre are two techniques for filling / substituting missing parts of ceramics and metal-work. Some of the most important restoration works executed in the Centre are the François Vase, the Pediment of Telamon, the Sarcophagus of the Married Couple of the Louvre and the bronze male statues of Riace.

Archaelogical restoration also includes the restoration of excavational finds, movable or not. Its role and contribution are very important because, due to its intervention, the shock and the disastrous effects to which the finds are subjected at the critical moment of their discovery, are minimized and smoothed. Therefore, restoration has, in addition, a preventable character, since if done correctly and in time during an excavation, it will make unnecessary a lot of restoration work in the future.

The decay of stone monuments is due to a combination of factors caused by nature and man. The task of dealing with this problem is hard if not unfeasible. The various "protection materials", which in past decades had been considered as efficient, have today been proven, at least in their majority, unsuccessful, since progressively they create more problemes than they solve. Therefore, we experience today a strong tendency towards more "traditional" stabilization materials, the search for new protection materials and the intention of treating the reason behind deterioration rather than the deterioration itself.

The article deals with the advantages and diagnostic possibilities of the non - destructive method of infrared reflectography, a useful tool for the physicochemical study of Byzantine icons. The principle of the method — with some reference to the visual behaviour of the pigment layers as regards the infrared radiation — and the equipment used for its application are also described. The application of this method to four especially chosen Byzantine icons of the Byzantine Museum of Athens showed the existance of damages and overpaintings as well as the artist's initial drawing on the ground preparation; it also led to an approximate identification of the pigments used in the successive layers of the painting.

In order to understand and appreciate the painting of past centuries we must have a good knowledge of the pigments that prevailed at least until the end of the eighteenth century, their qualities and properties, such as the form of their grains, specific gravity, colour strength, opacity as well as the mediums used for their application. Finally we must always take into consideration the effect of falling or reflecting light on the surface of the painting.

The restoration works done on the Virgin Hodegetria icon, no 3018, of the Benaki Museum, Athens, offer us a good opportunity to stress the importance of restoration for the study and evaluation of works of art. The methods applied for the diagnosis and restoration of the damages of the icon brought to light a series of data which help us to understand the painter's technique and draw conclusions as regards the dating of the work, since the work bears no signature or date of execution. The exposure of the painting to infrared and ultraviolet radiation revealed vandalisms and overpaintings, gradation of high-lights, density of varnish, etc. The careful examinaton of the painting surface with the help of a micro-stereo - scope disclosed the technical characteristics of the painter. Red lines (cinnabar) have been used for the smooth transition from the lighted to shadowed areas, while brown brush strokes, precede the pictorial description of the hair and seem to play the same role. The radiography of the work revealed the hagiographer's incised sketch of the Virgin and Child. The sections made on the layer of painting showed that the lacquer on the Virgin's ma-phorion belongs to the later layer of painting, while the underpaint has an orange colour. For the angels' garments, on the contrary, a thick layer of lacquer has been used as underpaint on which the high lights are painterd. The flesh is coloured yelllow-pink and the underpaint grey-green. Finally, the pigment analysis with X-rays produced the underpaint of the Virgin's maphorion, the mineral ochre content of haematitic origin and the use of pure cinnabar in the red brush-strokes. The result of this entire effort was worthy since it yielded beyond doubt the artist's technique at the time when the icon must have been painted.

This icon, measuring 87x65 cm., dates from the second half of the fifteenth century and although unsigned is ascribed to the hagiographer Andreas Ritzos. All research methods and facilities available in the restoration laboratory of the Benaki Museum have been employed for the diagnosis, location of damages and study of the painting technique, while the pigments' analysis was carried out in the centre of Nuclear Research "Democritus". The existance of overpaintings executed in various times and the extensive damage of the wood due to wood-eating insects were the two major problems of the icon. Therefore, special effort was made during restoration for the removal of all over-paintings so that the painting could appear in its original form The missing parts of the deteriorated wood were substituted with balsa wood, while the entire wooden painting support was saturated with synthetic resin. Finally, an attempt for colouring was made only in the areas where both the painting and its preparation were fully damaged.

The use of textiles as a material for painting originates from ancient Egypt; it was adopted by the Byzantines and was fully developed during the Renaissance period. The reasons for the wide range and popularity which this technique gained, were more or less financial and social. Painting on textiles is especially sensitive to various environmental conditions. Therefore, its restoration and conservation is difficult and complex. The problem of protection, stabilization of paint on the painting ground, consolidation of the textile with the use of new materials are issues long debated. Each work of painting is unique and presents its own problems. Consequently, the restoration materials used and the methods employed for its rescue vary. The choice of restoration materials depends on the condition and relevant problems of the specific work, the materials it is made of and the space where it will be exhibited in the future. The homogeneity of materials and thermodynamic of masses must be meticulously observed during every phase of restoration. The instability of the painting ground, the weak colours and the variety of varnishes, which are typical features of this kind of painting, oblige us to be very careful and patient while cleaning the painting surface. The varnish transparency must be adjusted to the theme represented, the materials used and the space in which the work will be exhibited.

Wall paintings consist of three basic parts, the layer of painting, the plaster ground and the wall / masonry support. The type and extent of deterioration and / or damage of wall paintings depends mainly on environmental conditions. The process of restoring wall paintings is usually long and complicated and involves the cleaning of the painting layer, consolidation of the painting layer and the plaster ground, detachment of wall paintings, if necessary, and the creation of new supports for the detached wall paintings.

One of the major problems in detaching floor mosaics from the ground is moisture. Recently, however. the method of exposing the mosaics to infrared radiation has yielded excellent results and seems to have solved the moisture problem very satisfactorily. All measurements and experiments neccessary for the application of the method were carried out with the full assistance of the scientific staff of Patras University. This new method has been proven much better than all others applied so far for the reasons that it does not damage the mosaics, dries the mosaics much deeper, costs less, contributes to better working conditions and is quite harmless to the restorers' health.

Textiles represent part of man's history of civilization, since all over the world textiles have beeen produced from very early on. Only a few textiles have survived from antiquity and they have been found in tombs where climatological conditions favoured their preservation. During the Byzantine era and the Middle Ages textiles were considered to be precious objects and they are mentioned in wills. Many of these textiles and others dating from later periods are today exhibited in museums or private collections. Both museums and collectors have the duty to protect and preserve them, not only for the present but also for generations to come, as representative examples of the history of civilization. No matter how an extensive restoration a textile may need it must always be carried out by specialized restoration in well equipped laboratories.

A glass bottle, found in a Roman tomb of the third century BC. was restored in the laboratories of the Archaeological Museum of Thessaloniki. The bottle is made of transparent blown glass with a slight green tinge. Although broken, it is in good condition except for a small area suffering from devitrification. The object was cleaned with ethyl alcohol and de-ionized water in equal parts (dry mud) then mechanically with a scalpel and pin (surface, holes and difficult - to -reach areas). The devitrificated areas were coated with 5% Paraloid B72 in acetone. The adhesives used were Loctrite Glass Bond for the body and Profix Spezial - Kleber (Porzellan / Glas) for the handle. The few missing areas were not gapfilled.

The “Vourlis mansion” is the name of a residence that stands in the neighbourhood called “vaporia” (boats), in Ermoupolis. Belonging to Alexandra Mavrogordatou-Petritzi, this upper middle-class mansion was built in 1886 and is a neoclassical house of the 8th period. It is a two-storey house, made of stone and covers an area of 210 square metres. Restoration of the house took place in two stages. During the first stage, the owner took out a loan from the Mortgage Bank with the approval of the Ministry of the Environment. During this first stage the foundations of the house were repaired and reinforced. Four years later, the Ministry of Culture together with the Tourist Board (EOT) approved partial funding of works on the house. With the support of the law condoning “financial support of touristic development” the actual house was repaired. At the same time that repairs took place, the mansion was converted into a luxurious hostel.

Twenty years since the fortuitous discovery of the Petralona skull, the new Pleistocene find in the Helladic area — the result of a systematic Paleoanthropologic research — was found in a concrete geologic bed in a cave by the sea at Apidema, Mesa Mani. The location of petrified cranial bones in a recess of the inner side of a coastal cave at Apidema gave the initiative for an intensive Paleoanthropologic research, which started in 1978. Two years later and while detaching other finds, a second skull was brought to light. This skull, found in the same cave recess and next to the first, was in better condition since its side adjacent to the outer surface of the rock was protected by a sediment two to six mm. thick; therefore, its identification as human was much facilitated and beyond doubt. The extremely difficult cleaning of the human petrification, executed in the laboratories of the National Archaeological Museum, proved that the skufl belongs to an ancestral figure of modern man and is especially important to the Paleoanthropology of Greece. The discharge of the skufl from the various rocky materials covering it, must be credited to the persistent and toilsome efforts of the experienced restorers J. Damigos, D. Komninakidis, T. Magnisalis, and P. Kesaras, who for two months, worked on this project with the help of modern technical devices such as the dental grind.

W. Blake, Εκάτη. Η ετυμολογία συνδέει τη «μαγεία» με την Περσία αλλά αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αν και άγνωστο πότε εμφανίστηκε στην Ελλάδα, η «μαγεία» μαρτυρείται ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Στο περιθώριο της επίσημης λατρείας και έξω από την πόλη, με τον αντικοινωνικό χαρακτήρα της, απευθύνεται στους δαίμονες των νεκρών ή σε χθόνιους θεούς, όχι ικετεύοντας αλλά «εξαναγκάζοντάς» τους με τρόπο μηχανικό. Τους περιοδεύοντες «μάγους» συνόδευαν τα ονόματα ἀγύρτης, γόης, μάντις, και η περιφρόνηση των εκπροσώπων της ορθολογικής σκέψης. Από την ελληνιστική περίοδο και εξής, η μαγεία γίνεται πιο μυστηριακή, αντλώντας στοιχεία από ανατολικές θρησκείες και παραδόσεις της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου.

Γνωστικός ίασπις. Όχι μόνον οι θετικιστές αλλά και οι θιασώτες μιας εξιδανικευμένης αρχαιότητας φρίττουν μπρος στο «τρισάθλιο» αντικείμενο της μαγείας, το οποίο και απαξιούν να αναγνωρίσουν ως γνωστικό. Κατά τον αρθρογράφο, ακόμη και οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ενοχλούνται από τα «ετερόκλιτα» στοιχεία της που αντιστέκονται στη δική τους συστημική προσέγγιση. Εξέχοντα ρόλο στην αντεπίθεση έπαιξε ο Αυστριακός Alfons Barb ήδη από το 1925. Το φυλακτήριον προς ημίκρανον που δημοσίευσε τότε, ταφικό εύρημα από τον 3ο αιώνα μ.Χ., θυμίζει έντονα την Ευχή ημικράνη που βρέθηκε σε χειρόγραφο του 16ου αιώνα από τη νότια Ιταλία. Η Άρτεμις Εφεσία και ο Ιησούς Χριστός, αντίστοιχα, καλούνται να προφυλάξουν από τον πονοκέφαλο. Αργότερα, ο ίδιος υποστήριξε ότι ορισμένες παραστάσεις της Παναγίας ανάγονται στον αρχαίο δαίμονα του πονοκεφάλου Antaura. Ο Barb ειδικεύτηκε επίσης στον «γνωστικό» σφραγιδόλιθο «Αβράξας», δημοφιλέστατο κατά την Αναγέννηση. Το άρθρο συζητεί μια κατάρα που επί δύο σχεδόν χιλιετίες συνοδεύει ξόρκια κι απειλές, «όπου σκυλί δεν αλυχτά και κόκορας δεν κράζει», καταλήγοντας στο ερώτημα αν το θέμα αυτό ανήκει στο υπόβαθρο της Ανατολής.

Αρχαϊκός χαλκιδαϊκός αμφορέας. Η αλληλεπίδραση της τελετουργίας, της ποιητικής παράδοσης και των μαγικών απεικονίσεων πάνω σε φυλαχτά που εισήχθησαν στην Ελλάδα από την Εγγύς Ανατολή, δημιούργησαν την ομηρική μάγισσα Κίρκη. Σε σφραγίδες και φυλαχτά, κυρίως από τη Συρία και την Παλαιστίνη, εμφανίζεται η Πότνια θηρών γυμνή, δέσποινα που αφεντεύει τ’ αγρίμια. Η απεικόνισή της πάνω σε όπλα έχει αποτροπαϊκή χρήση. Η δύναμή της πηγάζει από την κυριαρχία της πάνω στα θηρία και από τη μετωπική έκθεση του γυμνού της σώματος. Ξελογιάστρα για τον εχθρό που τη βλέπει, προστατεύει τον πολεμιστή που την φέρει στην ασπίδα του. Άγρια θηρία συχνάζουν και στο περιβάλλον της Κίρκης που, στα αρχαϊκά αγγεία, εμφανίζεται γυμνή με τονισμένο το τρίγωνο του εφηβαίου. Επικίνδυνη και σαγηνευτική, συνδυασμός που θυμίζει τα ανατολίτικα φυλαχτά, θα μετατραπεί σε φυλαχτό του Οδυσσέα όταν αυτός την υποτάξει. Θεά στην Οδύσσεια, τι κάνει την Κίρκη μάγισσα; Αν και τα όρια θρησκευτικών και μαγικών τελετουργιών δεν είναι πάντα σαφή, οι τελευταίες διακρίνονται για την αντικοινωνικότητά τους. Η Κίρκη προσφέρει στους συντρόφους του Οδυσσέα φαγητό που ταιριάζει σε νεκρούς. Προσθέτει στο φαγητό τους δηλητήριο. Τους χτυπά επιθετικά με ραβδί, όργανο μαγικό. Κι όμως, μόλις η σεξουαλικότητά της «εξημερωθεί» από τον Οδυσσέα, η αντικοινωνική μάγισσα μετατρέπεται σε αρωγό και συμπαραστάτη του.

Ορφέας, Ευρυδίκη, Ερμής. Το άρθρο πραγματεύεται τη σχέση νεκρών και ζώντων. Στα μαντεία των νεκρών, το ρόλο του μεσάζοντος έπαιζαν οι γόητες (από το ρήμαγοάω, θρηνώ), επιδιώκοντας είτε να κατευνάσουν τους νεκρούς, είτε να τους δραστηριοποιήσουν ενάντια σε κάποιον ζωντανό, είτε να εξασφαλίσουν την ευμένειά τους για τον πελάτη τους. Ο Ηρόδοτος διηγείται την ιστορία του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου και του φαντάσματος της γυναίκας του Μέλισσας. Γνωστή είναι και η ιστορία του Σπαρτιάτη Παυσανία που δολοφονήθηκε στο ναό της Αθηνάς. Θεσσαλοί γόητες ή ψυχαγωγοί κατάφεραν να κατευνάσουν το φάντασμά του. Η Κλυταιμνήστρα ζητάει από την Ηλέκτρα να κάνει σπονδές, προκειμένου να κατευναστεί το φάντασμα του Αγαμέμνονα. Σπονδές σε τρίστρατα αφιερώνονταν και στην αφέντρα των φαντασμάτων Εκάτη. Πινακίδες με κατάρες που στοχεύουν τους ανταγωνιστές τοποθετούνται σε τάφους, πηγάδια ή κάτω από ναούς θεοτήτων που σχετίζονται με τον Κάτω Κόσμο. Οι επικλήσεις των μάγων για συνεργασία στρέφονται προς κόρες και εφήβους που χάθηκαν αδόκητα, σε θύματα φόνου ή σε άταφους νεκρούς. Περίανδρος και Άτοσσα ζητούν από τους νεκρούς γνώσεις που οι ίδιοι δεν κατέχουν. Τα καθήκοντα του γόητος, επίκληση νεκρών και μύηση σε μυστήρια, συνδυάζονται στη μορφή του Ορφέα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι Έλληνες, που δεν αισθάνονται άνετα με τους γόητες, τους αποδίδουν ξένη καταγωγή.

Βακχίς, αντίγραφο έργου του Σκόπα. Γιατί, ενώ σε χριστιανικές εικόνες αποδόθηκαν ευεργετικές ιδιότητες, οι «ειδωλολατρικές» παραστάσεις θεωρήθηκαν πηγή δυνάμεων του διαβόλου; Η μαγική δύναμη που ασκούσε η απεικόνιση έως τον 1ο αιώνα μ.Χ. έληξε άραγε με την επικράτηση της Civitas Christiana; Αφήνοντας αυτό το ερώτημα να αιωρείται, ο αρθρογράφος ξεδιπλώνει μια ιστορία που αρχίζει από τον Δαίδαλο και καταλήγει στη ρωμαϊκή περίοδο. Νήμα του η αγαλματοφιλία. Η πίστη στο έμψυχο των αγαλμάτων μαρτυρείται ήδη στο δέσιμό τους για να μη φύγουν από την πόλη, όπως συμβαίνει με το ξύλινο ξόανο της Απτέρου Νίκης στην Αθήνα και του Ενυαλίου στη Σπάρτη. Δείγμα μιας «θεατρικής νοοτροπίας» θεωρείται η επάλειψη των γλυπτών με διάφανο κερί από τον Πραξιτέλη για να δείχνουν οι μορφές ολοζώντανες. Πιστεύοντας σε μια τέχνη ικανή να ξεπεράσει την απομίμηση της φύσης, ο πλατωνισμός ενισχύει την πίστη στα ζωντανά αγάλματα. Τουλάχιστον δύο εραστές αγαλμάτων τον 3ο αιώνα π.Χ. οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία. Η αγαλματοφιλία ριζώνει στη Ρώμη. Πραξιτέλης και Σκόπας θεωρούνται ικανοί να εμφυσήσουν μέσω μαγείας εσωτερική ζωή, τον Έρωτα, στην καρδιά του αγάλματος. Ο Έρωτας τώρα μπορεί να επηρεάσει τη σκέψη του ποιητή και των ανθρώπων. Ιερή δύναμη αποδίδεται τόσο στη Βακχίδα του Σκόπα όσο και στον ΄Ερωτα του Πραξιτέλη.

Σφραγιδόλιθος με αταύτιστη θεότητα. Ο συγγραφέας στήνει έναν ζωντανό διάλογο ανάμεσα σε δύο νοικοκυρές, τη Φλαβία, μια εκρωμαϊσμένη Αιγύπτια, και τη Θοήριν, Ελληνίδα ειδωλολάτρισσα, εμπνευσμένο από ένα εγχειρίδιο των χρόνων του Αυγούστου (30-14 π.Χ.) με οδηγίες για την εκτέλεση μαγικών τελετών. Ωστόσο, το πιο εκπληκτικό εύρημα σε τάφο του 4ου αιώνα μ.Χ., είναι «η μαγική βιβλιοθήκη των Θηβών», με βιβλία και κυλίνδρους γραμμένα σε τέσσερις γλώσσες (ιερατική, δημοτική, κοπτική, ελληνική). Μαγικά σύνολα, ευρήματα με κέρινα ειδώλια και ξόρκια μέσα σε αγγεία, εικονογραφούν τις οδηγίες της για ερωτικά γητέματα που πρέπει να τοποθετούνται σε τάφους ανθρώπων που πέθαναν πρόωρα ή βίαια. Αυτά τα ανήσυχα πνεύματα (νεκυδαίμονες) μπορεί να θέσει ο μάγος στις προσταγές του. Μετά τα ερωτικά, θέματα υγείας, και ιδιαίτερα ο πυρετός, αντιμετωπίζονται με φυλαχτά και ξόρκια γραμμένα σε πάνω από έξι γλώσσες, όπου συχνά συμφύρονται, χωρίς ειρμό, ανάκατα ονόματα. Το κλίμα της Αιγύπτου διέσωσε και δεκάδες από τα ερωτήματα που απευθύνονταν στα μαντεία για πρόβλεψη του μέλλοντος. Πάνω από χίλια είναι τα μεταλλικά κυρίως ελάσματα που προέρχονται από όλο τον τότε κόσμο, με γητέματα καλής τύχης ή κατάρες προς ανταγωνιστές και αντιζήλους. Χιλιάδες είναι και οι «γνωστικοί» σφραγιδόλιθοι στους οποίους αποδίδεται δύναμη από το ίδιο το ορυκτό αλλά και από το χρώμα του. Με σκαλισμένα μαγικά λόγια και σύμβολα της εμπνεύσεως του κάθε μάγου, «ενεργοποιούνταν» με τελετές καθαγιασμού πριν επιδοθούν στον πελάτη.

Ελληνοαιγυπτιακοί μαγικοί σφραγιδόλιθοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου. Ελάχιστα γνωρίζουμε για την ιστορία των 5.000 περίπου μαγικών σφραγιδόλιθων που έζησαν από τα χρόνια του Αυγούστου ως τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ. Η νέα αυτή σφραγιδογλυφία εμφανίζει πέντε διακριτά γνωρίσματα: α) απεικονίζονται θεότητες και δαίμονες είτε τελείως άγνωστοι είτε αγνώριστοι, β) οι επιγραφές είναι ακατάληπτες για τον αμύητο αφού, αν και σε ελληνικό αλφάβητο, δεν βγάζουν νόημα στα ελληνικά (π.χ.: ΑΒΡΑΣΑΞ, ΒΑΙΝΧΩΩΩΧ), γ) ο τρόπος χάραξης του κειμένου αποκλείει τη χρήση τους ως σφραγίδων δ) πλάι στα κείμενα και τις παραστάσεις χαράζονται κρυπτογραφικά σύμβολα, οι χαρακτῆρες, που καθένας τους θεωρείται η μυστική σφραγίδα κάποιου θεού, ε) σε ειδική τελετή «καθαγιασμού», ο μάγος φορτίζει το χαραγμένο πετράδι με μαγική δύναμη. Χαρακτηριστική της δυσκολίας αποκρυπτογράφησης πολύσημων μορφών από τους «αμύητους» ερευνητές είναι ένας ἀλεκτοροκέφαλος με ανθρώπινο κορμό κλεισμένο σε θώρακα και με φίδια αντί για πόδια. Στο δεξί κρατάει μαστίγιο και με το αριστερό κυκλική ασπίδα με την επιγραφή ΙΑΩ, όνομα του θεού του Ισραήλ στα ελληνικά. Οι θεραπευτικοί μαγικοί λίθοι, πάντα πράσινοι, φέρουν λεοντοκέφαλο φίδι με ακτινωτό στέμμα και ένα χαρακτῆρα από τρεις λοξές γραμμές, το «σύμβολο του Χνούβι». Απηχώντας την επίδραση των πλανητών στην υγεία, ο Χνούβις κυριαρχεί στο διάχωρο του ζωδιακού κύκλου που αντιστοιχεί στο στομάχι. Αποτροπαϊκοί της δυσπεψίας, η αποτελεσματικότητά τους επιβεβαιώνεται και από τον Γαληνό.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. «Σκαλίζοντας» πίσω από την αισθητική παρουσίαση των μουσειακών συλλογών που απασχολεί τη μουσειογραφία, η μουσειολογία ερευνά λόγους, τρόπους, αιτίες που δημιούργησαν τις συλλογές, καθώς και την αξιολογική τους επένδυση σε σχέση με τον ιδεολογικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό ρόλο του σύγχρονου μουσείου. Παιδί της δεκαετίας του 1960 στο εξωτερικό, οι μουσειακές σπουδές μόνον πρόσφατα αποτέλεσαν ξεχωριστό επιστημονικό και επαγγελματικό τομέα στην Ελλάδα. Ανακοινώνεται ένα αφιέρωμα στη μουσειολογία που θα αρθρωθεί σε τέσσερα τεύχη της Αρχαιολογίας. Αναφέρονται οι συντελεστές του παρόντος τεύχους και οι επιμέρους τομείς που θα καλυφθούν στα επόμενα τρία τεύχη.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρχές 20ού αιώνα. Με έτος ίδρυσης το 290 π.Χ. και αφιερωμένο στις Μούσες, το Μουσείον της Αλεξάνδρειας με τη Βιβλιοθήκη του αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο ερευνητικό και πολιτιστικό κέντρο της εποχής του. Ωστόσο, η γενεαλογία του μουσείου εντοπίζεται στην αναγεννησιακή Ιταλία όπου, για πρώτη φορά, ο όρος μουσείο περιγράφει τη συλλογή του Λαυρέντιου των Μεδίκων. Ξεπερνώντας τις ιδιωτικές συλλογές, δύο πανεπιστημιακά μουσεία ιδρύονται στα τέλη του 17ου αιώνα στη Βασιλεία και την Οξφόρδη. Το δημόσιο μουσείο καθιερώνεται με την ίδρυση του Βρετανικού Μουσείου το 1753 και του Λούβρου το 1793. Γνήσιο παιδί του Διαφωτισμού, το Λούβρο έχει ελεύθερη είσοδο, παρέχει μικρό οδηγό στους επισκέπτες και συνοδεύει τους πίνακες, ταξινομημένους κατά σχολή, με επεξηγηματικές λεζάντες. Ευρωπαϊκές βασιλικές οικογένειες ανοίγουν τις συλλογές τους στο κοινό, δημιουργώντας μουσεία όπως το Πράντο ή το Ερμιτάζ. Στις αρχές του 19ου αιώνα, τα μουσεία έχουν ήδη συνδεθεί με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας. Ο 20ός αιώνας διακρίνεται από την έμφαση στο πρόσφατο παρελθόν που εκδηλώνεται στα λαογραφικά μουσεία (υπαίθρια και οικομουσεία) και στα μουσεία προβιομηχανικής ιστορίας. Στην Ελλάδα, τα μουσεία είναι εξαρχής δημόσια και αναπόφευκτα συνδέονται με τις αρχαιότητες. Ο Καποδίστριας ιδρύει το 1829 το πρώτο μουσείο στην Αίγινα. Το 1834, το Θησείο ορίζεται ως «Κεντρικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον» και συνεχίζει να λειτουργεί ως το 1935. Πρώτο στην Ελλάδα χτίστηκε το Μουσείο της Ακρόπολης (1864-74), πρωτοπόρο και στην έκδοση μουσειακών οδηγών. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, που τελικά θεμελιώθηκε το 1866 σε οικόπεδο που δώρησε η Ελένη Τοσίτσα, ολοκληρώθηκε από τον Τσίλλερ το 1899. Ανοιχτό καθημερινά πρωί και απόγευμα, το μουσείο είχε επώνυμες αίθουσες, προθήκες με τίτλους και λεζάντες σε πολλά εκθέματα. Ακολούθησε το μουσείο της Σπάρτης και της Ολυμπίας, τα έξοδα κατασκευής του οποίου καλύφθηκαν από τον Ανδρέα Συγγρό. Στο τέλος του 19ου αιώνα χτίζονται μουσεία στο Αμφιαράειο, το Σχηματάρι, την Ελευσίνα και την Επίδαυρο. Τον 20ό αιώνα ιδρύεται το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας (1914), το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (1918), το Μουσείο Μπενάκη (1930). Μετά το 1960 χτίζονται πολλά νέα κτίρια και, ιδίως μετά το 1970, ιδρύονται λαογραφικά μουσεία απ’ άκρου σ’ άκρο. Το Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύεται το 1994 και, το 1976, στεγάζεται η Εθνική Πινακοθήκη που είχε ιδρυθεί το 1900. Οι σύγχρονες τάσεις χαρακτηρίζονται από την ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, το «άνοιγμα» προς το κοινό, τον εκσυγχρονισμό των μουσείων μέσω της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης των συλλογών τους και, θετικότερο απ‘ όλα, την καθιέρωση κρατικής μουσειακής πολιτικής.

Διάγραμμα για τη σχέση μεταξύ θεωρίας και πρακτικής στα μουσεία. Ευρωπαϊκό πολιτισμικό φαινόμενο, τα μουσεία εκφράζουν τις αξίες του μοντερνισμού και της βιομηχανικής κοινωνίας της εποχής που τα δημιούργησε. Στον μοντερνισμό, η δημιουργία «μετα-αφηγήσεων» στηρίζεται στην πίστη σε μια αντικειμενική πραγματικότητα που τα τεκμήριά της στεγάζονται στα μουσεία. Στην τέχνη που εκτίθεται εκεί, οι βορειο-ευρωπαϊκές ηθικές αρχές της εργασίας και της αυτοδυναμίας βρίσκουν την απτή μορφή τους. Ο ιουδαιο-χριστιανικός γραμμικός χρόνος που κινείται προς τα εμπρός και η πίστη στο άτομο αντανακλώνται στα εκθέματα που οργανώνονται γύρω από σπουδαίες προσωπικότητες και ζωγράφους. Η ιδεολογία του καπιταλισμού επηρεάζει τη σχέση με τα αντικείμενα του υλικού πολιτισμού. Ένα σύνολο κληροδοτημένων κοινωνικών αντιλήψεων που απορρέουν από τις μοντέρνες «αφηγήσεις» βρίσκεται στην καρδιά του συλλέγειν και, στη συνέχεια, στην καρδιά των μουσείων. Η σύγχρονη μουσειακή θεωρία εστιάζει στην κριτική παράδοση που αναλύει τη φύση και τη λειτουργία των μουσείων, ενώ διατηρεί μια αμφίδρομη σχέση με τη μουσειακή πρακτική. Και εδώ, η θεωρία δεν διακρίνεται από την πράξη: κάθε απόφαση για τα μουσεία απορρέει από ένα πολιτισμικό πλαίσιο και έχει πολιτισμικές συνέπειες.

Πώς διαμορφώνεται η ερμηνεία της εικόνας; Επιμελητής της ανθολογίας «Η Νέα Μουσειολογία» (1989), ο αρθρογράφος επανέρχεται σε κάποια από τα ερωτήματα που εξέφραζαν τότε τον προβληματισμό γύρω από τα βρετανικά μουσεία. Για να περάσουν τα μηνύματα μιας έκθεσης, για να επιτευχθεί ο διδακτικός της στόχος, υποστηρίζει, ο τρόπος παρουσίασης ενισχύεται από λεζάντες, πίνακες, ακουστική ξενάγηση, κατάλογο. Πρόκειται για μια «ρητορική πράξη πειθούς», μια αφήγηση, που δύσκολα ισορροπεί με την αισθητική λειτουργία της παρουσίασης. Κι όμως η αισθητική προκλητικά ενυπάρχει σχεδόν σε όλα τα αντικείμενα θέασης. Η τέχνη της έκθεσης, όχι η επιστήμη της ή η τεχνική της πλευρά, απαιτεί ματιά σκηνογράφου. Τη σύγκριση με τη θεατρική παράσταση υποβάλλουν κυρίως ο τρισδιάστατος χώρος και το στοιχείο του χρόνου, ο «ρυθμός» μιας έκθεσης. Τώρα, το επιτακτικό αίτημα είναι μια «Νέα Ευαισθησία», μια ευαισθησία όχι μόνο στις οπτικές αξίες των αντικειμένων αλλά και στις σχέσεις τους με το χώρο.

Επανεξετάστε την αυθεντία του μουσείου! Στο εμπεριστατωμένο κείμενό τους, οι αρθρογράφοι αντλούν από τη μεταμοντέρνα θεωρία που αποδομεί το «αυταπόδεικτο» της έννοιας του μουσείου, αναδεικνύοντάς το σε άλλη μια κοινωνική κατασκευή. Οι σημερινές αξίες της υποκειμενικότητας, της σχετικότητας, της ρευστότητας, της διαφορετικότητας δυναμιτίζουν τις ίδιες τις ιστορικές καταβολές του μουσείου. Η μεταφορά του κειμένου εφαρμόστηκε και εδώ: ας πούμε, παρέχεται στο κοινό «αυθεντικό, από καθέδρας» κείμενο ή ενθαρρύνονται οι διαφορετικές αναγνώσεις; Η στοιχειοθέτηση της σχέσης γνώσης και εξουσίας καθιστά ολοφάνερο ότι το μουσείο, ως διαμεσολαβητής γνώσης ανάμεσα στον όποιο διαφορετικό πολιτισμό και το κοινό της έκθεσης, δεν μπορεί να είναι ούτε «αθώο» ούτε «αντικειμενικό». Από την ώρα όμως που το μουσείο αναστοχάζεται, άρχισε και να το συνειδητοποιεί. Αυτό που κάποιοι θεωρούν ως απομυθοποίησή του, δεν είναι παρά το άνοιγμα του μουσείου στις νέες προκλήσεις. Ενδεικτικές είναι οι τολμηρές εκθέσεις γύρω από θέματα που συνήθως δεν θίγονται γιατί είναι «λεπτά». Παράδειγμα, η οργάνωση στο Λίβερπουλ έκθεσης για το ρόλο της πόλης στο διαμετακομιστικό εμπόριο δούλων. Τα μουσεία, επιφορτισμένα και αυτά με τη συντήρηση του «κανόνα», αναπότρεπτα είναι «πολιτικά» ιδρύματα. Ο διάλογος είναι ανοιχτός και οι αντιπαραθέσεις για τα ζητήματα που δημιουργούνται ζωηρές. Ωστόσο, το πλαίσιο δεν μπορεί παρά να είναι ο αυτο-αναστοχασμός και η επίγνωση ότι το μουσείο καθρεφτίζει την κοινωνία που το γέννησε.

Τρύπανο περιστρεφόμενο με τη βοήθεια τόξου. Από τις δύο μεθόδους διάτρησης λίθινων εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν στην έσχατη Προϊστορία, πειραματικά ανασυσταίνεται η ονομαζόμενη θηλυκή στειλέωση, στην οποία ο στειλεός εισέρχεται στο εργαλείο. Η μέθοδος αυτή είναι συνθετότερη, απαιτεί πολλά βοηθητικά σύνεργα και έχει ως βασικό εργαλείο το σωληνοειδές τρύπανο, φτιαγμένο από καλάμι ή διάφυση μακριού οστού, όπως μαρτυρούν ημιτελή αρχαιολογικά ευρήματα. Η περιστροφή του τρυπάνου διευκολύνεται από την παλινδρομική κίνηση δοξαριού που το σχοινί του έχει τυλιχτεί μια φορά γύρω από το τρύπανο. Την παρουσία δοξαριού γνωρίζουμε από αρχαίες παραστάσεις και εθνολογικά παράλληλα. Με τον ίδιο τρόπο ανοίγονταν οπές και σε πέτρες που το εσωτερικό τους αφαιρούσαν με σμίλη. Σε τέτοιες τρύπες στηρίχτηκε η ξύλινη επένδυση στο λουτρό του ανακτόρου της Τίρυνθας. Μινωίτες και Μυκηναίοι αυτή τη μέθοδο χρησιμοποίησαν για τη διάνοιξη του εσωτερικού λίθινων αγγείων. Με σωληνοειδή τρητήρα κατεργάστηκαν τα λίθινα γλυπτά τους οι Αζτέκοι, ενώ εθνολογικές μαρτυρίες καταγράφουν την τεχνική στους Αβορίγινες, τους Εσκιμώους, τους Ινδιάνους και, ως σήμερα, στους Ινδούς. Τα σύνεργα περιγράφονται αναλυτικά: το τρύπανο, το δοξάρι, η χορδή, το προστατευτικό της παλάμης, το υλικό προετοιμασίας του σημείου διάτρησης και η άμμος, ως υλικό τριβής. Η ποιότητα εργασίας στα λίθινα προϊστορικά εργαλεία με οπή προδίδει εξειδικευμένο συνεργείο. Παράλληλα, η απαιτούμενη μεγάλη κατανάλωση μυικής ενέργειας υποδεικνύει την ύπαρξη αποθεμάτων τροφής και, επομένως, μόνιμες αγροτοποιμενικές εγκαταστάσεις.

Γενική άποψη της Ακρόπολης από τα δυτικά. Σε όλη της την ιστορική πορεία, χώρος λατρείας στην αρχαιότητα, οχυρό στη Λατινοκρατία και την Τουρκοκρατία, η Ακρόπολη δεν είχε χρήση συμβολική αλλά στέγασε πλήθος ανθρώπινων δραστηριοτήτων πλην μιας: την εμπορευματοποίησή της. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την εγκαθίδρυση των Βαυαρών, εισάγεται η γερμανική κλασικιστική θεώρηση του κόσμου που μεταφράζεται από τους Έλληνες σε ακραία πατριωτική προγονολατρεία. Ο βράχος θα γίνει «ιερός», με την εθνοκεντρική έννοια του όρου, ασάλευτη, πέτρινη ναυαρχίδα του έθνους που πάνω της κυματίζει η ελληνική σημαία! Η φιλοσοφία συντήρησης των μνημείων της αντανακλά επί ενάμιση αιώνα το νέο περιεχόμενο που τους αποδόθηκε: σκοπός είναι να «καθαρθεί» η Ακρόπολη από κάθε ίχνος υστερότερων επεμβάσεων ώστε ν‘ αποκατασταθεί το κλασικό «αρχαίον κάλλος». Πολιτιστικό προσκύνημα των καλλιεργημένων περιηγητών του 19ου αιώνα, η Ακρόπολη μετατράπηκε τον 20ό σε τουριστικό αξιοθέατο. Η πλημμυρίδα επισκεπτών σε εποχή αιχμής δεν επιτρέπει πια τη διερευνητική βίωση του ιστορικού χώρου. Πριν μόλις δυο γενιές, μπορούσες να επισκεφθείς τον σηκό του Παρθενώνα με την πανσέληνο. Γιατί, λοιπόν, να αποκλείσουμε ότι στο μέλλον η θέασή της δεν θα επιτρέπεται παρά μόνον από αερόστατα και με τηλεσκόπια; Ο υπαρξιακός και συναισθηματικός δεσμός των Αθηναίων με το τοπόσημο της πόλης τους δεν αίρεται, ούτε όταν αυτοί δεν το επισκέπτονται. Η ύπαρξή της Ακρόπολης τους είναι βίωμα, προϋπόθεση ζωής, όπως η θάλασσα και τα βουνά γύρω τους. Πέρα από την απαραίτητη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών, τη σωστή συντήρηση και αναστήλωση, πρέπει να διασφαλιστεί η προσβασιμότητα του χώρου. Γιατί τα μνημεία επιζούν όσο οι άνθρωποι τα φέρνουν στη σκέψη και την καρδιά τους.

Διαμόρφωση ανασκαφής Οικίας Πρόκλου. Παρουσιάζεται η πρόταση που κατέθεσαν οι μελετητές της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας. Με κεντρική ιδέα την Αρχαία Πόλη, σχεδιάζεται η μεγαλύτερη πολεοδομική παρέμβαση των τελευταίων ετών στην Αθήνα, που θα μπορούσε ακόμη και ν‘αποτελέσει τον πιο ενδιαφέροντα υπαίθριο πόλο αναψυχής όλης της Ευρώπης. Δεν πρόκειται για απλή πεζοδρόμηση αλλά για τη δημιουργία και ανάπλαση κοινόχρηστων και ελεύθερων χώρων που θα εντάξουν τα μνημεία στον ζωντανό ιστό της πόλης και θ‘αποδώσουν στους κατοίκους γαλήνιους περιπάτους στις αρχαίες διαδρομές. Στην περιοχή της Ενοποίησης οι ειδικοί σχεδιάζουν τη διέλευση ελαφρύ λεωφορείου και αργότερα τραμ. Η "Οικία Μακρυγιάννη" προτείνεται να κατεδαφιστεί, οι οδοί Μητσαίων, Καρυατίδων, Παρθενώνος, Ερεχθείου και Προπυλαίων πεζοδρομούνται. Αποκαλύπτεται η Οικία Πρόκλου και, με την απαλλοτρίωση του γωνιακού οικοπέδου, η αρχαιολογική έρευνα επεκτείνεται. Για αντίστοιχο λόγο προτείνεται και η κατεδάφιση, στη συμβολή Δ. Αρεοπαγίτου και Προπυλαίων, της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων με το παρακείμενό της κτήριο. Προτείνεται επίσης η κατεδάφιση των κτισμάτων που κρύβουν την ενότητα Αρείου Πάγου και Πνύκας. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο σχεδιασμός ενοποίησης του Κεραμεικού με την Αρχαία Αγορά αφού θα δώσει την ευκαιρία να αποκαλυφθούν σημαντικές αρχαιότητες.

Άποψη από το Θέατρου του Διονύσου. Σε αντίστιξη με την αρχαία ελληνική πόλη, παρουσιάζονται οι αλλαγές που επέφερε η ρωμαϊκή κατάκτηση. Τιμοκρατικά κριτήρια επικρατούν, ο πολιτικός άντρας υποκαθίσταται από τον πλούσιο χορηγό. Στο ελληνόφωνο τμήμα της αυτοκρατορίας, οι ιεροί και οι στεφανίτες αγώνες έχουν έπαθλα τιμητικά, ενώ οι θέμιδες χρηματικά. Οι αγώνες πολλαπλασιάζονται, γίνονται θέαμα και κολακεύουν τον κατακτητή. Η κινητικότητα των αθλητών είναι μεγάλη, κάποιοι είναι επαγγελματίες, σε κάποια αγωνίσματα συμμετέχουν γυναίκες. Ο αθλητισμός δεν μένει ανέγγιχτος από την οικονομική διαφθορά και φαίνεται πως μόνον οι Ολυμπιακοί αγώνες δεν «πωλούνταν». Από ανασκαφική μαρτυρία γνωρίζουμε ότι οι Ολυμπιακοί, μέχρις ότου τους καταργήσει το 394 μ.Χ. ο Θεοδόσιος, συνεχίζονται τουλάχιστον ως το 385 μ.Χ.

Βυζαντινές κατοικίες του 11ου αιώνα, πίσω από την οχύρωση της Κάτω Πόλης. Γενέτειρα μιας βραχύβιας δυναστείας αυτοκρατόρων, πρωτεύουσα του «Ανατολικού Θέματος», γνωστό από την πτώση του στους Άραβες το 838, το Αμόριο έσβησε μετά την ήττα του Ρωμανού Δ΄ από τον Αλπ Αρσλάν. Η αρχαιολογική έρευνα άρχισε το 1987 από τον R. Martin Harrison. Μοναδικός στη Μ. Ασία κεραμικός κλίβανος βρέθηκε στην Άνω Πόλη. Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο χρονολογείται η τρίκλιτη βασιλική στην Κάτω Πόλη, με πλούσιο μαρμάρινο διάκοσμο. Μετά από πυρκαγιά, ανοικοδομήθηκε ως μεσοβυζαντινή βασιλική με τρούλλο, με μαρμάρινο δάπεδο, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά από γυάλινες και χρυσές ψηφίδες στην οροφή. Ο αρχαιολογικός χώρος, που καταλαμβάνει 70 εκτάρια, αναμένεται να αποδώσει πολλά σημαντικά ευρήματα αν συνεχιστούν οι ανασκαφές.

Στατήρ Μιθριδάτου ΣΤ΄ Ευπάτορος. Στο Ιλίου Μέλαθρον, κατοικία του Ερρίκου Σλήμαν που έφτιαξε ο Τσίλλερ, ο επισκέπτης κινείται ανάμεσα σε τοιχογραφίες, οροφογραφίες και ψηφιδωτά δάπεδα. Από τις συλλογές του Μουσείου που αριθμούν 600.000 νομίσματα, με πολλούς «θησαυρούς», και 15.000 τέχνεργα, εκτίθεται πάνω από το 1%. Αύξηση της προσβασιμότητας του κοινού προσφέρει η χρήση νέων τεχνολογιών. Την έκθεση υποστηρίζουν ο εμπεριστατωμένος Οδηγός και η ηλεκτρονική εφαρμογή με οθόνες αφής και με θεματική αναζήτηση. Με πλουσιότατη βιβλιοθήκη, με την πολυσχιδή του δραστηριότητα αλλά και με τη στήριξη του Σωματείου των Φίλων του, το Μουσείο καθιερώνεται ως κέντρο έρευνας και πόλος έλξης ειδικών και ευρύτερου κοινού.

Από τη Νέα Υόρκη στον παγκόσμιο ιστό. Με ένα «κλικ», ένα αυξανόμενο πολυεθνικό κοινό πληροφορείται, επισκέπτεται και αναπτύσσει ποικίλη διαδραστική δραστηριότητα με τα μουσεία, τις συλλογές, τις εκδόσεις, τα πωλητήριά τους. Τα μουσεία συναγωνίζονται ως προς τις ιστοσελίδες που αποτυπώνουν τη φυσιογνωμία τους, προσφέροντας συγχρόνως ένα ενημερωτικό οδηγό στον επισκέπτη, δικτυακό ή πραγματικό, για να προετοιμάσει μια επίσκεψη ακόμη και «στα μέτρα του». Η αρθρογράφος του αφιέρωματος στη Μουσειολογία, με αφορμή το συνέδριο για τα Μουσεία και τον παγκόσμιο ιστό (Museums and the Web 99), μας εισάγει στις εφαρμογές της πληροφορικής που έχουν μετατοπίσει μέρος της μουσειακής δραστηριότητας στο Ίντερνετ. Παρουσιάζονται και σχολιάζονται οθόνες, δυνατότητες αναζητήσεων ή διαδραστικές εμπειρίες από το Βρετανικό Μουσείο, το Λούβρο, τις Βερσαλλίες, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το Μουσείο του Orsay, την Kunst-und Ausstellugshalle, την Εθνική Πινακοθήκη της Washington, το Prado. Σε θέματα συνεργασίας, άρα και εκπαιδευτικής διαδικασίας, τα μουσεία επιστημών, όπως το Exploratorium του San Francisco, αναπόφευκτα πρωτοπορούν στην εκμετάλλευση του δικτύου Ίντερνετ ως εργαλείου. Παρέχονται ηλεκτρονικές διευθύνσεις για συνδυαστική έρευνα που θα ενημερώσει τον ενδιαφερόμενο για την «τελευταία λέξη» στις προοπτικές και τις αναζητήσεις γύρω από την παρουσία των Μουσείων στο Ίντερνετ.

Το εξώφυλλο του βιβλίου. Από το έργο με τίτλο Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών δαπέδων της Ελλάδος του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έχουν εκδοθεί δύο τόμοι για τα ψηφιδωτά δάπεδα των νησιών, της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας. Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Θεσσαλονίκης είναι η πρώτη από τις δύο αυτοτελείς ενότητες του τρίτου τόμου για τα δάπεδα Μακεδονίας και Θράκης. Στο βιβλίο της, η Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά αρχειοθετεί, τεκμηριώνει και ταυτίζει ένα υλικό αποσπασμένο από το χώρο του εξάγοντας, επιπλέον, ιστορικά και καλλιτεχνικά συμπεράσματα.

Οι λέοντες της Δήλου. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

- «Τα μαγικά κουτιά της Τέχνης» στο Παιδικό Μουσείο - Τριήμερο για «Το ελληνικό αλάτι» οργάνωσε το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ - Απόγονοι του Μεγ. Αλεξάνδρου στο Πακιστάν και το Αφγανιστάν - «Περσεφόνη», εξαίσια χαρτοκατασκευή από το Μουσείο Μπενάκη - Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων - Αγρότες έχτισαν τις πυραμίδες! - Τα λιοντάρια της Δήλου στο Μουσείο.

Διαλέξεις

- «Φυσιοπαθολογία και Τέχνη», καθ. Γ. Τόλης - Τα Παναθήναια και η πολιτική των Μακεδόνων, καθ. Μ. Α. Τιβέριος - Ο κ. Τ. Παπαζώης και η «ιστορική πλάνη» του Μ. Ανδρόνικου.

Εκθέσεις

- Αθήνα και αρχαιότητες, φωτογραφίες από τα μέσα του 19ου αιώνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης - Παιδική φαντασία και παιχνίδια από ανακυκλωμένα υλικά - «Σύμβολα του ελληνικού παραδοσιακού γάμου», Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας.

Βιβλία

- Δημήτρης Φιλιππίδης, Διακοσμητικές τέχνες, Μέλισσα, Αθήνα 1998 - Marie-Christine Hellman, L‘Architecture Grecque, Librairie Générale Française, Παρίσι 1998 - Συλλ. έργο, Αμπελοοινική Ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης, Π.Τ.Ι. ΕΤΒΑ, Αθήνα 1998 - Συλλ. έργο, Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου, Τ.Α.Π.Α., Αθήνα 1996 - Κατάλογος έκθεσης, Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης και οι σεισμοί του 1978, ΥΠ.ΠΟ, Θεσσαλονίκη 1998 - Λίλιαν Καραλή-Γιαννακοπούλου, Μικροί αρχαιολόγοι. Αναζητώντας τα ανθρώπινα ίχνη μέσα στο περιβάλλον, Ακρίτας, Αθήνα 1998 - Παναγιώτης Καββαδίας, Προϊστορική Αρχαιολογία (2 τόμοι) και Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης (2 τόμοι), Ντουντούμης, Αθήνα 1999 - Εύα Μπουρνιά-Σημαντώνη, Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Ανάδειξη των μεταλλευτικών στοών στην Ικαρία - Κυκλοφόρησε το 2ο τεύχος των Αρχαιο-τηλεσκοπικών Νέων - Εκπαιδευτικά προγράμματα στο Smithsonian Center for Materials Research and Education - «Εντοπισμός και χαρτογράφηση θαμμένων αρχαιοτήτων» στο ΑΠΘ.

Δημοσιεύσεις

- I. Liritzis, «Bronze Age Greek Pyramid and Orion‘s Beld», Griffith Observer 62/10 (1998), σελ. 20-21. - «Archaeological Obsidian Studies: Method and Theory» in Steven Shackley (ed.), Advances in Archaeology and Museum Science, vol.3, Univ. of California, Berkeley 1998. - N. Herz and E.G. Garrison, Geological Methods for Archaeology, Oxford Univ. Press 1998. - George (Rip) Rapp, Jr. and Chr. L. Hill, Geoarchaeology: The Earth-Science Approach to Archaeological Interpretation, Yale Univ. Press, New Haven & London 1998. - William Andrefsky Jr., Lithics: Macroscopic Approaches to Analysis, Cambrige Univ. Press, Cambridge 1998.

Hundreds of charms preserved on papyrus, parchment, silver, gold and precious stones in Greek, Demotic (ancient Egyptian cursive hieroglyphics) and Coptic (the native Egyptian language written in Greek letters from about the 1st century until the 8th century AD.) have been found in Egypt. The humorous scenario presented in this article is based on one of these texts and gives a picture of the main magical beliefs and practices current in Egypt under Augustus.

A general outline is drawn of the ancient sculptor as a magician, as the maker of live statues. The important function attributed by literary tradition to Daedalus in making live statues is discussed and the Near-Eastern roots of this belief are briefly considered. The evolution of this belief from Homeric times down to the Classical and late-Classical periods is presented, with emphasis given to the periods dominated by the "theatrical mentality", as well as by a taste for a refined finish of the statue's surface. Agalmatophilia is analysed, especially its evidence and development from the 4th century BC until the time of Apollonius of Tyana. The beliefs that a) marble statues already existed inside the blocks of stone, and that the sculptor simply liberated them, removing the superfluous material, and b) that some statues could speak, were typical of the Hellenistic and Roman Imperial mentality. Finally, the late antique and early Christian concept of statues as magical and the assertion that statues are only material is presented. The continuity of the magical power of images in Byzantine culture is also touched upon.

The general project tor the Unification of Athens' Archaeological Sites is a very ambitious plan, which aims at the creation of a network of major cultural landmarks, such as the principal monuments and archaeological sites of the city, connected to one another with a sequence of open spaces, common green, service facilities and areas designated for cultural activities and recreation. The area under consideration refers mainly to Dionyssiou Areopagitou and Apostolou Pavlou streets being made pedestrian passages, two axis forming the backbone of the Archaeological Park. The walkway links most of the important monuments of Athens (Olympeion, Acropolis, Filopappos, Ancient Agora, Keramikos). This site under suitable cirmcumstances and the appropriate management may become the most interesting recreation center of Europe, offering a historical walk through the ages.

The museum as an institution, is directly connected with the habit of collecting objects and underwent a continuous evolution through the centuries, before obtaining its present form as a place in which civilization is not only presented but also produced. Starting with the collections of ancient Greece and Rome and the Museum of Alexandria and continuing with the private collections of the Renaissance and the scientifically classified collections of the period of Enlightenment, we end up with the public museum of the nineteenth century and the cultural-museum centres of our time. This article attempts a survey of the evolution of museums in time and place.

During the late archaic period of Greek history, there emerged a class of professionals who specialized in rituals used to control the dead, many of which could be described as "magical". The word for this specialist, γόης, and the word for his art, γοητεία, in fact became common terms for what we now call "magician" and "magic". The γόης, as we see him in classical Greece, particularly did three things. 1) He appeased and averted ghosts who were out of control and causing trouble for the living. His techniques included creating statues of the ghosts, feeding those statues and then either binding them, to stop the ghost from moving, or leaving the statues in the wilderness. 2) He could call up ghosts to serve the living. Sometimes the ghosts gave prophecies; sometimes they could be forced to hurt individuals among the living with whom the γόης or his client were angry. 3) He developed rituals in which the living could participate, that guaranteed that when they died, their own ghosts would be happy in the afterlife. In this role, the γόης was closely connected to the development of mystery cults in Greece.

Greek magic, often dismissed as a subject of study because it does not reinforce the concept of an "ideal" classical past, has been taken up again in the last years by the amateur social anthropologist as a kind of "case-book" for reconstructing "models" for ancient behaviour-patterns. As a subject of study in its own right, however, it can be richly rewarding to the historian of ideas and traditions. To give but one example, research into the ancient magical texts reveals that such expresions as στα άγρια τα βουνά, που δεν λαλάν κοκκόρια, ούτε γεννάται νύφη και γαμβρός in present-day spells and incantations spoken against the Evil Eye have antecedents going back to almost two thousand years ago.

The ideological function of Greek athletics changed during the Roman period. While in the Classical era athletics represented a stage of preparation in the career of future citizens/soldiers, in the Roman age it served the new ideology of "bread and circuses". In many cities, especially those of Asia Minor, athletic games were organized as part of the new, imperial cult, while the introduction of professionalism led gradually to the adoption of negative practices such as bribery and to the elimination of the idealistic side of athletics.

Two elements are discernible in the persona of Homer's Circe, the first witch in western literature. First, the magical image of the naked goddess an α Mistress of Animals who combines sexuality with danger. The inspiration behind this image most probably came to Greece from the Near East in the form of amulets or images engraved on weapons. Secondly, the ritual practices of anti-social magic determine her actions: she gives the wrong food, more appropriate for the dead than for the living, she uses a wand, and she dispenses poisons (pharmaka). And yet, this anti-social witch is capable of turning into a helper, once her sexuality is "domesticated" by a man. It is a significant point in the Circe's story of the Odyssey that she is transformed from a dangerous adversary to a helper and sees Odysseus safely through his most threatening adventure, namely the descent into the underworld. Circe the sorceress becomes the protector of Odysseus and his men. In other words, she herself assumes the function of the apotropaic amulet. The interaction of ritual, magical amulets and texts produced a story, the unforgettable literary merits of which we owe to the poet of the Odyssey.

The drilling of tools with grinded stones is a technique often applied during Late Prehistory. The two prevalent methods of drilling of the time are suggested mainly by unfinished artefacts. The first method, simple and extremely time-consuming, was already in use from the Upper Palaeolithic period on less hard materials (antlers, teeth, shells) and comprised the piercing of the object with a hard pyritic stone (e.g. pyrites, quartz). The second method, which is the subject of this article, is more complicated and requires substantial "technical backup", since its "technological chain" includes a multitude of auxiliary implements. However, the basic implement is the tubular drill. In context of this experimental approach, the drilling of various kinds of stone was attempted using pieces of reed, which is a par excellence "pyritic" plant, meaning a hard plant.

The purpose of this article is to present in brief some of the problems related to the interpretation of objects, collections and ideas in a museum. Therefore, it attempts to demonstrate that apart from displaying exhibits and communicating with the visitor,interpretation is the way in which the museum understands and evaluates its exhibits in context of the civilization this material belongs to. Such interpretation should be an integral part of the institution and programme of the museum, it should dictate its activities and choices thus marking all cultural and social creativity.

By the early Roman imperial period, magical gemstones, a new genre of glyptics, begin to appear. These gems represent a distinctive range and combination of representational motifs and inscriptions,the stones generally feature inscribed figures of deities and demons hitherto unknown to the Graeco-Roman and Egyptian pantheons; in some cases the known classical deities appear in a new iconographical context. This novelty consists of a) inscriptions, which are often formulaic and which to the uninitiated have no apparent meaning (ονόματα βάρβαρα) in Greek and b) cryptographic signs, or χαρακτήρες. These gemstones, some 5000 in number were made according to recipes, and after their engraving they were supernaturally charged with potency by a magician. Here various representations and functions, especially those involving a combination of sympathetic and therapeutic magic, are examined in some detail.

The Acropolis was primarily, in its age-long history, a site with various functions. Fortified resort and precursor of the Mycenaean megaron,in Prehistoric times it was an area of worship dedicated to the chthonic deities and the mythical heroes of Attica. In the classical period it was the sacred precinct of the gods and treasury to the Attic alliance .In the Hellenistic and Roman era, a consecrated place, inspiring admiration and worthy of visiting. The Acropolis was an episcopal seat in the years of the Byzantine Empire and a fortified palace of the Frankish, Catalan and Florentin despots in the late Medieval period, also in the Years of the Ottoman rule, a fortified upper town, incorporating the residence of the Turk commander of the garrison of Athens. This site, in its extremely long historical course, has experienced almost all human activities but one, its commercialization, and that is especially significant. The Acropolis of Athens today, deprived of any functional use, the object of artistic and scientific admiration, and the holy landmark of the Greek nation, does not rise remote and haughty above the city, but stands inviting generations of people to enjoy it. However,under the circumstances created by mass tourism, visiting the Acropolis is not an easy task. The circulation of visitors around the limited archaeological site, covering only three acres, has become difficult (average:15,000 visitors per day, 3000 per hour in top season), also it is difficult to comfortably view the monuments and to experience its historical character. Apart from the improvement of environmental conditions and the discreet restoration of the monuments, the most important thing to be preserved and guaranteed is the accessibility of the Acropolis. Monuments do not only survive because of their structural preservation, but live as long as people keep them alive in their hearts and minds.  

Published in 1989, the anthology The New Museology, edited by the author of the present article, addressed some of the most important issues which then formed part of the contemporary debate about the role and function of museums in Britain. This article reviews some of the questions raised in that anthology, in particular that of the central function of display amongst the other activities on which museums engage. Whether the display of objects should be considered a science or an art, and, if an art, how it might be thought to relate to other art forms. The author argues that the science of display, that is the technical aspect of display, is fairly easy to teach. But the art of display is a very different matter. It means developing, above all, a very special kind of visual sensibility which relates intimately to specific ways of seeing, and therefore, of interpreting and understanding. In this respect, the art of the exhibition designer closely resembles that of the stage designer; indeed, the comparison between display, regarded as an intrinsically theatrical act, and the art of theatre is an instructive one. This comparison is briefly analysed in the last part of the article.

Museums have a central place in the cultural pattern of modern Europe and of the European-influenced world. Museums, objects and collections are the three faces of a cultural triangle, each showing different features to the world, but together making up a whole. The study of the various theories and cultural traditions that lie behind museums, the role of museums in contemporary society and the symbolic nature of objects, collections and exhibitions are an essential part of the work of museum professionals. They relate to their everyday practice, and every single museum decision is a philosophical act which arises from a cultural context and has cultural implications. Museums and their collections are a part of the wider world of society and its material culture, and so a cultural study of museums must both reflect that world, and lead to its better understanding.

Χάρτης της Μεσογείου όπου σημειώνονται τα εφτά θαύματα του κόσμου. Πάνω σ’ ένα χάρτη της Μεσογείου με σημειωμένα τα εφτά θαύματα, ένα πλοίο ξεκινάει το ταξίδι του από τη Ρώμη προς την Αλεξάνδρεια, τον πρώτο του σταθμό. Από μακριά φέγγει ο Φάρος, που ζωντανεύει μέσα από τις περιγραφές των περιηγητών.

Λεπτομέρεια από το χρυσό έλασμα που κοσμούσε τον γωρυτό της Βεργίνας. Γωρυτός ονομάζεται η θήκη για τα βέλη και το τόξο έφιππου πολεμιστή. Δερμάτινη ή ξύλινη, η θήκη καλύπτεται με χρυσό έλασμα. Τέσσερις γωρυτοί έχουν βρεθεί στη Νότια Ρωσία και το εξάρτημα αυτό θεωρείτο τυπικά σκυθικό μέχρις ότου, το 1977, ήρθε στο φως ο γωρυτός της Βεργίνας. Οι φυσικές και χημικές αναλύσεις των μετάλλων θα ελέγξουν την υπόθεση ότι οι γωρυτοί είχαν κατασκευαστεί σε ελληνικό εργαστήριο.

Προανακτορική περόνη σε σχήμα μαργαρίτας από το Νεκροταφείο Μόχλου (Μουσείο Αγ. Νικολάου αρ. 3109). Εκτός από τον μικρασιατικό ποταμό Πακτωλό, οι αρχαίοι θεωρούσαν πηγή χρυσού και τον ποταμό Ορόντη στην εξωτική Σκυθία. Για να διαχωρίσουν τον ανοιχτόχρωμο ποταμίσιο χρυσό από τους κόκκους της άμμου, οι Σκύθες χρησιμοποιούσαν προβιά που, προς το τέλος της διαδικασίας, έπαιρνε όψη χρυσόμαλλου δέρατος. Το χρυσάφι κατέκλυσε την Ελλάδα μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, δίνοντας τεράστια ώθηση στη μεταλλοτεχνία. Επηρεασμένοι από τους Πέρσες, οι Έλληνες τεχνίτες χρησιμοποιούν ημιπολύτιμους λίθους. Σ’ έναν κόσμο που του αποδίδει και μεταφυσικούς συμβολισμούς, το ελληνικό κόσμημα των προχριστιανικών χρόνων έχει διεθνή αναγνώριση. Χρυσά νομίσματα έκοψαν πρώτοι οι Λύδες γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. Μέχρι την εποχή του Φιλίππου Β΄, χρυσά νομίσματα κόβονταν μόνο σε περιόδους κρίσης. Η σπανιότητα και κυρίως η αιώνια λάμψη του πολύτιμου μετάλλου που δεν οξειδώνεται το έκαναν ιδανικό σύμβολο του θείου. Τα χρυσά αφιερώματα της αρχαιότητας μπαίνουν, με νέα μορφή, στους χριστιανικούς ναούς. Εικονογραφούνται η σφυρήλατη τεχνική, η έκκρουστη, η διάτρητη, η χρήση μήτρας, η διακόσμηση με σμάλτο, η κοκκίδωση και ο ένθετος διάκοσμος.

Προανακτορικά φυλλοφόρα κλωνάρια από το Νεκροταφείο Μόχλου (Μουσείο Αγ. Νικολάου). Καθώς οι άνθρωποι έλιωναν τα παλαιότερα χρυσά αντικείμενα για να αξιοποιήσουν εκ νέου το σπάνιο μέταλλο, αρχαία αντικείμενα από χρυσό επιβιώνουν μόνο εφόσον διασώθηκαν σε κάποιον ασύλητο τάφο. Τα κοσμήματα της πρωτομινωικής ΙΙ περιόδου (2900/2600-2300/2200 π.Χ.) προέρχονται κυρίως από τους τάφους του Μόχλου, στην ομώνυμη νησίδα κοντά στη βόρεια ακτή της επαρχίας Σητείας. Το νεκροταφείο που αποτελείται από διάφορους τύπους ορθογώνιων τάφων, ανέσκαψε ο Αμερικανός R. Seager στις αρχές του αιώνα. Στα πεταμένα χώματα της ανασκαφής του βρέθηκαν σκόρπια μικρά κομψοτεχνήματα αλλά και ένας κανονικός θησαυρός, φυλαγμένος σε συμπιεσμένο ασημένιο αγγείο. Αποκαλύφθηκαν λεπτοδουλεμένα αλυσιδάκια, βραχιόλια και μικρές ταινίες ταφικής χρήσης αλλά και πολλά σκόρπια φύλλα που, συνδυασμένα σε μικρά κλωνάρια, στόλιζαν τα μαλλιά. Διπλωμένο και σφιγμένο σαν μπαλίτσα, διασώθηκε ένα διάδημα, το λαμπρότερο κόσμημα ολόκληρης της προανακτορικής χρυσοχοΐας. Πρόκειται για μια ταινία που, με έκτυπη «κοκκίδωση», στολίζουν τρία σχηματοποιημένα κρητικά αγρίμια (αίγαγροι). Μοναδικότητα στο αντικείμενο προσδίδουν οι τρεις πανύψηλες διπλές κεραίες σε σχήμα V από λεπτό έλασμα και ταιριαστό διάκοσμο. Στις πλατύτερες άκρες τους περιγράφεται μικροσκοπικό αγρίμι. Οι κομψές κεραίες του διαδήματος, που είχε πραγματική και όχι ταφική χρήση, τρεμόπαιζαν με κάθε κίνηση της κεφαλής. Το διάδημα επέτρεψε να διορθωθούν παρερμηνείες ανάλογων κοσμημάτων ως ταφικών προσωπίδων ή και διακοσμητικών ταινιών. Επανέφερε επίσης τη συζήτηση γύρω από τον χρυσοφόρο τόπο που προμήθευε τους Μινωίτες. Αν και οι εργαστηριακές εξετάσεις λείπουν, ο αρθρογράφος εκτιμά ότι η Λυδία και ο θρυλικός Πακτωλός τροφοδοτούσαν τους Κρήτες με χρυσάφι, υλικό που συνδεόταν με μαγικοθρησκευτικές και κοσμολογικές αντιλήψεις.

Χρυσός πάνθηρας από διάκοσμο ασπίδας. Την πρώτη χιλιετία π.Χ., ιρανόφωνα νομαδικά φύλα κατέκλυσαν τις στέπες της Ευρασίας. Ο κοινός τους πολιτισμός, που καλλιτεχνικά εκφράζεται με τον ζωόμορφο ρυθμό, ονομάστηκε συμβατικά «σκυθικός» από τα φύλα των Σκυθών που ζούσαν στο δυτικό τους άκρο, πάνω από τη Μαύρη θάλασσα. Στην ίδια πολιτισμική ενότητα εντάσσονται οι φυλές της Νότιας Σιβηρίας αλλά και οι Σαρμάτες που, εκτοπίζοντας τους Σκύθες, δημιούργησαν στο χώρο τους σημαντικό πολιτισμό τον 1ο και 2ο αιώνα μ.Χ. Ο Ηρόδοτος παραδίδει ότι οι νομάδες Σκύθες, που αντλούσαν την καταγωγή τους από τον Δία ή τον Ηρακλή, δεν είχαν πόλεις και οχυρά. Ωστόσο, η ανασκαφική έρευνα τον διέψευσε ως προς τους γεωργούς που έζησαν από τον 7ο έως τον 2ο αιώνα π.Χ. γύρω από τον Δνείπερο. Οι Σκύθες θυσίαζαν μόνο στον Άρη και με το αίμα αιχμαλώτων ράντιζαν τον συμβολικό του βωμό, λατρευτική πρακτική που απηχείται στην Ιφιγένεια εν Ταύροις. Οι νεκροί θάβονταν σε αβαθείς λάκκους με κτερίσματα, ορισμένοι μαζί με το άλογό τους. Τους ηγεμονικούς τάφους καλύπτουν μεγάλοι τύμβοι. Στη σκυθική τέχνη διακρίνονται τρεις περίοδοι: η πρωτοσκυθική (7ος-6ος αι. π.Χ.) και η μεσοσκυθική (5ος-4ος αι. π.Χ.) χαρακτηρίζονται από τον ζωόμορφο ρυθμό που, στη δεύτερη περίοδο, εμφανίζει τάση για σχηματοποίηση και εμπλουτίζεται με ζώα πέρα από τα ελάφια, τους αίγαγρους και τα αιλουροειδή που απεικονίζει η πρώτη. Η επαφή των Σκυθών με τις ελληνικές αποικίες της Μαύρης θάλασσας συντελεί στη μεγάλη ακμή της τέχνης τους τον 4ο αιώνα π.Χ. Στην υστεροσκυθική περίοδο (τέλη 4ου και α΄ μισό 3ου αι. π.Χ.) εμφανίζονται ανθρωπόμορφες παραστάσεις και ο ζωόμορφος ρυθμός γίνεται πιο αφαιρετικός. Ο ίδιος ρυθμός χαρακτηρίζει και τα φύλα που έζησαν από τον 7ο ως τον 3ο αιώνα π.Χ. στη Νότια Σιβηρία από τα οποία γνωρίζουμε μόνο τον πολιτισμό των μεταλλωρύχων Ταγκάρ και τους τύμβους των Αλτάι. Οι μεγάλοι πέτρινοι τύμβοι της αριστοκρατίας των Αλτάι, με τον πάγο που σχηματίστηκε στους αρμούς τους, διατήρησαν τα κτερίσματα σε «βαθιά ψύξη». Σώθηκε το αρχαιότερο χαλί του κόσμου, μεταξωτά υφάσματα, δερμάτινα και ξύλινα μέρη ιπποσκευών. Ο πλούτος και η εκπληκτική τεχνική των κτερισμάτων αυτού του σκυθοσιβηρικού ρυθμού εντυπωσίασαν και τον αυτοκράτορα Πέτρο Α΄, του οποίου η Σιβηρική Συλλογή στεγάζεται στο Ερμιτάζ. Στη δύση του σκυθικού πολιτισμού εμφανίζονται οι Σαρμάτες. Αφομοιώνοντας σκυθικά και ιρανικά στοιχεία, διαμορφώνουν έναν ανεξάρτητο ζωόμορφο σαρματικό ρυθμό που καθυποτάσσει την αισθητική στην πρακτική σκοπιμότητα. Δυο αιώνες αργότερα Γέτες και Ούνοι σκορπίζουν τα σαρματικά φύλα.

Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Δερβενιού. Από εργαστήρια στην Αττική, την Κόρινθο και τη Β. Ελλάδα, έφθασαν ως εμάς καθρέφτες, υδρίες, οινοχόες, σίτουλες και κρατήρες με σφυρήλατο ανάγλυφο διάκοσμο. Ο τύπος του πτυκτού κατόπτρου στολίζεται με θέματα από έργα ζωγραφικής ή γλυπτικής. Οι χάλκινες ή ασημένιες υδρίες διακοσμούνται κάτω από τη λαβή, όπως και οι οινοχόες. Το 1962, σε μικρό κιβωτιόσχημο τάφο στο Δερβένι (Θεσσαλονίκη), βρέθηκε ο μεγάλος κρατήρας του Δερβενιού (330-320 π.Χ.). Η αττική τέχνη του και η ιωνική τρυφερότητα του σχεδίου υποδεικνύουν ένα γλύπτη και τορευτή από ιωνική πόλη της Χαλκιδικής που μαθήτευσε στην Αθήνα. Το χρυσαφί του χρώμα οφείλεται στη μεγάλη περιεκτικότητα του χαλκού σε κασσίτερο. Τα αγαλμάτια, οι ελικωτές λαβές και η βάση είναι χυτά, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του αγγείου, από τη βάση ως το μέσον περίπου του λαιμού, αποτελείται από μεγάλο, σφυρηλατημένο έλασμα. Μικρότερο έλασμα σχηματίζει το πάνω μέρος του λαιμού και η συγκόλληση των δύο συμπίπτει με τη διαχωριστική του γραμμή. Στην κύρια όψη του κρατήρα απεικονίζονται ο Διόνυσος και η Αριάδνη με συνοδεία πάνθηρα. Το ζευγάρι περιβάλλουν Μαινάδα και κυνηγός (Πενθέας;) σε εκστατικό χορό. Κάτω από κάθε λαβή, από μία Μαινάδα έτοιμη να σπαράξει χίμαιρα συνδέει την κύρια με την πίσω όψη, που απεικονίζει οργιαστικό χορό Μαινάδων υπό το βλέμμα Σιληνού. Το επάνω τμήμα του λαιμού στολίζει ζωφόρος με δώδεκα ζώα, άγρια θηρία και επίδοξα θύματα. Υπερκοσμημένες είναι οι λαβές του αγγείου. Στις πλευρές της καθεμιάς, τον ώμο του κρατήρα στολίζουν τέσσερα επίθετα συμπαγή αγαλμάτια: Διόνυσος, δύο Μαινάδες και Σιληνός. Στο ιωνικό κυμάτιο του λαιμού, επιγραφή ταυτίζει τον ιδιοκτήτη του

Χρυσό βυζαντινό νόμισμα. Το χρώμα και τη λάμψη του ήλιου δανείζονται τα χρυσοποίκιλτα εξαρτήματα που ντύνουν την κοσμική και εκκλησιαστική εξουσία στο Βυζάντιο. Το επίσημο νόμισμά του δεν θα μπορούσε να είναι παρά χρυσό ατόφιο. Το 312, ο Μ. Κωνσταντίνος χτύπησε τον «aureum solidum», τον «στέρεο χρυσό», τον «σόλιδο», το γνωστό Κωνσταντινάτο που ζυγίζει 24 καράτια. Νομισματική υποτίμηση μπορούσε να γίνει με ελάττωση του βάρους και ο νόμος τιμωρεί αυστηρά όσους ξύνουν τα νομίσματα. Επίσημα το έκανε ο Νικηφόρος Φωκάς για να αντιμετωπίσει τις πολυδάπανες εκστρατείες του εναντίον των Αράβων. Η πιο συχνή επίσημη νοθεία όμως γίνεται με την ελάττωση της καθαρότητας του πολύτιμου μετάλλου. Σ’ αυτήν θα καταφύγει ο Αλέξιος Κομνηνός, την ώρα που η αυτοκρατορία απειλείται από Βορρά, Δύση και Ανατολή. Τα 24 καράτια του Μ. Κωνσταντίνου ύστερα από δέκα αιώνες μένουν μόλις 12, μαρτυρώντας τις δυσχέρειες των καιρών. Ως τα μέσα του 11ου αιώνα όμως, το «υπέρπυρο» βυζαντινό νόμισμα μένει σταθερό και καθαρό, βγαλμένο μέσα από τη δοκιμασία της φωτιάς (χρυσό «ολοκότινο»), από τα νομισματοκοπεία της Πόλης, της Θεσσαλονίκης και, στα παλιά, καλά χρόνια, από τα κρατικά εργαστήρια της Σικελίας, της Καρχηδόνας, της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας. Με αυτό εμπορεύονται πάντα τα έθνη και είναι δεκτό απ’ άκρου σ’ άκρο της γης, μαρτυρεί ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης. Απηχώντας και διαδίδοντας το μεγαλείο του Βυζαντίου, απεικονίζει τη στρατιωτική του ισχύ στη χλαμύδα του αυτοκράτορα, το θεοστήρικτο της αρχής του στον Άγγελο ή τον Χριστό που τον στέφει, την οικουμενικότητα της εξουσίας του στη σφαίρα και το σκήπτρο του. Η λαϊκή φαντασία θα το επενδύσει με υπερφυσική δύναμη και θα το κάνει φυλαχτό.

Ο Ευαγγελισμός (5ος αι., Ρώμη, Σάντα Μαρία Ματζόρε). Αντανακλώντας τον πλατωνικό Κόσμο των Ιδεών, η βυζαντινή ζωγραφική επιδιώκει με το φως του χρώματος να αποκαλύψει την άυλη υπόσταση του κόσμου. Ιερή Γραφή για τους αγράμματους χριστιανούς, η ζωγραφική αποκτά διδακτικό, αποκαλυπτικό χαρακτήρα. Το φως, που ταυτίζεται με τον Θεό, καταλύοντας την υλική τους υπόσταση ενώνει τα πάντα σε ένα Όλον. Αυτήν ακριβώς την ενότητα αποδίδει το χρυσό φόντο των ψηφιδωτών δίνοντας υπερβατική διάσταση στο χώρο. Άλλωστε, ο συμβολισμός του χρυσού τον συνδέει με τις έννοιες του πολύτιμου, του άφθαρτου και αναλλοίωτου, του θεϊκού. Ο χρυσός στα ψηφιδωτά εμφανίζεται ήδη από τον 3ο-4ο αιώνα αλλά η χρήση του φθάνει στο απόγειό της τον 9ο-11ο αιώνα, μετά την Εικονομαχία. Η εντοίχια ψηφιδωτή διακόσμηση στηρίζεται σε κύβο από γυαλί ή πέτρα που θυμίζει πολύτιμο λίθο. Για το χρυσό φόντο, επιλέγονται γυάλινες ψηφίδες με ελαφρά κίτρινη ή κόκκινη απόχρωση. Στη μία τους πλευρά τοποθετείται λεπτό φύλλο χρυσού που καλύπτεται από λεπτό γυαλί. Ως την εικονομαχία, το χρυσό φόντο δεν έχει μεγάλη εξάπλωση. Από κάποια ψηφιδωτά απουσιάζει, ενώ σε άλλα περιορίζεται σε μια χαμηλή ζώνη. Το πρώτο ψηφιδωτό με χρυσό (3ος-4ος αι.) προέρχεται από τη νεκρόπολη κάτω από τον Άγιο Πέτρο του Βατικανού και απεικονίζει τον Χριστό ως ήλιο. Το χρυσό φόντο γενικεύεται στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης (5ος αι.) αλλά, την ίδια εποχή, στη Ραβέννα και τη Ρώμη επιβιώνουν νατουραλιστικά θέματα που περιορίζουν την έκτασή του. Τα καλύτερα δείγματα ενιαίου χρυσού φόντου, όλα του 11ου αιώνα, βρίσκονται στον Όσιο Λουκά στη Φωκίδα, στο Δαφνί στην Αττική και στη Νέα Μονή της Χίου.

Η γλαυκώπις Αθηνά σε αρχαϊκό αθηναϊκό τετράδραχμο. Εντυπωσιακό παράδειγμα σφαιρικής απόδοσης του ματιού. Γύρω στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., διάφορα μικρασιατικά εργαστήρια απεικονίζουν μεγάλη ποικιλία ζώων με τεχνική που θυμίζει τους μινωικούς και μυκηναϊκούς σφραγιδόλιθους. Λίγο αργότερα χαράσσονται θεϊκά σύμβολα ή και τοπικά φυτά. Στο γύρισμα του 6ου προς τον 5ο αιώνα, η Δήλος χαράζει στα νομίσματά της λύρα και στους αρχαϊκούς στατήρες της Μήλου εικονίζεται μήλο. Η ανθρώπινη μορφή προσεγγίζεται τον 6ο αιώνα με τη χάραξη θεών και ηρώων. Στο μεμονωμένο κεφάλι, αρχικά το μάτι απεικονίζεται μετωπικά και με έντονο σφαιρικό σχήμα. Στην αρχή της νομισματοκοπίας οι ανδρικές απεικονίσεις είναι σπανιότερες, ενώ συχνά απεικονίζεται η αποτροπαϊκή Γοργώ. Η απεικόνιση συγκεκριμένου προσώπου με ατομικά χαρακτηριστικά δεν ήταν επιτρεπτή. Στους περσικούς Δαρεικούς, ο «μεγάλος βασιλιάς» αποδίδεται συμβολικά ως τοξότης. Συμβολική θεωρείται και η απεικόνιση του Θεμιστοκλή με κεφάλι πολεμιστή. Στα νομίσματα που ο Αρταξέρξης τού επέτρεψε να κόψει, χαράχτηκε το όνομα, ή το μονογράφημα ΘΕ, αλλά όχι η μορφή του. Οι Έλληνες βασιλείς δεν τολμούν ακόμη να διαπράξουν αυτή την ιεροσυλία. Στα αργυρά του τετράδραχμα, ο Φίλιππος Β΄ θα χαράξει το κεφάλι του Ολυμπίου Διός. Στις σατραπείες της Ανατολής όμως, η επαναστατική αντίληψη της χάραξης ενός συγκεκριμένου θνητού εμφανίζεται ήδη στα 412/411 π.Χ., σε νόμισμα με τη μορφή του Τισσαφέρνη. Άλλο νόμισμα, γύρω στο 413-373 π.Χ., σώζει το πορτραίτο του Φαρνάβαζου. Σώζονται επίσης νομίσματα με δυνάστες της Λυκίας και τα ονόματά τους γραμμένα στην τοπική γλώσσα. Ωστόσο η νομισματοκοπία της περιοχής, πρόδρομος των ελληνιστικών πορτραίτων, έχει ελληνικό χαρακτήρα. Ένα από τα ωραιότερα δείγματα είναι οι αργυροί στατήρες του Έλληνα δυνάστη Περικλή που κόπηκαν γύρω στο 380-360 π.Χ.

Χελώνες από μόλυβδο (Δελφοί) και χάλκινος πέλεκυς (Κύπρος) Η αρχαιομετρία μελετά με φυσικοχημικές μεθόδους τη σύσταση και τις συνθήκες επεξεργασίας των αντικειμένων που διαμορφώνουν τη φύση και τη χρήση ενός υλικού. Για παράδειγμα, ο χαλκός, πολύ μαλακός για την κατασκευή όπλων, αναμεμειγμένος με κασσίτερο αποκτά σκληρότητα μεγαλύτερη κι από τον σίδηρο. Η συμβολή της αρχαιομετρίας είναι απαραίτητη στην απάντηση τριών ερωτημάτων: ηλικία, προέλευση, τρόπος κατασκευής. Για την ηλικία χρησιμοποιούνται ο άνθρακας -14, η θερμοφωταύγεια ή ο αρχαιομαγνητισμός. Για την προέλευση ενδιαφέρει το ορυχείο απ’ όπου εξορύχθηκε το μετάλλευμα. Οι ανεπαρκείς γνώσεις μας για τα ορυχεία της αρχαιότητας, σε συνδυασμό με τεχνικά προβλήματα που θέτει η επαναχύτευση των αντικειμένων, αντιμετωπίστηκαν με τα ισότοπα του μολύβδου που ανιχνεύονται στα περισσότερα κράματα. Ως προς την τεχνολογία κατασκευής, διακρίνονται δύο στάδια. Στο πρώτο ερευνώνται τα υπολείμματα της εκκαμίνευσης, δηλαδή οι σκουριές. Στο δεύτερο, στην περίπτωση του χαλκού για παράδειγμα, η εκκαμίνευσή του, που αποτελείται από πολλά στάδια, είχε ως αποτέλεσμα να κατακάθεται στο βάθος του καμινιού το σχετικά καθαρό μέταλλο με τη μορφή ημισφαιρίου. Οι χελώνες ή ο πέλεκυς ήταν το σχήμα με το οποίο συνήθως γίνονταν οι εμπορικές συναλλαγές του καθαρού μετάλλου.

Ο αυτοκράτωρ Ιωάννης Τζιμισχής κρατάει στα χέρια το Καθολικό. Γραμμική απεικόνιση τμήματος της τοιχογραφίας του Καθολικού (1535) Το αρχαιότερο και το μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, η Μεγίστη Λαύρα, ιδρύθηκε το 963 από τον Όσιο Αθανάσιο, που σκοτώθηκε το 1002 κατά τη διεύρυνση του Καθολικού της. Το Καθολικό, πρότυπο για τις περισσότερες μονές του Όρους αλλά και για μονές στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, έχει σήμερα την εξής όψη: Από τον τετραγωνικό πυρήνα ενός είδους σταυροειδούς ναού, προεκτείνονται προς βορρά και νότο δύο ημικυκλικές κόγχες, τα χοροστάσια ή χοροί για τους ψάλτες. Προς τα δυτικά, συνάπτεται ευρύχωρος νάρθηκας, η λιτή. Στη λιτή είναι προσκολλημένα, στα βόρεια και νότια, από ένα παρεκκλήσι. Τη λιτή και τα δύο παρεκκλήσια ενώνει στα δυτικά επιμήκης υαλόφρακτος εξωνάρθηκας. Οι Έλληνες και ξένοι μελετητές που εξέτασαν το Καθολικό της μονής στηρίχτηκαν στη σημερινή του μορφή, όπως αποκρυσταλλώθηκε το 1899. Δύο σχολές, του Gabriel Millet και του Joseph Strzygowski, αναγνωρίζουν αντίστοιχα: α) τον τύπο του εγγεγραμμένου τετρακιόνιου σταυροειδούς ναού, εμπλουτισμένο με τις αψίδες των χορών, με νάρθηκες και πλάγια παρεκκλήσια, β) μια τυπολογία τρίκογχου ναού, με παλαιοχριστιανικές, αρμενικές ή γεωργιανές επιδράσεις. Με ασφαλή χρονολογικά πατήματα προς τα πίσω, ο αρθρογράφος «ξεφλουδίζει» τις μεταγενέστερες αλλαγές και προσθήκες επιχειρώντας να φθάσει στον τύπο της αρχικής κατασκευής. Την κάτοψη του Καθολικού αποτυπώνει το 1744 ο Κιωβίτης καλόγερος Vasilij Grigorovič Barskij. Τρεις απεικονίσεις του Καθολικού, οι δύο ζωγραφισμένες μέσα στο ναό και η τρίτη σε χαλκογραφία, αναπαριστούν τη μορφολογία του στον 16ο αιώνα, αναλλοίωτη από το τέλος του 11ου. Με μελέτη των πηγών και με αυτοψία, επιχειρηματολογείται ότι: α) το αρχικό σχέδιο της Λαύρας δεν ήταν τρίκογχο, τριαψιδωτό ή τρίφυλλο, β) τα παρεκκλήσια δεν υπήρχαν στο αρχικό σχέδιο, γ) η διεύρυνση του Οσίου Αθανασίου συνίστατο στην προσθήκη των δύο χοροστασίων.

Λαβή από κατσί της Παναγίας της Θεραπειώτισσας. Η ταφική χρήση του θυμιάματος μαρτυρείται από τον 4ο αιώνα, ενώ η λατρευτική μόλις από τον 5ο. Τα περισσότερα θυμιατήρια κατασκευάζονταν από κράματα του χαλκού. Τα ευτελέστερα ήταν πήλινα και τα πολυτελέστερα ήταν από ασήμι και χρυσό, διακοσμημένα με νιέλο και σμάλτο. Παρουσιάζονται έξι αδημοσίευτα και ένα δημοσιευμένο θυμιατήρι. Ένα κιβωτιόσχημο με σύμπλεγμα λιονταριού και κάπρου κοπτικής τέχνης (αρ. εισ. 11533), δύο σε τύπο δισκοπότηρου με διάτρητο σκέπασμα (αρ. εισ. 11470, 11527), ένα θυμιατήρι αναρτημένο από αλυσίδα (αρ. εισ. 11526) και τρία κατσιά, καθιστά θυμιατήρια με πλατιά λαβή (αρ. εισ. 11469, 11402, 21502). Τα τρία πρώτα (5ος ή 6ος αιώνας) είναι αιγυπτιακής προέλευσης. Τα αναρτημένα από αλυσίδα θυμιατήρια είναι εν χρήσει σε όλα τα χρόνια της αυτοκρατορίας. Είναι τόσο δημοφιλή όταν απεικονίζουν σκηνές της Καινής Διαθήκης, όπως αυτό, ώστε θεωρούνται ενθυμήματα της προσκύνησης στους Αγίους Τόπους. Τα κατσιά, από τα οποία τα δύο πρώτα είναι μοναδικά, δεν αναφέρονται πριν από τον 11ο αιώνα και φαίνεται πως είχαν νεκρικό χαρακτήρα. Το κατσί με αρ. εισ. 11469 (β΄ μισό του 13ου αιώνα) είναι το πολυτελέστερο από τα ελάχιστα θυμιατήρια της σχετικής βιβλιογραφίας. Σφυρήλατο, αρχικά επίχρυσο, έχει εγχάρακτη και εμπίεστη λαβή, διακοσμημένη με σμάλτο. Στην επιφάνειά της διαγράφονται ολόσωμοι οι δύο στρατιωτικοί Άγιοι Θεόδωρος και Δημήτριος. Η λαβή από κατσί της Παναγίας της Θεραπειώτισσας στην Κωνσταντινούπολη με αρ. εισ. 11402 (περί το 1300), είναι χυτή με εγχάρακτο διάκοσμο. Μέσα στο οξυκόρυφο τόξο της προβάλλει σε έξεργο ανάγλυφο η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα στον τύπο της Οδηγήτριας και οι επιγραφές: ΜΗ(ΤΗ)Ρ Θ)ΕΟΥ) Η ΘΕΡΑΠΙΩΤΗΣΑ και Ι(ΗΣΟΥ)Σ Χ(ΡΙΣΤΟ)Σ.

Κατσί διακοσμημένο με σμάλτο με τους Αγίους Θεόδωρο και Δημήτριο. Στο άρθρο αυτό περιγράφονται μεθοδικά τα στάδια συντήρησης των χάλκινων αντικειμένων. Λόγοι αισθητικής αλλά και προστασίας επιβάλλουν τη διατήρηση της πατίνας. Καθώς καμία μέθοδος καθαρισμού δεν εγγυάται την απομάκρυνση των ιόντων χλωρίου που φθείρουν σημαντικά τα κράματα χαλκού, είναι απαραίτητη η σταθεροποίηση του υλικού. Στο τελικό στάδιο, το αντικείμενο προστατεύεται με ανθεκτικό και αβλαβές διαφανές βερνίκι και αποθηκεύεται στις κατάλληλες συνθήκες. Κάθε αντικείμενο έχει τις ιδιαιτερότητές του, εξ ου και η θεραπεία του είναι εξατομικευμένη. Περιγράφονται αναλυτικά τα στάδια συντήρησης για τα επτά θυμιατήρια του Μουσείου Μπενάκη με αρ. ευρ. 11533, 11470, 11527, 11526, 11469, 11402 και 21502.

Κατσί με διάτρητη λαβή. Ο εντοπισμός της ποσοστιαίας σύστασης των κραμάτων στο υλικό ενός αντικειμένου δεν διευκολύνει μόνο τη συντήρησή του αλλά συμβάλλει στην επαγωγική διαδικασία που, σε συνδυασμό με την τεχνική, εντοπίζει τον τόπο προέλευσης. Η κλασική χημική ανάλυση και η φασματομετρία ατομικής απορρόφησης χρησιμοποιήθηκαν για τα θυμιατήρια του Μουσείου Μπενάκη με αρ. εισ. 21502, 11469 και 11402 που, αν και κατασκευασμένα με βάση το χαλκό, εμφανίζουν διαφορετική απόχρωση. Αν και τα τρία είναι μπρούντζινα, εμπεριέχουν και άλλα χημικά στοιχεία, ανάμεσα στα οποία και άργυρο. Η παρουσία του μπορεί να οδηγήσει στην πηγή προέλευσης του χαλκού.

Υδροδοχείο τύπου Βα. Τα αγγεία, τυχαία ευρήματα σε εκσκαφές οικοδομών, είναι από ερυθρό πηλό, άλλοτε γυαλωμένα κατά τόπους άλλοτε όχι. Διακρίνονται δύο τύποι. Τα υδροδοχεία τύπου Α (17ος-18ος αι.) έχουν σφαιρική κοιλιά, στενό λαιμό και ελαφρά διευρυμένο στόμιο. Η μακρά προχοή πλησιάζει πολύ προς το λαιμό. Στον τύπο Β διακρίνονται δυο ομάδες: Στην ομάδα Βα τα αγγεία έχουν πεπλατυσμένη σφαιρική κοιλιά και φαρδύ, μακρύ λαιμό. Πολλά, υποτυπώδη ανθέμια στολίζουν κυκλικά το άνω μέρος της κοιλιάς. Τα αγγεία της ομάδας Ββ έχουν σχεδόν ωοειδή κοιλιά, μικρή σε σύγκριση με το μέγεθος του λαιμού που φέρει εφυαλωμένη ταινία. Ο τύπος Β χρονολογείται στα τέλη του 16ου-αρχές του 17ου αιώνα.

Χάρτης της Κεφαλλονιάς. Ο φυσικός διαμελισμός του νησιού σε τέσσερα τμήματα εκδηλώνεται πολιτικά στην τετράπολη που αναφέρει ο Θουκυδίδης: Κράνη, Σάμη, Πάλη και Πρώννοι. Το νησί, αν και ακατοίκητο στην πρώιμη ιστορική εποχή, εμφανίζει εκτεταμένα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ περιόδου (13ος-11ος αι. π.Χ.). Ίσως να ήταν και τότε χωρισμένο σε τέσσερα μικρά βασίλεια, με σημαντικότερο εκείνο της Κράνης. Την ύπαρξη χωριών μαρτυρούν οι διάσπαρτες συστάδες οικογενειακών τάφων με περιεχόμενο που υποδηλώνει απλοϊκό, αγροτικό πληθυσμό. Εντοπίστηκαν τάφοι θολωτοί και θαλαμωτοί. Κάπως νεότεροι και πολύ πιο διαδεδομένοι, οι θαλαμωτοί είναι σκαμμένοι σε βράχο με σειρές από βαθιές ταφικές θήκες στο εσωτερικό. Ήσαν προσβάσιμοι από είσοδο με διαμορφωμένη θύρα και σκαμμένο δρόμο. Μετά από κάθε χρήση, ο δρόμος καλυπτόταν ξανά με χώμα και την αρχή του δήλωναν λίθινες στήλες. Λόγω της ανακομιδής των οστών, τα κτερίσματα δεν βρέθηκαν στην αρχική τους θέση, ενώ τα πολυτιμότερα είχαν αφαιρεθεί. Με εξαίρεση μια ομάδα κρατήρων, πρόκειται κυρίως για απλά και μικρά πήλινα σκεύη από ωχρό πηλό, φτιαγμένα βιαστικά στον τροχό, ψημένα πρόχειρα, με φτωχό γραμμικό διάκοσμο. Παράλληλα κατασκευάζονται και χονδροειδή χειροποίητα σκεύη. Τους άντρες συνόδευαν τα όπλα τους: κοντά χάλκινα ξίφη και μαχαίρια, δόρατα με χάλκινες αιχμές, σμίλες και λίθινα ακόνια. Ο γυναικείος ταφικός στολισμός περιλαμβάνει περιδέραια, διαδήματα, δαχτυλίδια, περίαπτα, κουμπιά, σφηκωτήρες για τα μαλλιά. Είναι φτιαγμένα από χρυσό, από χαλκό, από χάντρες διαφόρων υλών ή από υαλόμαζα. Το ένδυμα στερέωναν χάλκινες περόνες και πόρπες. Η παντελής απουσία σιδήρου χρονολογεί τα νεκροταφεία της Κράνης πριν από τις αρχές του 11ου αιώνα π.Χ.

Οι πολεμιστές του Ριάτσε

Ειδήσεις

- Τα δύο χάλκινα αγάλματα του 5ου αιώνα π.Χ., γνωστά ως πολεμιστές του Ριάτσε, εκτίθενται για πρώτη φορά σε ιταλικά Μουσεία. - Στο μορφωτικό τμήμα των γαλλικών πρεσβειών βρίσκονται 600 ταινίες αρχαιολογικού και επιστημονικού ενδιαφέροντος - Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών γιόρτασε τα 100 χρόνια από την ίδρυσή της στην Ελλάδα - Σε τάφο του 5ου αιώνα π.Χ. που αποκαλύφθηκε στη Δάφνη, ο νεκρός κρατούσε στο ένα χέρι τον αρχαιότερο ελληνικό πάπυρο που έχει βρεθεί ως σήμερα - Την Ποικίλη Στοά ενδέχεται να ανακάλυψαν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι στην Αγορά - Στο Λευκαντί της Εύβοιας αποκαλύφθηκαν ο αρχαιότερος ναός στην Ελλάδα (9ος αι. π.Χ.) και δύο ταφές με σκελετό γυναίκας και τέσσερις σκελετούς αλόγων. Βρέθηκαν χρυσά κοσμήματα και μεγάλο λινό ύφασμα άριστα διατηρημένο - Στην Τραγάνα Λοκρίδας βρέθηκαν τάφοι με χάλκινα αναθήματα που θα φωτίσουν τη «σκοτεινή» γεωμετρική περίοδο (900-800 π.Χ.) - Η Archaeology Abroad Service εκδίδει ετήσιο κατάλογο ανασκαφών στην Αγγλία όπου γίνονται δεκτοί ξένοι φοιτητές

Εκθέσεις

- Από το Σικάγο μεταφέρθηκε στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης η έκθεση για τον Μ. Αλέξανδρο που περιλαμβάνει και ευρήματα από τη Βεργίνα - Μετά από το Τόκιο άνοιξε στο Χιούστον του Τέξας η έκθεση Κυκλαδικής Τέχνης από τις συλλογές του Μουσείου Γουλανδρή

Μουσεία

- Το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών εγκαινιάστηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1980 χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία του Λ. Ευταξία. Στεγάζεται στο αρχοντικό που σχεδίασαν το 1830 γερμανοί αρχιτέκτονες για τον τραπεζίτη Σ. Δεκόζη-Βούρο, στο οποίο έμειναν και ο Όθων με την Αμαλία ώσπου να χτιστεί το παλάτι. Η Αθήνα μιας εποχής που δεν έχει ακόμη μελετηθεί σε βάθος ξεπροβάλλει μέσα από την πλούσια συλλογή πινάκων, τα έπιπλα, τα αντικείμενα. Εδώ στεγάζεται και η μακέτα της Αθήνας του 1842 από τον Ι. Τραυλό, που στηρίζεται στα σχέδια του Κλεάνθη και του Ed. Schaubert. - Στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών προστέθηκαν δύο σημαντικά σύνολα εκθεμάτων. Από τις σωστικές εργασίες στην εκκλησία της Επισκοπής στην Ευρυτανία, που βυθίστηκε στην τεχνητή λίμνη του Μέγδοβα, αποκαλύφθηκαν τέσσερα στρώματα τοιχογραφιών από τον 8ο έως και τον 13ο αιώνα. Μετά την αποτοίχισή τους, μέρος τους εκτίθεται στο Μουσείο. Από τη Συλλογή Λοβέρδου εκτίθενται 150 αντιπροσωπευτικές μεταβυζαντινές εικόνες, από τον 14ο ως τον 19ο αιώνα. Οι ζωγράφοι είναι στην πλειοψηφία τους Κρητικοί και Επτανήσιοι. - Εγκαινιάστηκε καινούριο Μουσείο του Πειραιά, με γλυπτά κυρίως από τον 4ο και τον 2ο αιώνα π.Χ. Εκτίθεται η συλλογή γλυπτών πινάκων που βρέθηκε το 1930-31 στο λιμάνι, μια μαζική παραγωγή αντιγράφων που προοριζόταν για τον διάκοσμο κτιρίων στη Ρώμη. - Δημιουργήθηκε νεό Αρχαιολογικό Μουσείο στα Χανιά που στεγάστηκε στη βενετσιάνικη τρίκλιτη βασιλική της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου. Πλάι στα παλιά εκθέματα, προβάλλονται νέα ευρήματα από τον θολωτό τάφο της φυλακής του Αποκορώνου, ειδώλια και αγγεία από την ανακτορική εποχή. Αξιοσημείωτη είναι η συλλογή από λάρνακες, όπως και τα ρωμαϊκά ψηφιδωτά. - Το Μουσείο της Λαογραφικής Εταιρείας Λαρίσης θα ανοίξει και πάλι τον Νοέμβριο σε νέες αίθουσες. Τμήμα από τη θαυμάσια συλλογή του γύρω από παραδοσιακά επαγγέλματα είχε παραχωρηθεί στο Μουσείο Μπενάκη για την έκθεση «Παραδοσιακές καλλιέργειες». - Εγκαινιάστηκε τον περασμένο Αύγουστο το Μουσείο Άνδρου, δωρεά των Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, έργο του αρχιτέκτονα Στάμου Παπαδάκη. Την οργάνωσή του επιμελήθηκε ο Χέρμπερτ Σμιτ, αρμόδιος για τις εκθέσεις στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. Στεγάζονται ευρήματα αντιπροσωπευτικά της ιστορίας του νησιού, από τα αρχαϊκά χρόνια ως τη Φραγκοκρατία, ενώ έχουν προβλεφθεί χώροι για πολιτιστικές εκδηλώσεις. - Στο νέο Μουσείο Κυθήρων, το νησί με τον δωρικό ναό της Αφροδίτης, εκτίθενται τώρα και τα νεολιθικά ευρήματα των ανασκαφών της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής.

Συνέδρια

- Το 21ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαιομετρίας έγινε στο Brookhaven National Laboratory της πολιτείας της Νέας Υόρκης (18/5/-22/5/1981) - Το Ε΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο έγινε στον  Άγιο Νικόλαο (25/9-1/10/1981) - Το 16ο Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών με θέμα «Οι Βυζαντινές Σπουδές στο έτος 2000. Απολογισμοί - Προγραμματισμοί» οργανώθηκε στη Βιέννη από την Association internationale des Études byzantines (4-10/10/1981). Το συνέδριο πλαισίωναν πέντε εκθέσεις: α. Βυζάντιο και Δύση, με αρμενικά χειρόγραφα της Αδελφότητας Μεγχιταριστών Βιέννης β. Οι θησαυροί της Γεωργίας, με αντικείμενα από το Μουσείο Τέχνης του Tbilisi. γ. Αντικείμενα καθημερινής χρήσης από τη συλλογή στο Χιούστον του Τέξας δ. Συλλογή εικόνων του Μουσείου Τέχνης της Βιέννης ε. Τα Νεοελληνικά Γράμματα στη Δύση

Βιβλία

- Βασίλειος Πετράκος, Εθνικό Μουσείο, Γλυπτά - Χαλκά - Αγγεία, Κλειώ, Αθήνα 1981. - Alain Schnapp, L’archéologie aujourd’hui, Hachette, Paris 1980. - John Boardman, Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία, μτφ. Όλγα Χατζηαναστασίου, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980. - R.V. Schoder, Ancient Greece from the Air, Thames and Hudson, London 1974

Gorytos is the name for a case for bows and arrows carried by warriors on horseback. This case was made either of wood or of leather and was gold plated. Four such quivers have been found in Southern Russia and were considered as a typically Scythian piece of armour until in 1977 the Vergina quiver was brought to light. Chemical analysis of the metalwork will prove whether or not this case for bows and arrows was manufactured in a Greek workshop or not.

Gold, in Greek mythology, is connected with countries of the East: even today the Paktolos of Chrysorroa River is spoken of, the sand of which came mixed with the precious metal. Besides the gold dust of the rivers that contained silver, mineral gold was also to be found in the veins of rocks. Various sources of gold are mentioned as existing on Greek territory but all were poor and soon exhausted. The study of golden objects (jewels, coins, textiles, painting mosaics) can supply us with extensive information about the techniques used in antiquity. The various techniques that are exclusive to a goldsmith were developed quite early on (ex. filigree and granulation).

In the cemetery of Mochlos, an island close to the northern shore of Crete, there was accidentally found a treasure of jewels which offer us an excellent picture of the goldsmith's work, during the third millenium. Of exceptional importance is the diadem, with free-standing antennae. This allows us to reconstruct the form of similar artefacts that were found before previous finds and to revise our views on funeral masks. The influence of this type of diadem is evident in paintings and terracotta figurines of the late minoan period. Gold, which was rare at the time, must have been imported from Asia Minor or Egypt, although the possibility that small quantities also existed in Crete cannot be ruled out.

During the first millennium BC, Iranian speaking tribes overflowed the steppes of Eurasia, from the Carpathian Mountains to the Sinic Walls, and created a civilizatiom common to all of them which is known to us as the Scythian. Works of art, astonishing in number and wealth, most of them in gold, have been found in tombs, fortified settlements and Greek colonies. Objects made of sensitive materials, cloth, wool and fur that would normally have hardly been kept from decay were kept preserved by the Siberian ice in the tombs of Altai.

The Derveni Crater dates back to the decade 330-320 BC. It is a masterpiece of metalwork of the 4th century BC. The main body of the vase is of the passion of Dionysus shown in relief. Four attached cast statuettes adorn the shoulder of the vase. The study of the technique employed for this crater supplies us with some extremely important information about the evolution of metalwork during the second half of the 4th century BC.

The fortunes of the golden byzantine coin follow the fortunes of the Byzantine Empire. "Το νόμισμα" or "Κωνσταντινάτο", as it is commonly known, is the first money to combine the three characteristics that make it the perfect coin. It is "solidum, integrum et totum". This fact makes it internationally accepted as currency and it circulates everywhere in the then known world. During the 11th century, because of the difficulties of the Byzantine Empire, “a sickness of the byzantine currency" is spoken of. Alexios Comnenos debases the coinage. Nevertheless, the Byzantine golden coin remains a symbol, even when worn round around the neck as jewelry.

Gold is common to mosaic backgrounds in all phases of Byzantine art. After the iconoclasm it is extensively used for the creation of a unified golden background, while known examples of such a background in early Byzantine art are few and far between. Gold, due to its natural properties symbolizes in Byzantine art and literature the eternal World of God, the Divine Light and the Revelation. Thus, gold illuminates the universe with the divine light and reveals at the same time the reason common to all things, namely God. In this use of a uniformly golden background the fundamental, Byzantine view of oneness is placed on a formal, aesthetic, level.

In the early age of the coinage (approximately at the end of the 7th century BC), the prevalent theme on coins, coming mainly from the Asia Minor workshops, is of a variety of animals. The front face of the coins is later decorated with various attributes of the gods. The representation of humans is still rare until the 6th century B.C. when figures of gods enrich the repertoire of coin iconography. The satraps of Asia are the first to issue coins with human figures, symbolizing themselves. The effort for a realistic representation of the human figure started in the mid 4th century BC, and paved the road for the Hellenistic coin portrait. In the next issue: the representation of Alexander the Great on coins and the most characteristic portraits of the Hellenistic period.

Archaeometry is a relatively new discipline that applies physical, earth and biological science to archaeology. It aims at answering some fundamental questions raised in modern archaeology such as provenance of raw materials, and the dating and technology of man-made objects It is hoped that, in the long run, the elucidation of this type of questions will, eventually, lead to a better understanding of the creativity, sensitivity and overall way of thinking of the men and women who manufactured and used the artefacts we examine today.

Megisti Lavra, oldest and largest monastery on the Holy Mountain of Athos, was founded in 930 AD by St. Athanasius since called the Athonite. It is certain that some buildings in the compound as e.g. the Catholicon (main church) can be traced back to this early period. The Catholicon whose main features consist of a central core of the crossing–square type, enriched by side-apses, double narthexes, and side chapels, is considered to have served as the model for the churches of Athos in general, as well as for many more in Greece and the Balkans. The Catholicon of Megisti Lavra, together with the other Catholica, form a special type of church, whose main characteristic is the existence of side-apses, serving as special stands for choruses of chanters, hence their name of choroi, or chorostasia. The origin of this type of church with side-apses, known as athonite, provoked diverse theories. Some scholars consider this type as being an enrichment of the cross - in – square for liturgical needs, while others believe it to be a triconch or tri-apsidal type, stemming from Georgia or Armenia. But although side apses were always considered as belonging to the initial Lavra Catholicon, they have been added to an already existing building. This fact matches information given in contemporary texts. The Vita of St. Athanasius, believed to have been written about 1010 AD, states that the latter was killed by accident, when he fell from the scaffolding, while “enlarging” the church. Further research has also proved that side-chapels and outer-narthexes are also later additions. Thus, if the present complex is stripped of its extensions, what remains must be the initial Athanasian building. This rather simple church belonged in a way to the cross-type and most probably originates from Constantinople. The addition, during a second stage, of the side apses was the result of functional needs. Thus, it may be concluded that the athonite type of church was not imported but was born and evolved in the Mountain.

The censers of the Benaki Museum presented here are all copper alloys. Depending on their form, these can be put into four categories: a) Box shaped, with a lion grasping a boar on its sliding lid, from Egypt (no. 11533), b) Chalice-shaped with a hemispherical cover, from Egypt (nos. 11470, 11527), d) The so-called "katsi" type, a funerary censer with a broad handle (nos. 11469, 11402, 21502). The two first of these censers are the most elaborately decorated ones and they enrich considerably our knowledge of paleologian(?) metalwork.

Ideally the conservation / restoration of ancient copper objects should leave the patina intact for aesthetic reasons and for the purpose of better preservation. The original surface of the object (shape and size) should also be shown to better advantage. The conservation / restoration can be obtained by mechanic and / or chemical cleaning. In the case of the Benaki Museum's censers, the conservation process included the cleaning and the fixing of the objects in an air vacuum. Last they were covered with an acrylic varnish.

Determination and evaluation of the components that make a metal alloy are indispensable for the conservation and restoration of metallic objects,also determining the origin of the metal the object is made of and the workshop where it was made. It also provides some information on the technological background of the bronze foundries. We have analyzed the Benaki Museum's censers no. 21502, 11469 and 11402).

Two types of early post Byzantine ceramics have been found in Larisa: 1. Waterspots of type A. found 80-120 cm. below the present ground level. These feature a spherical belly and wide base, a narrow neck and a long spout rising close to the neck. They belong to the 17th-18th centuries. 2. Waterspots of type B. Group a. are with a spherical belly broadening at the poles of the pot, while the neck is wide and long. In Group b. the belly is strongly pressed along the diameter of the sphere and is small compared to the size of the neck. These belong to the 16th- 17th centuries.

During the later Mycenaean age (LH III B, C period, which is 13th -11th cent. BC), an intense settlement activity is observed in the geographically closed terrain of the plain of Krani on the island of Cephalonia. The clusters of tombs at Kokkolata, Mazarakata, Metaxata, Lakithra and Diakata show evidence of corresponding villages built on the slopes of the hills around the plain. The whole area most probably formed an administrative unit, a kingdom, and its Centre was the Acropolis of Krani on the innermost spot of the bay (the present Koutavos Bay). The analysis of the content of the tombs (kterismata) and the funeral ritual and customs are, for the time being, the main source of information about the level of civilization of the inhabitants and their contacts with other areas of the Mycenaean world. The complete presentation and scientific elaboration of the finds of the tombs along with the anthropological examination of the bones found in them are still an ongoing the pursuits of a research program in the area still in process.

Η Μάντω Οικονομίδου στο Νομισματικό Μουσείο. Χαρακτήρ είναι ο τίτλος του τιμητικού τόμου-αφιερώματος που προσφέρθηκε το 1977 στην επίτιμη Διευθύντρια του Νομισματικού Μουσείου, Μάντω Οικονομίδου. Ο αμφίσημος τίτλος, που παραπέμπει βέβαια στη νομισματική, δηλώνει παράλληλα και τη σπανιότητα που αναγνώριζαν στο χαρακτήρα της Μάντως Οικονομίδου οι πολλοί μαθητές, φίλοι και συνάδελφοι που της αφιέρωσαν τα άρθρα τους (έκδοση ΤΑΠΑ). Έχοντας σπουδάσει Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, η Μάντω Οικονομίδου εξειδικεύτηκε με υποτροφία στην Αμερικανική Νομισματική Εταιρεία της Νέας Υόρκης. Μελέτησε επίσης Νομισματική στο Cabinet des Médailles στο Παρίσι, στο Heberden Coin Room του Ashmolean Museum της Οξφόρδης, στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου και στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Βερολίνου. Το κατώφλι του Νομισματικού διάβηκε για πρώτη φορά τον Φεβρουάριο του 1953 και επί έξι χρόνια εργάστηκε εκεί εθελοντικά. Το 1959 τοποθετήθηκε Επιμελήτρια Αρχαιοτήτων στη Νομισματική Συλλογή, τη διεύθυνση της οποίας ανέλαβε το 1964. Μετά από τριακονταετή διευθυντική θητεία αποχώρησε τον Ιούνιο του 1994, έχοντας περάσει πάνω από 40 χρόνια στην οδό Τοσίτσα. Κι όμως, το 2009, κατάφερε να χωρέσει μια ολόκληρη ζωή σε ένα μικρό αυτοβιογραφικό βιβλιαράκι που επιγράφεται Τοσίτσα 1. «Τίποτα δεν γίνεται χωρίς συνεργασία, τίποτα δεν γίνεται χωρίς αγάπη», μας είπε. Εκθέσεις, συνέδρια, αναρίθμητες τιμητικές διακρίσεις διεθνώς. Πνεύμα οργανωτικό και ανοικτό σε κάθε νεωτερισμό, στελέχωσε το Νομισματικό με νέους επιστήμονες και οδήγησε πολλούς άλλους σε δημοσιεύσεις και διδακτορικές διατριβές προτείνοντας υλικό από το τεράστιο απόθεμα του Μουσείου. Πεδία δράσης πολλαπλά: ταξινόμησε το αρχείο του 19ου αιώνα με την ιστορία του Μουσείου, ξεκίνησε τις ηλεκτρονικές καταγραφές, τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Ως προς την ανάλυση νομισμάτων, έθεσε τις βάσεις για τη συνεργασία του Μουσείου με το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» και το Πολυτεχνείο Κρήτης. Πολύτιμο για τους ερευνητές αποδείχθηκε το Αρχείο Νομισματικής Κυκλοφορίας (ΑΝΚ), που τηρείται στο Μουσείο και αποτελείται τόσο από ανασκαφικά νομίσματα όσο και από καταγραφές ιδιωτικών συλλογών και κατασχέσεων. Με μεγάλη συγκίνηση το περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες δημοσιεύει τη συνέντευξη που παραχώρησε η Μάντω Οικονομίδου στην Αγγελική Ροβάτσου το καλοκαίρι του 2014, λίγους μήνες πριν από το θάνατό της.

Μεγάλος πύργος στο ανατολικό τμήμα της οχύρωσης του οικισμού του Κάστρου. Παρά τη δημοσιότητα που έχει λάβει παγκοσμίως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, το ίδιο το νησί παραμένει σχετικά άγνωστο. Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται μια ιστορική περιδιάβαση του δύσβατου τόπου που βρίσκεται ανάμεσα στην Κρήτη και στα Κύθηρα. Σταθμοί της τα ίδια τα ευρήματα και οι επιγραφές.

Η «Υψηλή Γέφυρα Σερβίων» και η τοπική κοινότητα Νεράιδα. Άποψη από νότια. Η λειτουργία του Υδροηλεκτρικού Σταθμού Πολυφύτου της ΔΕΗ, από το 1974 και μετά, είχε ως αποτέλεσμα τα νερά της τεχνητής λίμνης να κατακλύσουν το νότιο τμήμα της λεκάνης Κοζάνης-Σερβίων, αλλοιώνοντας ριζικά το ποτάμιο οικοσύστημα του Αλιάκμονα και των άμεσα συνδεδεμένων με αυτό ρεμάτων, και καταστρέφοντας την ιδιαίτερου κάλλους παραποτάμια περιοχή. Μαζί τους κατακλύστηκε ή αποκαλύφθηκε βίαια και διαβρώθηκε το σύνολο σχεδόν των υλικών καταλοίπων του παραποτάμιου πολιτισμού, σηματοδοτώντας μία από τις μεγαλύτερες πολιτισμικές καταστροφές, σε πανελλήνια τουλάχιστον κλίμακα.

Η θέση Κασιάνη Λάβας από ανατολικά. Στο λόφο οικιστικά κατάλοιπα της Αρχαιότερης Νεολιθικής, της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και της Ελληνιστικής εποχής. Δυτικά του λόφου το φυσικό πέρασμα του Σαρανταπόρου. Η κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα αποτελεί μια πυκνοκατοικημένη περιοχή ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική και καθ’ όλη τη διάρκεια των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων, ενώ η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή ανάγεται στην Παλαιολιθική εποχή. Σε όλες τις εποχές παρατηρείται έντονη μετακίνηση εντός της κοιλάδας, η θέση κατοίκησης μεταβάλλεται συχνά και συνήθως μεταφέρεται σε όμορα πλατώματα ή λοφίσκους, όπου και μπορεί κανείς, συχνά με σχετική ευκολία, να ανιχνεύσει τη συνέχεια της κατοίκησης.

Αλμυρός Αίγειρας: Ταφή στο εσωτερικό σαρκοφάγου. Με πυκνή και συνεχή κατοίκηση από τη Νεολιθική εποχή ως τις μέρες μας, η παραλιακή ζώνη από τα σημερινά σύνορα της Αχαΐας με την Κορινθία μέχρι το Αίγιο κρύβει ιδιαιτέρως σημαντικά ευρήματα που αλλάζουν ριζικά την εικόνα που είχαμε ως τώρα για την περιοχή.

Ζωόμορφο ειδώλιο από τον Βρύσινα. Η κορυφή του Βρύσινα είναι πολύ κοντά σε κατοικημένες περιοχές αλλά η ίδια δεν είναι κατοικήσιμη. Πολύ συχνά κρύβεται στα σύννεφα, σχεδόν πάντα δέρνεται από αέρηδες, και πηγές νερού υπάρχουν πολύ πιο χαμηλά. Επομένως μια μόνιμη κατοίκηση είναι σχεδόν αδύνατη. Γι’ αυτό η ανθρώπινη παρουσία δεν είναι διαχρονική. Απαντά σε μεγάλο βάθος χρόνου αλλά σποραδικά, και πιθανότατα είναι εποχιακή. Συνδέεται με φαινόμενα εξαιρετικά του ανθρώπινου βίου, έκτακτης προσέλευσης και επιβεβαίωσης συλλογικότητας, όπως π.χ. με τακτές τελετουργίες ή έκτακτες συγκεντρώσεις.

Ανθρωπόμορφο γυναικείο ειδώλιο από τον Βρύσινα. Στα επτά χρόνια της ανασκαφής του Ιερού Κορυφής του Βρύσινα ήρθαν στο φως ποικίλα κεραμεικά αγγεία πόσης και εστίασης που χρησιμοποιούνταν για τελετουργικούς σκοπούς, αλλά και μεγάλος αριθμός πήλινων ειδωλίων, κυρίως ζωόμορφων. Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζει η παλαιοανακτορική λίθινη τετράπλευρη σφραγίδα που φέρει εγχάρακτα σημεία της μινωικής ιερογλυφικής γραφής.

Άποψη της βόρειας πλευράς του Καθολικού της Κόκκινης Εκκλησιάς. Η Παναγία Βελλά κτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα και γνώρισε την ύψιστη ακμή της κατά την περίοδο του Ανεξάρτητου Κράτους της Ηπείρου. Ιδρύθηκε στη στρατηγικής σημασίας οδική αρτηρία που ένωνε την Άρτα με τα Τρίκαλα και την Ήπειρο με τη Θεσσαλία. Αν και αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου, ο ναός είναι πιο γνωστός ως Κόκκινη Εκκλησιά.

Τέμπη. Επιχρωματισμένη λιθογραφία, A. Ortelius, 1590. Η Κοιλάδα των Τεμπών αποτελεί πόλο έλξης των περιηγητών για περισσότερα από 2.000 χρόνια. Η γειτνίαση με τον μυθικό Όλυμπο, η σχέση της με πλήθος επεισοδίων της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί, αλλά και το ειδυλλιακό φυσικό κάλλος της καθιστούσαν επιβεβλημένο το «προσκύνημα» από κάθε ταξιδιώτη της Ελλάδας.

Χάλκινη κεφαλή Κόρης, που βρέθηκε στην Ονιθέ Γουλεδιανών. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Στην περιοχή Ονιθέ, ΝΑ από το σημερινό Ρέθυμνο και σε απόσταση 18 χλμ. απ’ αυτό, βρίσκεται μια αρχαία, αταύτιστη πόλη. Η ονομασία της δεν είναι γνωστή αλλά, απ’ ό,τι, φαίνεται, καταλάμβανε το ΝΑ τμήμα της επικράτειας της αρχαίας Ρίθυμνας. Ο ερειπιώνας της Ονιθές έχει κατά καιρούς ταυτιστεί με τις αρχαίες πόλεις Οσμίδα και Φαλάννα. Η ακμή της πόλης τοποθετείται στα αρχαϊκά χρόνια (7ος-6ος αι. π.Χ.), όμως ίχνη ανθρώπινης παρουσίας εντοπίζονται από τη Νεολιθική εποχή (4η χιλιετία π.Χ.) και, με ορισμένα κενά, φτάνουν ως τις μέρες μας. Πρόσβαση στην Ονιθέ εξασφαλίζει το περιφερειακό οδικό δίκτυο που οδηγεί από το Ρέθυμνο στο χωριό Γουλεδιανά και, στη συνέχεια, ένας αγροτικός δρόμος που διαμορφώνεται στα βόρεια του οροπεδίου της Ονιθές. Το οροπέδιο έχει σχήμα τριγωνικό, με την κορυφή του τριγώνου προς το νότο, όπου συναντάται και το μεγαλύτερο υψόμετρο. Το πλάτωμα αποτελεί, κατά βάση, μια προεξοχή στις νότιες υπώρειες του όρους Βρύσινα, το οποίο κυριαρχεί με τον όγκο του στην ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου. Προς νότο, ανατολικά και δυτικά η περιοχή της Ονιθές απολήγει σε εξαιρετικά απότομες πλαγιές, γεγονός που την καθιστά φυσικά οχυρή θέση.

O καθηγητής Αγαμέμνων Τσελίκας στη Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου της Αλεξανδρείας. Φωτ.: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ. Kαθηγητής Αγαμέμνων Τσελίκας. Aποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ως υπότροφος του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας ειδικεύτηκε στην ελληνική και λατινική παλαιογραφία, ιδιαίτερα στα ελληνικά χειρόγραφα του 15ου και 16ου αιώνα, υπό την επίβλεψη του Μ. Μανούσακα. Με υποτροφία του γαλλικού Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) συνέχισε την έρευνά του στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού και τις παλαιογραφικές σπουδές του στην παρισινή École Pratique des Hautes Études. Διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Από το 1980 προΐσταται του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ). Το 1984 οργάνωσε ελεύθερο Σεμινάριο Ελληνικής Παλαιογραφίας, το οποίο έκτοτε έγινε θεσμός στο ΜΙΕΤ. Διδάσκει Ελληνική Παλαιογραφία ως επισκέπτης καθηγητής στο Φιλολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου της Πάτρας, στο τμήμα Ιστορικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου στην Κέρκυρα και στο τμήμα Πολιτιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Μπολόνια - Ραβένα. Μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιήσει 150 παλαιογραφικές αποστολές σε βιβλιοθήκες, από τη Βουδαπέστη και τη Σόφια ώς την Αλεξάνδρεια, τα Ιεροσόλυμα, τη Δαμασκό και το Σινά. Έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 150 άρθρα-μελέτες σε θέματα παλαιογραφίας. Έχει τιμηθεί με τον Σταυρό του Ταξιάρχου του Παναγίου Τάφου από τον πατριάρχη Διόδωρο, για την ταξινόμηση του Αρχείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και τη δημοσίευση του καταλόγου του, καθώς και από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόδωρο Β΄ με το οφφίκιο του νοταρίου για το έργο του στη Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας.

Ζώμινθος: χάλκινο ειδώλιο σεβίζοντος, από τον Χώρο 28. Είναι χτισμένο στα 1.200 μ. υψόμετρο, εκτείνεται σε 1.600 τ.μ. και διαθέτει περισσότερους από 58 ισόγειους χώρους: το κεντρικό κτήριο της Ζωμίνθου φαίνεται πως το κατοικούσαν άρχοντες, μέλη της δυναστείας της Κνωσού, που ήλεγχαν από εκεί το Ιδαίο Άντρο, το ιερότερο σπήλαιο της Κρήτης. Έκτοτε γνώρισε πολλούς ενοίκους, Μυκηναίους, Ρωμαίους και Βυζαντινούς, Ενετούς και Τούρκους, ώσπου να το σκεπάσει η Ιδαία Γη και αιώνες μετά, το 1982, να αρχίσει να το φέρνει ξανά στο φως η σκαπάνη του ζεύγους Σακελλαράκη.

Πλωτινόπολη: η κεντρική παράσταση του ψηφιδωτού. Ο Θραξ ιππεύς, η χρυσή προτομή του Σεπτίμιου Σεβήρου, πολύχρωμα ψηφιδωτά από λίθο και υαλόμαζα που παριστάνουν τη Λήδα και τον κύκνο, τους άθλους του Ηρακλή.  Ίχνη προϊστορικών χρόνων, υπόκαυστο λουτρού, πηγάδι και θάλαμος. Κι άλλα πολύχρωμα ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον  Έβρο και την πόλη, τον «κόμβο του Σολομώντα», θίασους θαλάσσιους με ιχθυοκένταυρους, Νηρηίδες και ερωτιδείς που ιππεύουν δελφίνια. Παρ' όλα τα πολύτιμα ευρήματα, ένα ερώτημα περιμένει ν' απαντηθεί: μόλις 2 χλμ. από τον ποταμό  Έβρο, πάνω σε ποια πόλη ίδρυσε ο αυτοκράτορας Τραϊανός την Πλωτινόπολη για να τιμήσει τη γυναίκα του Πλωτίνη;

Κάτω Μπράβας Βελβεντού. Πήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής, από λάκκο-αποθέτη. Η μέχρι σήμερα αρχαιολογική έρευνα στους παραποτάμιους αλλά και στους πιο υπερυψωμένους οικισμούς της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα έφερε στο φως μια μεγάλη σειρά αρχαιολογικών ευρημάτων και πληροφοριών, που σκιαγραφούν την εικόνα της κατοίκησης στην περιοχή από την προϊστορική περίοδο μέχρι και το τέλος της αρχαιότητας. Οι περισσότεροι οικισμοί εντοπίζονται σε υπερυψωμένα παραποτάμια πλατώματα ή λοφίσκους, πολύ συχνά δίπλα σε μεγάλα ρέματα, από τα οποία και υδροδοτούνταν. Συγκέντρωση και διαχρονική κατοίκηση παρατηρείται σε περιοχές που βρίσκονται πάνω στους οδικούς άξονες, σε συνάρτηση πάντα με τα ποτάμια περάσματα. Όλες οι ανασκαφές υπαγορεύτηκαν από σωστικούς λόγους. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων πρόκειται για θέσεις που έχουν διαβρωθεί σε ποικίλο βαθμό από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.

Μικροσκοπικά ειδώλια ανθρώπινων μορφών που φορούν ζώμα και χειρονομούν με τον ίδιο τρόπο: α) ΑΜΡ 16671, β) ΑΜΡ 16672. Οι ανασκαφές του 1972-73 στον Βρύσινα απέδωσαν ένα εντυπωσιακό και δυσανάγνωστο πλήθος θραυσμάτων, κατακερματισμένων μορφών από πηλό, εύθραυστων ανθρωπόμορφων κεφαλών και σωμάτων, μέσα από το οποίο, χάρη στις κοπιώδεις προσπάθειες των αρχαιολόγων, άρχισαν σιγά σιγά να αναδύονται συγκεκριμένοι ρυθμοί και τάσεις, μέθοδοι πηλοπλαστικής και αισθητικές προτιμήσεις των τεχνιτών, μια ολόκληρη  αφηγηματική γλώσσα που αναπόφευκτα υποδηλώνει τις αντιλήψεις και την εικόνα του μινωικού ανθρώπου.

Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση της απολλώνιας τριάδας. Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας, αρ. ευρ. Γ1. Οι πρόσφατες ανασκαφές στην κοιλάδα των Τεμπών φέρνουν στο φως νέες αρχαιολογικές θέσεις, πλουτίζοντας τις γνώσεις μας για την ιστορία μιας περιοχής, στην οποία λατρεύτηκαν ιδιαίτερα ο Ποσειδώνας, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη.  

«Τoto», η κούκλα πριν από τη συντήρηση (ΠΛΙ, αρ. ευρ. 2005.18.0004). Ο Γάλλος Toto, η Γερμανίδα Florodora και τρεις ακόμα κούκλες από τη συλλογή παιχνιδιών του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, έχοντας γεννηθεί πριν από εκατό περίπου χρόνια και με εμφανή τα σημάδια της ηλικίας τους, παραδόθηκαν στις φροντίδες του Τμήματος Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη. Μηχανική κούκλα ο Toto, της οικογενείας των bisque child dolls η Florodora, μας πάνε πίσω στα τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα και στους κατασκευαστές παιχνιδιών στο Παρίσι και τη Θουριγγία. Οι συντηρητές, προκειμένου να εντοπιστούν τα προβλήματα και οι ενδεικνυόμενες θεραπευτικές τεχνικές, γδύνουν τις κούκλες και μας αποκαλύπτουν τα υλικά κατασκευής, τους μηχανισμούς που τους προσθέτουν κίνηση, τη σφραγίδα του κατασκευαστή.

«Ευρωζώνη», έργo της Αννέττας Καπόν, 2012. Από την αρχαιότητα, η φορολόγηση της γης, του εμπορίου, των μεταφορών, των φυσικών πόρων, ο φόρος υποτελείας, η κοπή νέων νομισμάτων υπήρξαν κάποια από τα μέσα για να αντιμετωπιστούν οι δύσκολες οικονομικές καταστάσεις. Η υποτίμηση, η απαξίωση του νομίσματος ήταν κάποιες από τις λύσεις που αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν η Αθηναϊκή Δημοκρατία με τα πονηρά χαλκία αλλά και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με τα δηνάρια και τους αντωνιανούς, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία με τους απαξιωμένους σόλιδους και το σύγχρονο ελληνικό κράτος με την υποτίμηση της δραχμής.

Xάλκινο νόμισμα του Γεωργίου Α΄, 1869. © Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Συλλογή, αρ. ευρ. BG-ThB389. Από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι την έναρξη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στα ευρωπαϊκά κράτη και τις ΗΠΑ τα νομίσματα ήταν συνδεδεμένα με την αξία των πολύτιμων μετάλλων. Η περιφερειακή ελληνική οικονομία, μέλος της Λατινικής Νομισματικής  Ένωσης, από ποια θέση βρέθηκε  να ατενίζει τη β΄ φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης που απογειώνεται στις οικονομικά εύρωστες χώρες της Ευρώπης;

Φόλλις του Αναστασίου Α΄, 491-518, Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο (αρ. ευρ. ΝΜ 1892/3 Λ΄ 404). Η θεμελιώδης νομισματική του μεταρρύθμιση, το 498, ορίζει και τη συμβατική απαρχή της βυζαντινής νομισματικής. Υπήρξε άραγε αυτό που ονομάζεται «δολάριο του Μεσαίωνα»; Το βυζαντινό χρυσό νόμισμα, ο σόλιδος, παρέμεινε σταθερός τόσο σε βάρος (4,5 γρ.) όσο και σε περιεκτικότητα χρυσού, στα 24 καράτια, μέχρι τις αρχές του 11ου αιώνα. Από τη δεκαετία του 1030 όμως, αρχίζει η σταδιακή και καταστροφική του απαξίωση, συνυφασμένη με τη γενικότερη παρακμή της αυτοκρατορίας.

«Ο άρχοντας της Ασίνης». Μυκηναϊκοί χρόνοι. Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου. Στη δυτική ακτή της Αργολίδας, μεταξύ του απάνεμου κόλπου του Τολού και της παραλίας της Πλάκας Δρεπάνου, προβάλλει η χερσόνησος Καστράκι, η οποία έχει ταυτιστεί με την Ασίνη του Ομήρου, του Στράβωνα και του Παυσανία. Στα βορειοδυτικά ενώνεται με τη στεριά με ομαλή πλαγιά. Εδώ, στην «Κάτω Πόλη» των ανασκαφέων, οι έρευνες έφεραν στο φως πυκνά στρώματα κατοίκησης διαφορετικών περιόδων. Οικιστικά, λατρευτικά και ταφικά κατάλοιπα έχουν ανασκαφεί στην κορυφή του λόφου ή «ακρόπολη» καθώς και σε θέσεις γύρω από αυτόν. Η περιοχή κατοικήθηκε ήδη από την Πρωτοελλαδική περίοδο. Σημαντικά είναι τα κατάλοιπα των οικισμών των μεσοελλαδικών, μυκηναϊκών και γεωμετρικών χρόνων. Μετά το 700 π.Χ. περίπου, η Ασίνη έπεσε σε παρακμή καθώς βρέθηκε στο στόχαστρο του γειτονικού Άργους, το οποίο επιτέθηκε στον οικισμό, οδηγώντας τους κατοίκους σε φυγή. Η πόλη θα ακμάσει ξανά από το τέλος του 4ου αι. π.Χ., εποχή που κτίζονται τα εντυπωσιακά μέχρι σήμερα τείχη. Η φυσική αμυντική θωράκιση της θέσης, η γειτνίαση με τη θάλασσα και η προστασία από τους ανέμους θα συνεχίσουν να αποτελούν κίνητρο για εγκατάσταση και κατά τους μεταχριστιανικούς αιώνες. Τα ελληνιστικά τείχη της πόλης θα ενισχύονται και θα επιδιορθώνονται από τους κατά καιρούς διεκδικητές του Αιγαίου, με πρόσφατο παράδειγμα τη μετατροπή του λόφου σε ιταλικό οχυρό κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα εκτεταμένα οχυρωματικά έργα εκείνης της περιόδου προκάλεσαν σε μεγάλο βαθμό την καταστροφή των αρχαίων καταλοίπων, τα οποία Σουηδοί αρχαιολόγοι είχαν φέρει μερικά χρόνια νωρίτερα στο φως. Η πρόσβαση στην αρχαία Ασίνη γίνεται μέσω του επαρχιακού δρόμου που οδηγεί από το Ναύπλιο στο Τολό. Αμέσως μετά το σύγχρονο χωριό της Ασίνης, οδικές πινακίδες κατευθύνουν τον επισκέπτη προς το Καστράκι/Αρχαία Ασίνη, οδηγώντας τον μπροστά στα τείχη της αρχαίας πόλης.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο Αύγουστος, είτε ως ο Εκατομβαιών είτε ως ο Μεταγειτνιών του αττικού ημερολογίου, το οποίο ξεκινούσε με την πρώτη Νέα Σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο, ήταν αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα, τον πολυαγαπημένο θεό του φωτός και της μουσικής. Τον ίδιο που νίκησε τον αρχετυπικό δράκοντα και τον οποίο συμβουλεύονταν μέσω της Πυθίας στο Μαντείο των Δελφών. O διάλογος με τους θεούς, τα ουράνια σώματα και οι κύκλοι της φύσης ήταν μέρος της καθημερινής εμπειρίας. Η πρωτοχρονιά ήταν μέσα στο καλοκαίρι. Μέσα στο καλοκαίρι γιορτάζονταν και τα Κρόνια. Την ημέρα εκείνη, οι δούλοι ήταν ελεύθεροι. Εκείνη τη μέρα μόνο. Μπορούσαν, μάλιστα, να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι με τους ελεύθερους πολίτες και να φάνε, να πιουν μαζί τους. Αυτό συνέβαινε και στη Χρυσή Εποχή, όμως βρίσκονταν πλέον μακριά της. Αυτό που συνέβαινε τη Xρυσή Eποχή του μακρινού παρελθόντος είναι το τωρινό όνειρο για ένα μέλλον που φαντάζει μακρινό. Η επιθυμία των ανθρώπων για ουσιαστική ισότητα και ουσιαστική ελευθερία, για κοινωνική δικαιοσύνη, για σύμπραξη και αρμονική συνύπαρξη παραμένει διαχρονική. Είναι μια ουτοπία στην οποία μονίμως θα στοχεύουμε και κάθε προσέγγισή της θα είναι λόγος για γιορτή.

Η Katja Sporn στην ταράτσα του DAI Αθηνών (φωτ.: Νίκος Χρυσικάκης). Ένα δροσερό αεράκι φύσηξε στο Παράρτημα Αθηνών του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου όταν το 2014 ανέλαβε τη διεύθυνσή του μια κυρία. Τα ενδιαφέροντα της δρος Katja Sporn περιλαμβάνουν την αρχαία τοπογραφία, την εικονογραφία της αρχαίας πλαστικής σε συνδυασμό με τη μελέτη της λειτουργίας και των συμφραζομένων της, τα εικονιστικά ειδώλια και την πολιτισμική τους σημασία, την ιστορία της έρευνας και πρόσληψης της αρχαιότητας. Διευθύνει, επίσης, μια συναρπαστική ανασκαφή–σπαζοκεφαλιά στο Καλαπόδι Φθιώτιδας.

Το πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας του Χόυνεμπουργκ γύρω στο 600 π.Χ. (γραφική αναπαράσταση: Landesamt für Denkmalpflege im Regierungspräsidium Stuttgart/Faber Courtial). Χόυνεμπουργκ, ένα πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας στον Άνω Δούναβη. Πολυάριθμα ευρήματα τεκμηριώνουν επαφές με τον μεσογειακό χώρο — για παράδειγμα, τα πενήντα οκτώ τμήματα αττικών μελανόμορφων αγγείων ή τα εισηγμένα από τη Μεσόγειο κτερίσματα στους μεγαλοπρεπείς τάφους, όπως ο μνημειακός ελληνικός χάλκινος λέβητας. Είναι σαφές ότι τον πρώιμο 6ο αιώνα π.Χ. ζούσαν στην περιοχή οικοδόμοι, τεχνίτες και καλλιτέχνες που είχαν μάθει την τέχνη τους στον μεσογειακό χώρο ή και προέρχονταν από αυτόν.

Αεροφωτογραφία του χώρου της Τίρυνθας από τα ΒΔ με την πρόσφατη ελληνογερμανική ανασκαφή συνεργασίας στον χώρο της κάτω πόλης (σε πρώτο πλάνο) και τη μυκηναϊκή ακρόπολη (φωτ.: Ν.Ε. Μανιαδάκης [AIRmania] / Α. Παπαδημητρίου). Σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου, τα αποτελέσματα της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών καθιστούν σαφές ότι ο συλλήβδην χαρακτηρισμός της Μετα-ανακτορικής περιόδου ως αφετηρίας των «Σκοτεινών Αιώνων» είναι αδόκιμος και ότι για την αξιολόγηση των συνθηκών που επικρατούσαν κατά τις δεκαετίες πριν και μετά την καταστροφή των ανακτόρων επιβάλλεται να γίνει μια πιο λεπτομερής και πολυδιάστατη διαφοροποίηση απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η θέση που συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάδειξη της συνέχειας μεταξύ της Ανακτορικής και Μετα-ανακτορικής εποχής είναι η Τίρυνθα. Όπως τονίζεται στο άρθρο, φαίνεται ότι μόνο μετά την καταστροφή των ανακτόρων, η θέση αυτή αποδεσμεύτηκε από τη σκιά των Μυκηνών και αναδείχθηκε στο πλέον σημαντικό περιφερειακό κέντρο του 12ου αι. π.Χ.

Αεροφωτογραφία του χώρου της ανασκαφής (D-DAI-ATH-2020-1555, φωτ.: S. Biernath). Η ανασκαφέας παρουσιάζει ένα πολύ παλιό και σεβάσμιο ιερό, μοναδικό από πολλές απόψεις. Η μακρά ζωή του εκτείνεται από τον 14ο αιώνα π.Χ. έως τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο και περιλαμβάνει μια ασυνήθιστη λατρευτική εγκατάσταση της Μυκηναϊκής περιόδου. Το ιερό, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή με το μαντείο των Δελφών αλλά στο αντίθετο άκρο, ανήκε άραγε στην Άρτεμη της Υάμπολης ή στον Απόλλωνα των Αβών;

Άποψη της νότιας μνημειακής ενότητας από βορειοδυτικά μετά το έργο αποκατάστασης (D-DAI-ATH-2020-2600, φωτ.: E. Laufer). Τα πολυεπίπεδα ερείπια των λατρευτικών κτηρίων στο Καλαπόδι, διατεταγμένα σε δύο παράλληλες μνημειακές ενότητες, μαρτυρούν τα διάφορα στάδια της αρχαίας ναοδομίας ξεκινώντας από τα προϊστορικά χρόνια. Στα έργα εφαρμόστηκαν καινοτόμες και ιδιαίτερες τεχνικές, καθώς και η συγχρονική αναστήλωση ενός κλασικού αδύτου πάνω σε ένα άλλο, γεωμετρικό, αφού παράλληλα εξασφαλίστηκε ένα υπόγειο δίκτυο αποστράγγισης των υδάτων.

Αεροφωτογραφία του μέσου ρου της Κοιλάδας του Κηφισού από τα ανατολικά. DAI Αθηνών / K. Sporn. Ένα κοινό ερευνητικό πρόγραμμα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών διεξάγεται από το 2017 στην κοιλάδα του Κηφισού ποταμού, στη Φθιώτιδα. Κύριο αντικείμενο του προγράμματος είναι η εξερεύνηση της εν λόγω περιοχής, που αποτελεί την κεντρική δίοδο από τη Θεσσαλία προς τη Βοιωτία και τη νότια Ελλάδα, και η μελέτη της εξέλιξης των αρχαίων οικισμών της, με αφετηρία την κατανόηση του φυσικού τοπίου. Σε μια διεπιστημονική προσέγγιση συνδυάζονται οι επιμέρους αρχαιολογικές, γεωφυσικές, γεωμορφολογικές, γεωδαιτικές και τοπογραφικές έρευνες.

Η έδρα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, 1925-1927 (D-DAI-ATH-Athen-Varia-0582, φωτ.: E. Kunze). Τριάντα περίπου χρόνια χρειάστηκαν για να πάρει το κτήριο του DAI Αθηνών τη σημερινή του μορφή, προσαρμόζοντας τη μεγαλοαστική κατοικία που είχε ανεγείρει ο H. Schliemann στις ερευνητικές ανάγκες του. Ο E. Ziller, αρχιτέκτονας του αρχικού οικοδομήματος (1888), δημιούργησε ένα χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής του όψιμου κλασικισμού με βιεννέζικες επιρροές και έβαλε έντονη τη σφραγίδα του στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο, συνθέτοντας τελικά ένα απαύγασμα της αισθητικής του.

Σάμος. Κατά τη διάρκεια συγκόλλησης τμήματος της κεφαλής με το πρόσωπο του Κούρου (D-DAI-ATH-2017-31540, φωτ.: H. Kyrieleis). Το DAI Αθηνών απασχολούσε ανέκαθεν συντηρητές αρχαιοτήτων σε κάθε αρχαιολογικό χώρο και ανασκαφή  όπου έχει αναλάβει δράση, πρακτική που σκοπεύει να ενισχύσει, αναπτύσσοντας παράλληλα και την έννοια της προληπτικής συντήρησης.

Προμετωπίδα του ημερολογίου από το ταξίδι του H.G. Lolling στη Θεσσαλία (αρχείο H.G. Lolling). Τα προσωπικά αρχεία του DAI, παρακολουθώντας την ιστορία του, φωτίζουν πολλές πτυχές της αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα. Με κριτήριο τους δημιουργούς και την ιδιότητά τους τα αρχεία ταξινομούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: αρχεία ενεργών στελεχών του DAI Αθηνών, αρχεία σχετιζόμενων ερευνητών και εξωτερικών συνεργατών, αρχεία παλαιών ταξιδιωτικών υποτρόφων και, τέλος, στην πολυπληθέστερη κατηγορία ανήκουν τα προσωπικά αρχεία διαφόρων λογίων και ερευνητών.

Άποψη των καταλοίπων του Δίπτερου ΙΙ προς τα ανατολικά, περ. 1764 (χαρακτικό του 1821). D-DAI-ATH-Diversa-0058. Αναπαράσταση σύμφωνα με το The Society of Dilettanti [εκδ.], Antiquities of Ionia I, 1821, κεφ. 5, πίν. 2. Το Ηραίον ήταν το κύριο εκτός των τειχών ιερό της αρχαίας πόλης της Σάμου, η οποία βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της πεδιάδας. Προστάτιδα θεά της πόλης ήταν η Ήρα. Σε αντίθεση με τα πανελλήνια ιερά στην Ολυμπία ή στους Δελφούς, η εξέλιξη του Ηραίου συνδεόταν επομένως στενά με την τύχη και την ευημερία της κοινότητας των πιστών του. Στην αρχαιότητα, η θέση ήταν γνωστή κυρίως για την παλαιότητα της λατρείας της και για τον ναό (Δίπτερος ΙΙ), τον οποίο ο Ηρόδοτος εγκωμίαζε ως τον μεγαλύτερο ναό της Ελλάδας (Ιστορίαι 3.60).

Eric Higgs came to Archaeology after an earlier career in a different subject. Being at the Museum of Archaeology and Ethnography in Cambridge, he was attracted to Prehistory, and particularly the Palaeolithic. In the late 1950's much work had been done on the classi-ficasion of the Palaeolithic in Europe, which was based largely on available data from central and western Europe, since at this time there was only minimal evidence for Palaeolithic traces in Greece. Eric Higgs saw that there were obvious analogies between North Africa and the Greek region and proposed the theory that there might be evidence for Palaeolithic activity in Greece; and that Greece ought to form a geographical link between Africa and Europe. Thus, he started to research in order to locate Palaeolithic sites in Greece. The results of this survey were published in the Proceedings of the Prehistoric Society of England in 1964. The method applied was to comb the surveyed area, sampling whatever was relevant to the research. Higgs, with the eager support of Sotiris Dakaris, conducted excavations in the Agios Georgios area, north of Preveza, which produced flint finds and handaxes. The investigation continued during the period from 1962 to 1967, with surveys and excavations at Aspro-chaliko and Kastritsa as well as at Kokkinopilos. Higgs was able to establish and define chronologically the sequence of stone workshops in Epirus. Higgs' achievements, not only in Epirus, but in his whole approach to the field of Prehistory, received full recognition with his appointment in 1967 as Director of the British Academy's major research project on the Early Prehistory of Agriculture. Hjggs interpreted the context of his discoveries in the light of the present practice of seasonal migration, demonstrated by the Sarakatsani shepherds in Epirus. The interpretation principles which supported his ideas remain fundamental: it is essential, that is, the archaeological sites and the material which comes from them to be interpreted in terms of the environment to which they belonged; and imperative, as regards the Palaeolithic period, to be properly appreciated that the ancient environment would have been radically different from the present one. Also, that this interpretation should not be restricted to the immediate surroundings, but that it should be extended to the broader environment as an element of great significance. Higgs pioneering work gave the initial impetus to the study of Palaeolithic period in modern Greece. It is particularly in this respect that this issue of Αρχαιολογία και Τέχνες is a fitting tribute to Eric Higgs' achievements.  

Palaeolithic research, being overshadowed by a brilliant, broader "classical" past, was only recently recognized as a self-sustained scientific branch of Archaeology. The Ephorate of Palaeoanthropology-Spelaeology is only two decades old, a time proven unequally effective. The dual character of the Ephorate as a public service and a recearch center (not enacted by law as yet) is both an advantage and a disadvantage: on the one hand we must apppease our collegues in other Ephorates of Antiquities that we are also civil servants and on the other we have to reassure our academic colleagues that we are also scholars. However, if the objective is an organized and effective dealing with a correct approach to the Palaeolithic in Greece, then the open-air sites, being an intergal element, must be supervised by only one institution for their protection, which will be reinforced with instituted competences and will retain, in any case, the right and capability to cooperate with the local Ephorates. The collaboration with foreign and Greek institutions will be fruitful, while the increase of the number of experts in this field is a permanent demand. Needless to say that the research subject in itself dictates the need for interdisciplinary and cooperative procedures on the base of the equality of the various specialities and the evaluation of priorities. As regards the research categories of the Ephorate in progress, they are the following: - Survey excavations which produced Palaeolithic finds and they were staffed in their cource by specialists in the Palaeolithic. - Long-planned projects and excavations with research targets on an iterdisciplinary base. - Cooperative programs with foreign archaeological schools. - Supervision of foreign schools programs or of other institutions. Now, that as it seems, the Palaeolithic in Greece has been founded as an itegral branch of the science of Archaeology, we hope to have the chance to prove it also practically in 1997 in a celebration for the 20 years of the Ephorate, which will be focused on its entire work during these years.  

The interest in human habitation during the Palaeolithic period in Greece was first expressed in the second half of the 19th century by scholars of Greek antiquity (F. Lenormant), who had become sensitive to the issues of the appearance of man and the beginning of Prehistory, then in vogue among the intellectuals of West Europe. In the years between the two World Wars foreign scientists, but now prehistorians (H. Breuil, H. Obermaier, D. Garrod), in the framework of their research also became interested in Greece and specifically in its position and role in European Prehistory. During the same period the first excavations (Zaimi and Ulbrich caves) were carried out by the Austrian A. Markovits, which however did not attract the interest they deserved for a number of reasons. After the excavation at Seindi, Boeotia, in 1941, the investigation of the Palaeolithic was continued after the War, mostly within the framework of research programs orientated to later periods. In the sixties research was focused on mainland Greece and was mainly undertaken by foreign archaeological schools. The British worked in Epirus (Kastritsa, Asprochalico, Kokkinopilos and later Kleidi), the French in the Eleia plain, the Germans around the Thessalian Peneios river and the Americans in the Argolid (Franchthi). Among the Greek archaeoligists who became interested in the Prehistoric period, the name of D. Theocharis is distinguished. In recent years the activity of a new generation of Greek prehistorians, specialized in the Palaeolithic abroad, as well as the realization of a series of interdisciplinary research programs on Palaeolithic (Theopetra, Boila, Kalamakia, Kleisoura) by the Ephorate of Palaeo-anthropology-Spelaeology gave a new impulse to the research and opened new prospects of scientific cooperation. Finally, the 1st International Congress on "The Palaeolithic Period in Greece and in the Neighbouring Regions", which took place in loannina in September 1994, proved to be a milestone in the course of the relevant field. However, the progress of the research into the Palaeolithic in Greece will be successful only if the Palaeolithic period is included in the curriculum of Greek universities, the interdisciplinary groups are activated and the programs of cooperation and exchange with colleagues from the neighbouring countries are developed.

Palaeolithic archaeology in our country has remained until recently out of the limelight of research, in the universities as well as in the Archaeological Service. Some relevant efforts which started a few years ago, still remain in the initial stage. The systematic development of this scientific field requires the coordinated activities of the two main vehicles of archaeological research in Greece, that is the universities and the Archaeological Service.

The sling was originally used in the 7th millennium B.C. when writing was still unknown. The contemporary research has reached the conclusion that the propagation of the Neolithic way of life coincides with the wide diffusion of the sling's use. Clay or stone missiles of biconical, sphaerical of elliptical shape, weighing about 30 gr each, are placed in a leather or woven socket; two stripes, attached to its ends, allow the rapid rotation of the missile. As a result, when one of the stripes in let loose, the rotation energy is transmitted to the missile which thus is hurled in a speed of over 100 km/h. Most of the Neolithic missiles are biconical. Their aerodynamic cross-section decreases the air resistance and at the same time increases their range which can reach almost 500 m, that is much longer than the range of an arrow. About the end of the Bronze Age and during the successive historical periods lead missiles are made, which represent a technological achievement in the evolution of war methods. Archaeology cannot easily establish the use of the sling. A large amount of pebbles, found nearby the entrance to the small Protocycladic fortification "Korfari ton Amygdalion" on Naxos, has been interpreted by the excavator Christos Doumas - in relation with the destruction and devastation of the site in the second half of the 3rd millennium B.C. - as a result of enemy invasion. Similar is the case in another fortified settlement of the same period, in "Kastri" on Syros. At Sesklo, Thessaly, Christos Tsountas had already pointed out, during his first excavations, the existence of heaps of clay sling missiles in the ruined houses of the acropolis, a find verified later by Dimitris Theocharis not only in the houses of the acropolis but also in those of the town itself. This phenomenon finds its parallel in a settlement of the Karanovo II Civilization. The ancient historian Xenophon in his Third Book of Anavasis describes the misfortunes of the Greek expedition force after the Kounaxa battle (401 B.C.). assigning them to the lack of slingers who could have kept the enemy to a far distance. In the course of centuries the sling has been replaced by other weapons, however, in our time, during the Spanish Civil War. It was by slings that grenades were hurled at the Alcazar fortress.  

A number of everyday objects with themes inspired by the Greek war of independence began circulating, in 1821, in Germany as well as in other European countries, thus documenting the philhellenic sentiments of a great number of contemporary Europeans. These objects, board games, decks of cards, wallpapers and other similar items, were ephemeral by nature and so, although we have testimonies of their existence, the actual objects have rarely been conserved. It is for this reason that the description of a deck of cards with philhellenic themes, which has survived to this day, complete and in good condition, through a series of happy coincidences, is of particular interest. This deck consists of 52 cards, each of 8.4 x 5.5 cm, and decorated by hand-painted etchings. The association of the playing cards' symbols with the personages depicted on them shows this to be the result of careful consideration.

The Memorials of Balkan Wars (1912-1913), erect during the mid-wars years in Greece, contributed, in a spontaneous way and without compulsion, to the creation of a cultural unity in the provinces of Epirus, Macedonia, Thrace, and the Aegean islands, the union of which with the motherland was the result of these wars. The Heroa of lannitsa, Bizani, Kilkis, Lachanas, Doirane and Serres belong to the history of art, being works of Sculpture, but at the same time they represent parts of the Greek history. They symbolize the nation and express the idea of patriotism. Their function, especially in the period in which they were erected, has an additional, important parameter: made of ancient white marble from Penteli Mount and modelled according to the style of the Athenian scuiputre, which was orientated to the revival of tradition, they conveyed to the new territories the message of building a national physiognomy through civilization.

For many years now I have been collecting pots from Aggeiokastro (Canak-vase, Kale-castle in Turkish), an old toponym at the right side of the entrance to the Dardanelles, the narrowest section of the Hellespont Straits. Although the various bibliographical sources mention that the first samples of this pottery date from the late 17th to the early 18th centuries and they are products of Greek and Armenian craftsmen, they have internationally been considered as Islamic. Aggeiokastro (Canakkale) used to be a supply port, mainly of Greek trading and transportation ships travelling to the Black Sea. It prospers in the 19th century, and if we consult 20th century diaries, we will read that the 5,000 out of its 8,000 inhabitants were Christian orthodox, mainly Greeks. The people of Aggeiokastro managed to propagate their pottery to Russia, the Balkans and the Aegean islands and also to produce for a Turkish-speaking clientele. The plastic values of this pottery affected the later, modern Greek ceramics, and this influence is combined with the settlement of leading craftsmen in various areas of mainland Greece (Florina, Mytilene, Thessaloniki) after the Asia Minor catastrophe of 1922. The pot I am presenting must have been made in the middle of the 19th century. Its appearance is strange, anthropomorphic, with an applied decoration of flower petals and the distinct figure of Christ on the Cross at its front. It is 38 cm. high, the width of its base is 12 cm. and it has been glazed in a deep green colour. I suggest that it has been made for a high-ranking Church official and that in all probability it was used during tha Passion week in a church. On the occasion of this presentation I want to stress that, regardless of how daring this may seem, we must institute a Museum of Islamic Art in Greece. As opposed to our Folk Art Museums, it would elucidate many such ambiguous issues and it would take back in a skilful way whatever Greek the Turks have cleverly appropriated.

Photography is a mechanical -and therefore trustworthy- method of recording the visible wold- Because of its nature, it has been assisting the science of Archaeology and also conservation through the process of recording and cataloguing objects, as well as by illustrating books and all kinds of publications. For the photographic record to be exact, a working knowledge of the equipment and the technique is necessary, while certain rules must be followed depending to the subject and the desired result. This article deals with certain elements concerning the photographic equipment, underlines some photographic techniques relevant to problems of archaeological photography and clarifies the pontetial and constraints of photographic recording.

The Ministry of Culture in Greece was called upon by the religious magistrate and the Arabic-speaking community of the city of Nazareth to attend to the conservation of the historic Greek Orthodox Church of The Annunciation in this city. A mission was sent to Nazareth consisting of a specialized team of conservators by the Minister of Culture, Mr. N. Sifounakis. The problems of deterioration of the sculpted wooden (walnut) iconostasis of the church were related to tunneling by woodworm, overpaying with copper-based paint (inimation gold) and other former interventions. Conservation treatment of the iconostasis consisted of the mechanical and chemical removal (ethanol, paintstripper) of the overpaintingand filling of missing areas with polyurethane resin and walnut wood which was adhered with a PVA emulsion adhesive. Conservation treatment was completed with the cleaning, color integration (Liquitex acrylic paints) of compensated areas and lacquering (Rembrandt Matt and Gloss Varnish). Fumigation is planned for the continued preservation of the iconostasis.

A lot has been written and discussed lately about the monuments of the Argolid, known as "pyramids". Therefore I thought it would be expedient to restate my opinion, since all my accounts and relevant data are contained in my recently published monograph (G. A. Picoulas, Road Net-Work and Defence, Athens 1995, in Greek). Thus, from the conclusions of an almost ten years long research in the region of the Argolid and Corinthia, I quote in this article whatever concerns the specific monument. All the crucial evidence, such as the edifice form, masonry, site of erection, concept of planning and construction, analogies to the rest relevant monuments, etc, support the dating of the building in the late 4th century B.C. In addition, the use of such a scale of construction, undoubtedly costly and technically innovating, reveals a state planning and realization. Exactly in front of it passed an arterial road with major deviations; close to it laid the important settlement of Zoga; the entire inner coast of the Argolid bay laid at its feet, while it surveyed the problematic borderline of the permanently hostile Laconian territory. At some time, towards the end of the 4th century B.C., when the region becomes a battlefield, and the defence plan for controlling and shielding a neuralgic for Argos area changes, the guardian post of Ellenikon is erected: a rectangular tower which stands on a solid pyramidoid base and is equipped in its interior with a completely controlled approach. Similar and contemporary, in all probability, would have been the edifice close to Ligourio. There are many who lecture and write articles abour the protection of the monument. Howerever, two things must precede any attempt for "saving" it: first, the relocation of the sports field, which lies at the foot of the hill, elsewhere and the reconstruction of the area; second, the removal of the church, which was erected close to the monument at hard times.

The "urban center" of Lesbos has been excavated by the archaeologist Ms Lamb at Thermi. It seems, however, that there is a considerable dispersion of the inhabitants outside these "centres". Clusters of houses, of an agricultural and stock-breeding character, gathered probably around a matriarchal tutelage of an extensive family, are located on the peaks of selected hillocks which offer some natural fortification that is further reinforced by simple stone walls. Flat cultivation land surrounds the habitation site, while the finding of millstones and pestles of various types in all these settlements has become a rule as well as the spring of water at the foot of the hillocks. Flywheels are included among the finds, which indicate cattle-breeding and also molluscs from the sea-side areas. The vertical elements on which the hinges of the wooder doors turned are the only surface finds from I dwellings, while stone axes made from black basalt are scattered everywhere. The blades and scrapes are exclusively made from colourful flint as the abundance of its flakes indicates. Quite many quarries have been located, the most important being the one at Pochi. More than thirty Prehistoric sites have been discovered on Lesbos and it is absolutely certa that their number will increase in the future. Their proper excavation will furnish answers to many complex questions. Until then myth is bound with reality and colourful stone flakes will complement the marvelous coloured shades of the petrified trees.

The exhibition which monopolizes presently the cultural interest in Italy is dedicated to the Greek colonizers of the West. In the Palazzo Grassi of Venice homage is paid to "Magna Grecia" in recognition of its fundamental role in the formation of European culture. Professor Giovanni Pugliese Caratelli, president of the Scientific Committee of the exhibition states: "Our intention is to elevate, through a choice of archaeological documents and works of art, the civilization which was developed in the Greek colonies of the West, from South Italy to Sicily and Cyrene and from Provence to the Iberian Peninsula, as well as the exemplary coexistence with the native peoples. But mainly we have tried to follow the course which led to the birth of the concept of Europe, mother land of dialectic thought and cultural tradition". The creation of the institution ofpoiis, the independent society of free citizens, is the historic fact which gave an impulse to the colonization movement. The colonies can exhibit an excellent fine arts production which is presented in a complete and thorough way through 2,000 exhibits which come from 75 museums. A series of panels on the galleries walls, in the form of "information atlas", relates the exhibits on the one hand with their place of origin (aerophotographies, plans, maps), and on the other with religion, social and political structure, theater, mythology, town-planning, cultural and artistic activities. It is a parallel course which offers to the visitor-spectator useful information for the comprehension of the ancient society. Besides, this is the novelty of this exhibition: the artistic production is not presented merely as an object, but as a creation of a specific society, of a certain way of life. Special emphasis is naturally laid on architecture and philosophy by portraying the celebrated philosophers of antiquity, who lived in Magna Grecia: Parmenides, Empedocles, Pythagoras, Plato. The exhibition, open until December 8, 1996, is accompanied by parallel exhibitions and organized excursions to the grounds of Magna Grecia, screenings, videos and infromative web pages in the Internet.

Geoff Bailey (1948) English prehistorian. He took part in the excavation of Kastritsa, Epirus, in 1967, with E. S. Higgs, before reading Archaeology and Anthropology at Cambridge University, where he graduated in 1975 (Doctoral Thesis: "The Role of Shell Middens in Prehistoric Economies"). He was appointed lecturer of Archaeology at Cambridge University in 1976 and professor of Archaeology at the University of Newcastle in 1996. Geoff Bailey returned to Epirus in 1979, together with P. Carter, H. Higgs and C. Gamble. While there, he undertook to reappraise the material from Kastritsa and Asprochaliko and initiated a new search on the site. He discovered Klithi with P. Carter and collected new dating material from Asprochaliko, with John Cowlett, in 1981. Excavations at Klithi began in 1983. The initial team was joined by C. Roubet ,Institut de Paleontologie Humaine, Paris (stone implements) and D. Sturdy (palaeogeography). The team was later enlarged by the presence of G. King, Institut de Physique du Globe, Paris (neotectonics), C. Turner, Open University, Milton Keynes (palynology), M. Macklin, Leeds University and J, Lewin, University College of Wales, Aberystwyth (river geomorphology), E. Moss, Harvard Unisversity (usage traces), N. Winder , Cambridge University (statistics) and S. Green, University of Manchester (ethnography). The team which worked at Klithi included students, who subsequently initiated their own independent research later: E. Adam, N. Galanidou, E, Kotzabopoulou, V. Papakonstantinou, A. Sinclair, F. Wenban-Smith, K. Willis and J. Woodward. Geoff Bailey has began field research in Australia. He is interested in the domestication of the horse in Kazakstan and the role of water resources in the development of civilisations around the Nile. He is the author of many books, such as: Economic Archaeology, Oxford 1981, Hunter-gatherer Economy in Prehistory: A European Perspective, Cambridge 1983, Stone Age Prehistory: Studies in Memory of Charles McBurney, Cambridge 1986, Publication of the research results in Epirus is expected at the end of 1996, under the title Klithi: Archaeology of a Late Glacial Landscape in Epirus, Northwest Greece, Cambridge. Henri Breuil (1877-1961) French clergyman and prehistorian. He was attracted from an early age to Natural History, Geology and Palaeontology. From 1905 to 1906 he taught Prehistory at the University of Freiburg in Switzerland and in 1910 he was appointed professor at the Institut de Paleontologie Humaine in Paris. From 1929 until 1947 he held the chair of Prehistory at the College de France. He was awarded honorary doctorates by many European universities, such as Cambridge, Oxford and Lisbon. Thanks to his reexamination of the stromatography of many sites in France and his study of sets of stone implements, H. Breuil established the cultural continuity of the Late Palaeolithic period, which enjoys general acceptance to this day. At the same time, he studied and made graphic reproductions of a large number of works of art and contributed to the acceptance of antiquity and the authenticity of Palaeolothic art. Breuil travelled extensively and worked tirelessly in many European countries, in North Africa, Ethiopia, Kenya, the Near East and China. We owe him a considerable number of publications, some of which are: The Cave of Altamira, Madrid 1935 (with H. Obermaier), Les subdivisions du Paleoiithique superieur et leur signification, Paris 1937. and 400 siecles d' art parietal, Montignac 1952. Jean Chavaillon (1925) French prehistorian. He studied Ethnology and Natural Sciences in Paris, and in 1964 he submitted his doctoral thesis: "The Quartenary's Deposits in the Northwest of the Sahara". Director of Research at the Centre National de Recherches Scientifiques, since 1989, he participated in the Arcy-sur-Cure excavations, in France, and led many scientific expenditions in the Sahara, in Spain, Turkey, Lebanon, and, since 1965, in Ethiopia, where he excavated well-known sites of the Early Palaeolithic period, Melka Kontoure among them, At the Paris-I University, Chavaillon set up and conducted the seminar on "Prehistory and Archaeology of Africa". In Greece, in collaboration with his wife Nicole Chavaillon, he worked on the surface research of the region of Eleia, from 1962 till 1964. Among his writings we note his recent work L'Age d'Or de I'Humanite, Paris 1996. Francis Hours (1921-1987). French Jesuit clergyman and prehistorian. He made his debut during the Arcy-sur-Cure excavations, as a close associate of A. Leroi-Gourhan. In the mid-fifties he established himself in Lebanon, where he and his collaborators, L. Copeland, J. Besanson, P. Sanlaville, O.Aurenche, J. and M.-C. Cauvin, dedicated themselves οn Prehistoric research. After 1976 he settled in Lyon, where he carried out pioneering work in many fields. In the field of Methodology, Hours elaborated and presented a list of types for the study of Middle East sets of implements. He applied computer technology for the statistical analysis of his material, as well as for stromatographic research. In the field of Chronology, he emphasised the role of absolute dating for the establishment of a strict chronological framework. His third field of interest touched on Theoretical Archaeology: Hours contributed substantially to the New Archaeology's propagation in France. He collaborated with J. Chavaillon in surface surveys in Eleia, NW Peloponnese, but also in the Melka Kontoure's excavations in Ethiopia, and was among the first to put forward the hypothesis that Homo erectus moved from Africa to Near East and from there onto Europe. Together with professor 0. Bar-Yosef, of Harvard University, he was the only prehistorian who was so well versed in the Prehistory of the Near East, from the Early Palaeolithic to the Neolithic Age. He is the author of many publications and the organiser of the Symposia for the Prehistory of the Near East. Sotiris Dakaris (1916) Greek archaeologist and academic. He studied at the University of Athens and did postgraduate work at the University of Tubingen. In 1965 he was elected as full professor at the University of loannina. He was among the fist to contribute to the establishment and promotion of this newly founded university, where he taught both Classical and Prehistoric Archaeology. From 1968 to 1974 he worked for the Athens Oekistics Centre (Town-Planning) and engaged himself to excavating and writing. In 1976-1977 he was appointed Rector of the University of loannina. Author of almost 50 works, most of which concern the Archaeology and History of Epirus, he has been honoured by the German Archaeological Institute of Berlin, the Town Council of Clermont-Ferrand in France and the Panepirotic Union of Greece. Dakaris' first active period as an academic teacher coincided with the research carried out by the British under E.S. Higgs in Epirus, which he warmly and effectively assisted in more ways than one. Thomas W. Jacobsen (1935) American archaeologist, professor of Classical Archaeology at the University of Indiana in the USA. He headed the "Argolid Exploration Project", which had been organised by professor M. Jameson, of the University of Pennsylvania, to whom we owe the first Palaeolithic finding in the Argolid. Jacobsen set up and directed an international interdisciplinary team, which undertook the excavation of the Frangthi cave in the Argolid, between 1967 and 1979. For the coordination of the research and the ensuing publications, he also organised two Symposia in Bloomington, in 1978 and 1982. The team which worked at Frangti consisted of scientists from various disciplines, a fact which ensured that all aspects of the excavational research at a Prehistoric site were covered. We note the presence of the following: W. R. Ferrand (excavation issues), University of Michigan, Τ. Η. Van Andel (palaeoenvironment), University of Stanford, C. Perles (stone implements), University of Paris X, C. Runnels (surface survey), University of Boston, J. C Shacleton (molluscs), Cambridge University, J. M. Hansen (palaeoethnobotany), University of Boston, S, Payne (fauna), and others. Janusz K. Kozlowski (1936) Polish prehistorian and academic. Professor of Prehistory at the Jagellon University of Krakow, since 1974. His interests center around the Late Palaeolithic and the Neolithic periods. He has headed many excavations and scientific expeditions in Europe, as in Poland, Slovakia, Bulgaria, former Yugoslavia, but also in Greece, the Near East, Egypt, Turkey, Central America and the Greater Antilles. His research target is to provide solutions to three major problems of world Prehistory, namely the process from the Middle to the Late Palaeolithic period and the origins of modern man in Europe (Temnata, Bulgaria), the effects of the glaciers' expansion on Central European habitation, according to Gravettia (Moravany, Slovakia and Krakow-Spadzista, Poland), and the beginnings of the Neolithic period in the Balkans and the Danube area. Janusz Kozlowski holds a honorary doctorate from the University of Bordeaux I, he is a member of the Deutsches Archaologisches Institut and of the Istituto .liano de Preistoria e Protostoria, a honorary member of the British Prehistoric Society, a member of the executive committee of the Union Internationale des Sciences Prehistoriques et Protohistoriques (UISPP) and, since 1980, president of the Committee VIII (Late Palaeolithic). He has been awarded the British Europa Prize. He is the author of many synthetic works, such as: Il Paleolitico: Uomo, ambiente e culture, Milano 1987, Hommes et climats a l' Age du mammouth, Paris 1988. L'Art de la Prehistoire en Europe orientale, Paris 1992, Atlas du Neolithique europeen, vol. I, Liege 1993, Preistoria, Milano 1993. Frangois Lenormant (1837-1883) French archaeologist, historian and numismatist, son of the well-known Charles Lenormant another famous archaeologist and numismatist who followed Champollion in Egypt and died in Athens in 1859. F. Lenormant was one of the founders of the journal La Gazette Archeologique. Together with his numismatic work, he was interested in ancient history and the civilisations of the Near East. He published the following works: Manuel d'Histoire Ancienne de I'Orient jusqu aux Guerres Mediques, 1968, Lettres assyriologiques sur I' histoire et les antiquites de l'Asie, 1871, as well as the three volume work: La monnaie dans l' Antiquite, 1873-1879. His work, Origines de I'histoire d'apres la Bible et les traditions des peuples orientaux, 1880-1882, appeared shortly before his death. Andre Leroi-Gourhan (1911-1986) French academic, prehistorian and ethnologist. At the age of 25 he was awarded a doctorate in Human and Natural Sciences and degrees in Chinese and Russian from the Institut National des Langues et Civilisations Orientales in Paris, In 1936 he headed an ethnological expedition of the Musee de l' Homme, in the Far East. In 1945 he was appointed professor in Lyon. In 1956 he was appointed to the chair of Prehistoric Ethnology at the Sorbonne and taught at the College de France from 1970 up to his death. He excavated intensively at two of the greatest Palaeolithic sites in France, the caves of Arcy-sur-Cure and the open-air site of Pincevent; there he was the first to apply the method of horizontal strata revelation, which permitted the horizontal distribution of finds to be studied, thus opening up a new vista for Prehistoric research. He also applied himself to the study of art and proposed a new interpretation, based on the symbolism of sexuality. He was the author of many works, some of which are: Evolution et techniques, Paris 1943-1946, Les fouilles prehistoriques: techniques et methodes, Paris 1950, Le geste et la parole, Paris 1964, Prehistoire de I'art occidental, Paris 1965. He was also the editor of the journal Gallia Prehistoire. The surface survey in Eleia, NW Peloponnese, was not followed up by an excavation, and so Leroi-Gourhan was unable to put his techniques and excavation methods for Palaeolithic sites into practice. Had been able to apply his methods in the field, the course of Prehistoric research might have been different.  

(cont. from part I) Paris 1965. He was also the editor of the journal Gallia Prehistoire. The surface survey in Eleia, NW Peloponnese, was not followed up by an excavation, and so Leroi-Gourhan was unable to put his techniques and excavation methods for Palaeolithic sites into practice. Had he been able to apply his methods in the field, the course of Prehistoric research might have been different. Henry de Lumley (1934) French prehistorian. Professor of Prehistory and Director of the Musee National d' Histoire Naturelle in Paris. He has been involved with the Early and Middle Prehistoric periods and has headed excavations on many Palaeolithic sites in the south of France, as in the Tautavel caves, where the well-known human skull, Hortus, Lazaret, Terra Amata, was discovered. He also directed the research on Mount Bego, in the Vallee des Merveilles, in the south of France, where the rock paintings of the Bronze-Stone Age and the Bronze Age were discovered. He organised the 9th Congress of the Union Internationale des Sciences Prehistoriques et Protohistoriques (UISPP), wich took place in Nice, France, in 1976. Within the framework of the Prehistory laboratory he is in charge of, he promotes interdisciplinary cooperation, with emphasis on the Quarternarys Geology and the study ot the palaeoenvironment. His works include; Le Paleolithique inferieur et Moyen du Midi mediterraneen dans son carde geologique, Paris 1969-1971, Une cabane acheuleenne dans la grotte du Lazaret (Nice), Paris 1969, Le Grandiose et le Sacre, Aix-en-Provence 1995. He has edited the three volume work La Prehistoire Frangaise, Paris 1976, and he is also the editor of the journal L'Anthropoiogie. Adalbert Markovitz (1897-1941) An active member of Austria's and Germany's spelaeological organisations, Markovitz was initially involved in the scientific research of karstic formations in Central Europe, Austria in particular. During the period 1928-1940, he carried out extensive spelaeological research and systematic excavations in Greece, with the assistance of the Anthropology Museum of the University of Athens. His research aimed to confirm his belief, that human presence and habitation in the Helladic region occurred as early as the Palaeolithic period. This was contrary to the established archaeological view of the time, both in Greece and abroad, which held that the Greek geographical region had been settled for the first time during the Neolithic period, through migrations from the north. The Zaimi cave (no 413), at Kakia Skala in the Megarid, was the first to produce positive results, with the discovery of stromatographic horizons and cultural remains belonging to an earlier period than the Neolithic one. This has become his better known search, through his publications in the Annals of the Hellenic Anthropological Society of 1928, 1929, 1930, 1931, the Spelaeological Jahrbuch (Wien), 1932-1933, the Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft.. 1932, the Mitteilungen uber Hoelen und Karstforschung, 1933, the Forschungen und Fortschitte (Berlin), 1933. The later excavations of the Ulbrich cave in Nauplia, confirmed the basic conclusions from the Kakia Skala region. In recognition of his research, Markovitz was awarded a doctorship in Prehistory by the University of Vienna and was appointed professor of Prehistory and Geography in Paris. A direct follow-up of Markovitz' research activities in Greece were the excavations of R. Stampfuss in the Seidi cave of Kopais and those of L. Reisch in the Kefalari cave of the Argolid, which brought to light Upper Palaeolithic habitattional horizons. Vladimir Milojcic (1918-1978) German prehistorian. Professor of Prehistory and Director of the institute of Prehistory and Protohistory at Heidelberg University in Germany. He taught at the Universities of Munich and Saarbruken, and from 1958 at the University of Heidelberg. From 1953 he headed the German expedition in Thessaly, Greece, where he excavated a large number of Neolithic and Bronge Age sites. Milojcic was among the first to support the thesis that the Balkan peninsula represented, in chronological and cultural terms, the interim zone between the Near East and Central Europe. His scholarly works include: Chronologie der Jungeren Steinzeit Mittel- und Sudosteuropas, Berlin 1953, Hauptergebnisse der deutschen Ausgrabungen in Thessaiien 1953-1958, Bonn 1961, Das prakeramische Neolithikum sowie die Tier- und Pfianzenreste, Bonn 1965. He was also the editor of the series Beitrage zum Ur- und Frugeschichtlichen Archaologie des Mittelmeer-Kulturaumes. Milojcic promoted research in Thessaly's Palaeolithic period through a series of surface surveys of archaeological character, which was combined with the systematic study of the remains in the Thessalic plain sediments, by H. Schneider and D. Jung, and that of its fauna, by J. Boessneck. The conclusions were published in a classic work, for the Palaeolithic period of Greece, entitled Paiaolithikum urn Larissa in Thessaiien, Bonn 1965. Hugo Obermaier (1877-1946) German clergyman and archaeologist. He studied Theology and Prehistoric Archaeology at the University of Vienna, where he submitted his doctoral thesis "Beitrage zur Kenntnis des Quartars in den Pyrenaen" (Contribution to the Knowledge of the Quarternary in the Pyrenees). From 1909 until 1911 he taught Prehistory in Vienna and from 1910 until 1914 at the Institut de Paleontologie Humaine in Paris, where Breuil was also a professor. During the next twenty years, he devoted himself to field research in many European countries, among which Spain: Italy and Switzerland. In 1939 he was appointed professor of Prehistory at the University of Freiburg in Switzerland. His publications include: Der Mensch der Vorzeit, Berlin 1912, Fossil Man in Spain, London 1924, Las pinturas rupestres de !os Allaedores de Tromon, Teruel, Madrid 1927 (with Breuil). Aris Poulianos (1924) Greek anthropologist. Born on the island of Ikaria, he studied at the University of New York and was awarded his Ph.D. by the University of Moskow. He has been an active Member of New York's Academy of Sciences, since 1987. As a member of the Executive Committee of the University of Patras (1965-1967), he founded the first Faculty of Biology in a Greek university. During his stay in Moscow, he worked mainly in the Faculty of the Origins of Races at the Institute of Anthropology: of the Academy of Sciences. He is the author of five books and numerous anthropological publications. He has formulated substantial theories on the biological continuity of Greece's population and he is the founder of the Anthropological Society of Greece (with many annexes throughout the country). He is a member of the Permanent International Council of Anthropological and Ethnological Sciences. He founded the Anthropology Museum of Petralona, which houses exhibits from all over Greece. He publishes the journal Anthropos. He carries out Palaeoantropological excavations in Halkidiki (Petralona: where the well-known ossified human skull was found, Nea Triglia, Vrasta, etc.), in Western Macedonia (Pentavrysso, Perdika, Ptolemais, etc.), surface surveys throughout Greece since 1965, as well as human measurements of individuals, ranging from the Pacific (Ainou) to the Atlantic Ocean (Basques). Elisabeth Schmid (1912-1994) German prehistorian and academic. She studied Prehistory, Geology, Palaeontology and Ancient Zoology at the University of Freiburg in Germany. From 1937 until 1962 she taught at the Universities of Bonn, Cologne and Freiburg. In 1960 she was appointed professor of Prehistory at the University of Basle and in 1976 she was the first woman to become Rector of the Shool of Natural Sciences. In 1953 she founded, with pofessor R. Laur-Belart, the Prehistory Research Centre, in collaboration with the Swiss Archaeological Society. Together with her teaching and research activities, she worked for the establishment of a permanent exhibition of Prehistory at the Basle Ethnographic Museum, and was an active member of the Swiss Prehistoric Society. Her Atlas of Animal Bones, Amsterdam 1972, is her most well-known publication. Schmid broadened the horizons of Prehistoric research by using the Natural Sciences and especially Enzymatology and Ancient Zoology, a pioneering approach at the time. Moreover, the purpose of her excavation trench at Seidi was, as she herself emphasised, "... die noch offenen Fragen vor allern der Sediments und der Fauna zu beantworten". Avgoustos Sordinas (1927) Professor emeritus of the Ionian University. He studied Anthropology and Prehistoric Archaeology at Harvard University, where he submitted his doctoral thesis: "The Prehistory of the Ionian Islands" (1968). During the years 1958 to 1960 he carried out research on the Midpalaeolithic period (Sangoan) in West Africa, under Oliver Davies of the Legon University in Ghana. From 1961 till 1964 he specialised in France's Upper Palaeolithic period, under professor Hallam Movius (Harvard University's excavations in Abri Pataud, in the Dordogne). As professor of Anthropology, at Memphis State University in the USA, he undertook various research expeditions, e.g. in Greece (Palaeontology and Archaeology of Pleistocene, as well as studies on the material equipment of traditional agricultural groups), in Colombian-Ecuador (Prehistoric Archaeology), on lake Titikaka (the material equipment of the Oury tribe) and on other locations. Works: investigations of the Prehistory of Corfu during 1964-1966, Contributions to the Archaeology of Saudi Arabia, The Papyrus Boat: A Primitive Navigational Craft in Western Corfu, and others. Rudolf Stampfuss (1904-) German archaeologist. He studied Archaeology at Tubingen. In 1928 he was appointed Director of the Museum of Duisburg and in 1935 he took over the teaching of Prehistory at the Paedagogic Academy of Dortmund. He published numerous texts on Germany's Prehistory and Protohistory. His publications are, to a large extent, archaeological studies of the Neolithic and the Bronze Age, mainly in the Rhineland. Dimitris Theocharis (1919-1977) Greek archaeologist, prehistorian and academic, one of the pioneers in the Remotest Prehistory of Greece. He studied at the University of Thessaloniki and did post-graduate work at the University of Heidelberg (1958-1960) in Germany. He continued his studies at the Musee de I'Homme in Paris, at Cambridge University and the Institute of Archaeology in London. As Ephor of Antiquities in Thessaly, he organised the new exhibition in the Museum of Volos. In collaboration with his wife, archaeologist M. Theochari, the then assistant professor G. Hourmouziades and a team of German archaeologists under V. Milojcic, he promoted research in Thessaly's Prehistoric age, excavating numerous Neolithic sites and extending Sesklo's excavations, thus continuing Ch. Tsounta's work. He taught at the University of Thessaloniki during the last years of his life. Theocharis is the first Greek archaeologist to take a direct and effective interest in the study of the Prehistoric period, by undertaking surface surveys and by publishing his findings on sets of stone implements. In his texts a scientific, descriptive terminology in Greek was tested for the first time. Among his publications we single out two monumental works: The Dawn of Thessalic Prehistory, Volos 1967, and Neolithic Greece, Athens 1971.  

Η προσωποποίηση της Αλχημίας από την εκκλησία της Παναγίας των Παρισίων Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος του περιοδικού στην Αλχημία εξετάζουμε την παρουσία και την εξέλιξή της από την ελληνιστική ως τη μεσοβυζαντινή περίοδο, με άξονα την αλλαγή των αντιλήψεων και την δύσκολη επιβίωση της επιστήμης αυτής σε έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται. Από την αρχαιότητα, όταν η αλχημική έρευνα θεωρούνταν ως ένα θέμα απόλυτα φυσικό και ενδιαφέρον για την εξήγηση του κόσμου, περνάμε στους ελληνιστικούς χρόνους, όταν οι θετικές επιστήμες σημείωσαν σημαντική ανάπτυξη. Η φθίνουσα πορεία του φιλοσοφικού προβληματισμού στην Ελλάδα οδηγεί στη μετατόπιση της πνευματικής αναζήτησης ανατολικά (Μ. Ασία, Αίγυπτο, Συρία), όπου πολλοί Έλληνες ζητούν καταφύγιο στις αυλές φωτισμένων βασιλέων και προωθούν την έρευνα στα μαθηματικά, την αστρονομία, τη μηχανική, την ιατρική και τη φυσιογνωσία. Για τους φιλοσόφους, και γενικά τους σκεπτόμενους της Ανατολικής Μεσογείου, η θεωρία της ενότητας της ύλης, την οποία υποστηρίζει η Αρχή Μία- Αλχημία, απόλυτα ορθολογιστική για τα σημερινά δεδομένα, έγινε αποδεκτή και υιοθετήθηκε.

Τα στοιχεία του Πυρός και του Αέρος, τα οποία περιέχονται στη Γη και το Ύδωρ (μικρογραφία του 15ου αι.) Οι θετικές επιστήμες σημείωσαν σημαντική ανάπτυξη κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Οι Έλληνες διανοούμενοι είχαν την ευχέρεια της προσβάσεως σε όλα τα ελληνιστικά βασίλεια της ΝΑ Μεσογείου και της Ανατολής, των οποίων οι βασιλείς πρόθυμα παραχωρούσαν τα οικονομικά μέσα για να ιδρυθούν επιστημονικά εργαστήρια και βιβλιοθήκες. Από τον Γ΄ π.Χ. αιώνα, ανεφάνησαν και μεγάλοι μαθηματικοί (Ευκλείδης, Απολλώνιος ο Περγαίος) μηχανικοί (Αρχιμήδης, Κτησίβιος, Ήρων ο Αλεξανδρεύς), αστρονόμοι (Αρίσταρχος ο Σάμιος, Ίππαρχος), αναπτύχθηκε η φυσιογνωστική επιστήμη (Θεόφραστος) και εμφανίστηκαν διάσημοι ιατροί (Ηρόφιλος, Ερασίστρατος). Τις ορθολογικές θεωρίες κατείχαν και οι αλχημιστές. Στην βάση της Ερμητικής Φιλοσοφίας υφίσταται ένας σημαντικός Πρώτος Νόμος: η Ενότης της Ύλης. Η Ύλη δηλαδή είναι μία (Πρώτη Αρχή ή Αρχή Μία), αλλά μπορεί να πάρει διάφορες μορφές μέσω των οποίων έχει την δυνατότητα να συνδυαστεί με τον εαυτό της και να παραγάγει άπειρα νέα σώματα. Οι αλχημιστές εφάρμοζαν κάποιες τεχνικές μεθόδους, καθαρά φυσικές, διά των οποίων προσπαθούσαν να επιταχύνουν τις διαδικασίες της Φύσεως, για συγκεκριμένες περιπτώσεις μετουσιώσεως της ύλης. Οι αλχημιστές εκτός από την συμπαντική Πρώτη Ύλη δέχονταν τρεις αρχές (θείον, υδράργυρος, άλας) και τέσσερα θεωρητικά στοιχεία (αήρ, γη, πυρ, ύδωρ), τα οποία δεν αντιπροσώπευαν μόνο φυσικές καταστάσεις της ύλης, αλλά και ιδιότητες αυτής. Τα αρχαία δεδομένα για την ερμηνεία της τάξης πίσω από το χάος που απεικονίζονται στη μυθολογία δείχνουν να συμφωνούν με τις σύγχρονες αντιλήψεις περί ψυχολογίας, κυρίως με αυτές του Γιουνγκ. Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη προσέφερε το θεμέλιο για την αλχημιστική θεωρία και πρακτική και άλλες φιλοσοφίες συνέβαλαν στην τελική δομή. Η στωική ιδέα για το καθολικό κοσμικό πνεύμα και την «σπερματική αρχή» ενίσχυσε τις έμφυτες στην αλχημία βιταλιστικές αντιλήψεις, ενώ η πνευματική όψη της ευρωπαϊκής αλχημίας προέρχεται από την Γνωστική σκέψη.

Το ηλιακό φως υπό την επίδραση του Υδραργύρου των Φιλοσόφων (Rosarium philosophorum, 1550) Oι χρόνοι από τον Παύλο Αιμίλιο μέχρι τον Πομπήιο αποτελούν την χειρότερη περίοδο της υποδούλωσης του ελληνισμού. Ωστόσο η ελληνική φιλοσοφία και τέχνη επιβάλλουν στην Ρώμη τον πολιτισμό και όλο και περισσότεροι Ρωμαίοι αναζητούσαν σχολές ή διδασκάλους στην Ελλάδα, για να μορφωθούν (Κικέρων, Βρούτος, Κάσσιος, Καίσαρ). Όμως την ίδια περίοδο η Αθήνα και η υπόλοιπη Ελλάδα, με ελάχιστες εξαιρέσεις (Πλούταρχος, Δέξιππος, Πολύαινος), απουσιάζουν από το πεδίο των γραμμάτων, αντίθετα με τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο, τη Συρία και την Περσία που εμφανίζουν λογοτέχνες, ιστορικούς και επιστήμονες (Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, Αππιανός, Αίλιος Αριστείδης, Παυσανίας, Φλάβιος Αρριανός, Στράβων, Δίων Κάσσιος, Πολύβιος κ.ά.). Στο νέο πνευματικό κέντρο του τότε κόσμου, την Αλεξάνδρεια, καλλιεργούνται πλέον οι επιστήμες, μεταξύ αυτών και η Αλχημία. Η Αλχημία υπήρξε μία πραγματική φυσική επιστήμη, με τις δικές της θεωρίες, οι οποίες είχαν σκοπό να δώσουν μια ορθολογιστική ερμηνεία της ύλης και να επαληθεύσουν μια συμπαντική κοσμογονία. Οι Ρωμαίοι, κατεξοχήν λαός πολεμικός, επηρεάστηκαν κυρίως από τον Στωικισμό. Ο Ποσειδώνιος προσπάθησε να συμβιβάσει τον Στωικισμό με τον Πλατωνισμό και τον Αριστοτελισμό, σε μια μυστικιστική φιλοσοφία, διαποτισμένη με θεολογικό πνεύμα. Πιθανότατα ήταν αλχημιστής, δεδομένου ότι παραδεχόταν την ύπαρξη μιας ζωτικής δύναμης, που πηγάζει από τον Ήλιο και με την θερμογόνο πνοή της (πνεύμα) ξεχύνεται στον κόσμο. Ο Επικουρισμός επίσης επηρέασε θετικά ονομαστούς στοχαστές και μεγάλους ποιητές (Βιργίλιος, Οράτιος) και κατέκτησε τον Λουκρήτιο. Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος ασπάζεται τις ατομικές αντιλήψεις του αρχαίου υλισμού. Διακηρύσσει ότι τίποτα δεν μπορεί να προκύψει από το τίποτα, διά της θεϊκής θελήσεως, ενώ εκφράζει μια πρώτη εικασία για την αιωνιότητα της ύλης: τίποτα δεν περιστρέφεται στο τίποτα. Στο πρόσωπο του Λουκρητίου η αρχαία Ρώμη ανέδειξε τον πλέον επιφανή υλιστή, αλχημιστή και αθεϊστή φιλόσοφο.

Απεικόνιση πυρφόρου βλήματος σε ναυμαχία (βυζαντινό χειρόγραφο) Ο πλέον αξιόπιστος από τους αλχημιστές των πρωτοχριστιανικών αιώνων είναι ο Ζώσιμος ο Πανοπολίτης (5ο αι.). Στο βιβλίο του με τίτλο Ιμούθ αναφέρεται στην γένεση της Αλχημίας και σε μια παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο πρώτος των τεχνών ήταν ο Χημεύ, από τον οποίο προέρχεται «το όνομα της χημείας». Το βιβλικό όνομα Χημεύ απαντά και στην Αίγυπτο. Tον 10ο και 11ο αιώνα, γράφτηκε ένα είδος εγκυκλοπαιδείας, καθαρά χημικής, στην οποία διαχωρίσθηκαν η Μαγεία, η Αστρολογία και η Ιατρική. Oι επιστήμες αυτές αρχικά πρέπει να ήσαν ενωμένες και ίσως αυτό εξηγεί την καύση στην Αίγυπτο, από τον Διοκλητιανό, όλων των αλχημικών βιβλίων και την εντολή του Θεοδοσιανού Κώδικα να καίγονται τα βιβλία που έχουν ως αντικείμενο αυτές τις επιστήμες μαζί με τους συγγραφείς τους. Και σήμερα ακόμα η Αλχημία κατατάσσεται στις απόκρυφες επιστήμες, μαζί με την Μαγεία και την Μαγγανεία. Την αντίληψη της Αλχημίας για τον κόσμο και την ζωή μέσα σε αυτόν μας δίνει επιγραμματικά το κείμενο του Σμαράγδινου Πίνακος. Κατά την παράδοση το κείμενο ήταν χαραγμένο σε ένα μεγάλο σμαράγδι, το οποίο βρέθηκε στον τάφο του Ερμού του Τρισμεγίστου. Πρόκειται για μια σύνθεση της αλχημικής σκέψεως πάνω στην προέλευση της ζωής, την φιλοσοφία της ύλης και τις αρετές της φιλοσοφικής λίθου. Παράλληλα, όμως, για τον «μυημένο» περιέχει πλήρεις και σαφείς οδηγίες για την τέλεση του «Μεγάλου Έργου». Τον 5ο αιώνα, πολλοί αλχημιστές, όταν αυτοκράτορες όπως ο Θεοδόσιος, ο Ζήνων και ο Ιουστινιανός κήρυσσαν διωγμούς, τόσο κατά των εθνικών όσο και κατά των αιρετικών χριστιανών, έβρισκαν καταφύγιο στην Συρία, επαρχία μεν της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά ανεκτική στην γνώση και την φιλοσοφία. Τον 7ο αιώνα, ανέρχεται στο τότε διεθνές προσκήνιο το έθνος των Αράβων. Οι Άραβες, με τον φανατισμό της νεοσύστατης μονοθεϊστικής θρησκείας τους, κατέστρεψαν όλους τους χριστιανικούς ναούς και σχολές στην Αλεξάνδρεια, την Ιερουσαλήμ και την Αντιόχεια. Το κλίμα ηρέμησε κάπως με την δυναστεία των Ομμεϋαδών, οι οποίοι έδειξαν ενδιαφέρον και για την Αλχημία. Ο Ομμεϋάδας Χαλίφης Χαλίντ εξελίχθηκε σε ικανότατο αλχημιστή και ιδρυτή του αραβικού κλάδου της Αλχημίας. Ένας από τους διαπρεπέστερους αλχημιστές της εποχής του και δάσκαλος του Χαλίντ, ο οποίος, κατά τα αραβικά λεξικά, πέτυχε το «Μέγα Έργο», δηλαδή την μετατροπή ενός αγενούς μετάλλου σε χρυσό, ήταν ο Ελληνοσύριος Μοριανός. Το έργο του Βίβλος των συνθέσεων της Αλχημίας είναι ιδιαίτερα γνωστό, διότι δι’ αυτού εισήχθη αργότερα η Αλχημία στην Δυτική Ευρώπη.

Ο Θεός κατασκευαστής του κόσμου (περ. 1250, Σχολιασμένη Βίβλος) Η Αλχημία, δεν εμφανίζεται με αυτό το όνομα μέχρι τον 8ο αιώνα. Τα παλαιότερα γραπτά πειστήρια που διαθέτουμε για την Αλχημία είναι οι πάπυροι της βιβλιοθήκης της Λυόν. Πρόκειται για ελληνικά κείμενα, γραμμένα στην Αίγυπτο, τα οποία βρέθηκαν τοποθετημένα πάνω σε μούμιες. Ανάγονται στον 3ο αιώνα και περιέχουν θρησκευτικές επικλήσεις, αλλά και συνταγές μεταλλουργών. Οι γνώσεις αυτές υποδηλώνονταν ήδη με το όνομα Χημεία ή Χυμεία, όπως μας πληροφορεί ένα χριστιανικό κείμενο του Ζωσίμου Πανοπολίτου τον 5ο αιώνα. Οι αλχημιστές, τουλάχιστον των πρωτοχριστιανικών χρόνων, εφάρμοζαν την εργαστηριακή πειραματική χημεία και πρέπει να φτάσουμε στον 6ο αιώνα, στον Ολυμπιόδωρο, για να βρούμε έναν λόγιο, ο οποίος να εξετάζει θεωρητικά την Αλχημία, χωρίς τις πρακτικές εφαρμογές της. Από τους προηγούμενους αιώνες, ένα ήδη σύνθετο σύνολο πειραματικών συσκευών έχει χρησιμοποιηθεί από τους σοφούς. Το βασικό όργανο, που είχε τότε εφευρεθεί, είναι ο άμβυξ, διυλιστήρας με τον οποίο έγινε η ανακάλυψη της απόσταξης, πρώτης γνωστής μεθόδου, κατά την οποία με μόνη την δράση του πυρός και σε ένα μόνο δοχείο, αποσυντίθενται και αναλύονται τα υλικά σώματα. Εκεί που υπήρχε πάντοτε σύγχυσηήταν στην ορολογία, καθώς οι παρασκευαστές, στο ίδιο πείραμα, έδιναν διαφορετικά ονόματα. Εν τούτοις, ένα σύνολο ειδικών αλχημικών συμβόλων είχε καθιερωθεί ήδη από το 2000 π.Χ. με μινωικά ιερογλυφικά και γράμματα. Πέραν αυτών, το πλέον γνωστό εικονικό σύμβολο της Αλχημίας είναι εκείνο το οποίο παριστάνει ένα ερπετό που δαγκώνει την ουρά του («Ουροβόρος Όφις»). Η πρώτη παράστασή του χρονολογείται στον 10ο αιώνα Περί τον Ε΄ αιώνα π.Χ., γράφεται ένα έργο, με σκοπό να εκθέσει την θεωρία της Αλχημίας στο πλαίσιο της συριακής παιδείας της Μέσης Ανατολής. Οι Άραβες δάσκαλοι του 8ου αιώνα θα το θεωρήσουν ως σύνοψη ολόκληρης της κοσμογονικής επιστήμης. Η Ευρώπη, όμως, θα το παραλάβει σε αραβική γλώσσα μόλις τον 10ο αιώνα, και η λατινική του μετάφραση θα παραμείνει άγνωστη, με μοναδική εξαίρεση την τελευταία του σελίδα. Η σελίδα αυτή, με το όνομα «Σμαράγδινος Πίναξ» θα έχει μιαν εκπληκτική τύχη: θα αποτελέσει για τους επόμενους οκτώ αιώνες την σύνοψη της Αλχημικής Γνώσεως. Σύμφωνα με το εγκυκλοπαιδικό αραβικό λεξικό Khitab-al-Fihrist, ο πρώτος μουσουλμάνος που ασχολήθηκε με την συλλογή και την μετάφραση αρχαίων αλχημικών έργων ήταν ο Ομμεϋάδας πρίγκιπας Αλή μπεν Γεζίντ μπεν Μοαούγια.

Η "Κυρία της Φυλακωπής", πήλινο ειδώλιο από τη Φυλακωπή της Μήλου. 1200 π.Χ., Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ περίοδος. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια από την Εγγύς Ανατολή και το Μυκηναϊκό Ελλαδικό χώρο κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού αποτελούν πολυτιμότατα στοιχεία τα οποία υποβοηθούν τη μελέτη της προϊστορικής θρησκείας η οποία εμφανίζεται σε ορισμένα σημεία της κοινή σε όλη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Πρόκειται άραγε για απεικονίσεις ή παραλλαγές αρχαιότατων θηλυκών θεοτήτων; πολεμιστές θεούς και θεοποιημένους βασιλείς; ομοιώματα λατρευτών ή αναθήματα και προσφορές σε ιερούς χώρους και αποθέτες; Στο κείμενο παρουσιάζονται πληροφορίες σχετικά με την προέλευση, την εμφάνιση, τις χειρονομίες των ειδωλίων και τα αρχαιολογικά δεδομένα από σημαντικές και επιλεγμένες θέσεις της Μυκηναϊκής Ελλάδας και της Εγγύς Ανατολής όπου έχουν βρεθεί αρκετά από αυτά. Επίσης εξετάζεται και ο διαπολιτισμικός χαρακτήρας μερικών από αυτά πάντοτε σε συνάρτηση με το ερώτημα ποιούς μπορεί να απεικονίζουν και τι πιθανόν να συμβολίζουν τα ειδώλια αυτού του τύπου.

Η αγορά της Θεσσαλονίκης (αξονομετρική αναπαράσταση). Μετά το θάνατο του Φιλίππου Β΄, ο γιος του, Αλέξανδρος Γ΄, ανακηρύσσεται διάδοχός του και κληρονομεί μαζί με το μακεδονικό βασίλειο το όραμα του Φιλίππου για τιμωρία των Περσών και απόκτηση ελέγχου στην Ανατολή. Στην εκστρατεία του αυτή, ο μακεδόνας μονάρχης δεν έχει μοναδικό στόχο την εκδίκηση, αλλά και την επέκταση. Έτσι, μαζί με τις νίκες των Περσών, προβαίνει στην ίδρυση νέων πόλεων ή την αποκατάσταση των παλαιών ελληνικών, με συνέπεια να δημιουργηθούν νέα εμπορικά κέντρα (π.χ. η Αλεξάνδρεια), ή να ανθήσουν παλαιά ελληνικά (π.χ. η Μίλητος), τα οποία είχαν πέσει σε μαρασμό κατά τη διάρκεια της κατοχής και της εκμετάλλευσής τους από τους Πέρσες. Συνεπώς, τα κέντρα των εμπορικών, αλλά και πολιτικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων αυτών των πόλεων, οι αγορές, αποκτούν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο και επηρεάζουν τη διακίνηση των αγαθών για αιώνες μετά το θάνατο του μακεδόνα στρατηλάτη. Πόλεις, όπως η Πέλλα –που αποτέλεσε τη γενέτειρα και αφετηρία της εκστρατείας του ηγεμόνα των Ελλήνων–αλλά και η Μίλητος, η Πριήνη, η Έφεσος, η Μαγνησία παρά τον Μαίανδρο, η Αλεξάνδρεια, η Κυρήνη –οι οποίες υπήρξαν σταθμοί του– σώζουν μέχρι σήμερα ίχνη απτά της ιδιαίτερης σημασίας τους ως εμπορικών σταθμών, επιδεικνύοντας αξιόλογες αρχαίες αγορές. Δίπλα σε αυτές συνεξετάζονται και πόλεις σαν τη Θεσσαλονίκη και το Πέργαμο, που δεν υπάρχουν βέβαια την εποχή του διαδόχου του Φιλίππου, ιδρύονται όμως μετά το πέρασμά του, ως συνέπεια της πολιτισμικής του κληρονομιάς, και διασώζουν αρχαίες αγορές εξαίρετης λαμπρότητας.

Η "Στήλη του Αποχαιρετισμού". Μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η εργασία αυτή ασχολείται με την ερμηνεία του Θέματος του τελευταίου αποχαιρετισμού , έτσι όπως αυτός διατυπώθηκε, μέσα από τις αρχαίες επιτύμβιες στήλες , μέσα από μία σειρά έργων του Γ. Μόραλη, και μέσα από το έργο του νεώτερου καλλιτέχνη Σ. Καραβούzη. Μια ομάδα σπουδαστών του τμήματος συντήρησης έργων τέχνης του ΙΕΚ Ηλιούπολης στο πλαίσιο διεύρυνσης των αξόνων του μαθήματος «Αρμονικές Χαράξεις-Μετρική ανάλυση» ερεύνησε τις ομοιότητες ,τις διαφορές, τα κρυμμένα γεωμετρικά σχήματα, που κάνουν τα έργα αυτά διαχρονικά, αποκαλύπτοντας συνθέσεις που υπόκεινται σε απόλυτα οργανωμένους κανόνες..Με τον τρόπο αυτό, μελετώντας ιδιαίτερα τη σημασία της Χρυσής τομής και συγκρίνοντας με συγκεκριμένη μεθοδολογία, έγινε ευκρινής η αντίληψη ότι το θέμα μπορεί να παραμένει η αντίθεση ζωής – Θανάτου, αλλά η ερμηνεία είναι διαφορετική, σύμφωνα με τα μηνύματα που θέλει να περάσει ο καλλιτέχνης.

Αργαλειός με βάρη στα άκρα των νημάτων του στημονιού. Το άρθρο “Γήρανση των υφανσίμων ινών – Αναφορά στα παλαιά, αρχαιολογικά υφάσματα” αναφέρεται στη γήρανση των ινών που χρησιμοποιούνται για την ύφανση των υφασμάτων. Περιγράφονται διάφοροι παράγοντες που προκαλούν την καταστροφή των νημάτων από λινό, μαλλί, μετάξι και βαμβάκι στο πέρασμα του χρόνου. Αρχαιολογικά υφάσματα και παλαιά υφάσματα, ύφανση των ινών πριν από χιλιάδες χρόνια, συνθήκες έκθεσης των υφασμάτων αυτών στα μουσεία για την επιβράδυνση της περαιτέρω φθοράς τους.

Άποψη του αναστηλωμένου κτηρίου των Στρατώνων στην Υπάτη, το οποίο στεγάζει το Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας. Το Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας στεγάζεται στο αναστηλωμένο κτήριο των Στρατώνων στην Υπάτη. Το Μουσείο δημιουργήθηκε με πρόθεση να φέρει τον επισκέπτη σε επαφή με τη ζωή που αναπτύχθηκε στην περιοχή κατά τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους. Το υλικό της έκθεσης προέρχεται από ανασκαφές στη βασιλική των Δαφνουσίων και τα γειτονικά της κτίσματα, στην Υπάτη, το Θαυμακό, την Πελασγία και τον Αχινό, αλλά και από αντικείμενα μικροτεχνίας και αρχιτεκτονικά μέλη που φυλάσσονταν στις αποθήκες της ΙΔ΄ ΕΠΚΑ, στο Μουσείο Λαμίας και την Αρχαιολογική Συλλογή Αταλάντης. Εκτίθεται επίσης συλλογή νομισμάτων που παραχώρησε στο Μουσείο ο Υπαταίος συλλέκτης Κ. Κοτσίλης. Διεύθυνση: Υπάτη (Στρατώνες του Όθωνα) Ώρες λειτουργίας: Τρίτη-Κυριακή 9.00-15.00 τηλ. 22310-98079 fax: 22310-98070

Ο χώρος της ανασκαφής στα Πριόνια Γρεβενών. Παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των ανασκαφών που διενεργήθηκαν από τη Λ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το έτος 2007 στην Αιανή και στα Γρεβενά (αρχαιολογικοί χώροι που κατακλύζονται από το φράγμα Ιλαρίωνα στον μέσο ρου του Αλιάκμονα, θέση Ιβάνη Πριονίων).

Κ. Βολανάκης, "Δύο ψαράδικα" (λεπτομέρεια) (περ. 1890). Βιβλιοπαρουσίαση του ογκώδους, πολυτελούς τόμου που εξέδωσε η Τράπεζα της Ελλάδος, με 169 ζωγραφικούς πίνακες και χαρακτικά, απάνθισμα από τη μεγάλη καλλιτεχνική συλλογή της.

Journal of Mediterranean Archaeology, λογότυπο Από το τεύχος 20/2 (2007) του Journal of Mediterranean Archaeologyπαρουσιάζεται το άρθρο της Lindy Crewe "Sophistication in simplicity: The first production of wheelmade pottery on Late Bronze Age Cyprus".

Η εισαγωγική οθόνη του MAVI Το MAVI - Musée achéménide virtuel et interactif αποτελεί τμήμα του ιστότοπου Achemenet, που είναι αφιερωμένος στο βασίλειο της Περσίας στην αχαιμενιδική περίοδο, δηλαδή από τις απαρχές μέχρι την ελληνιστική εποχή και την κατάκτησή του από τον Μέγα Αλέξανδρο (περίπου 550-330 π.Χ.), καθώς και στους γειτονικούς πολιτισμούς που επηρέασαν τους Πέρσες. Παρουσιάζει χαρακτηριστικά αντικείμενα απ’ όλη την επικράτεια της περσικής αυτοκρατορίας, από τον Ινδό ποταμό μέχρι τη Μεσόγειο, τα οποία βρίσκονται σε διάφορες συλλογές ανά τον κόσμο – Λούβρο, Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας, Βρετανικό Μουσείο, Oriental Institute of Chicago, καθώς επίσης και σε ολλανδικά, γερμανικά και τουρκικά μουσεία. Επιλέχθηκαν αντικείμενα κάθε είδους - αρχιτεκτονικά μέλη, γλυπτά, νομίσματα, σφραγιδόλιθοι, κοσμήματα, αγγεία, κ.ά. –, ή υλικού – μεταλλικά, γυάλινα, λίθινα, ξύλινα, κ.ά., καθώς και σχεδιαστικές αποτυπώσεις αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων της αρχαίας Περσίας από περιηγητές του 18ου και 19ου αιώνα. Με τη συνδρομή ερευνητών συγκεντρώθηκαν και καταγράφηκαν οι βασικές επιστημονικές πληροφορίες για κάθε έργο, ενώ οι 8.000 περίπου φωτογραφίες τους ψηφιοποιήθηκαν σε πολύ υψηλή ανάλυση. Η εξερεύνηση του περιεχομένου γίνεται σε πέντε ενότητες: τις συλλογές, οργανωμένες κατά μουσεία και φορείς, τις γεωγραφικές περιοχές προέλευσης των αντικειμένων (χάρτης με τις θέσεις, από τις οποίες μόνο τρεις είναι προς το παρόν ενεργές – Δασκύλειον, Μέμφις, Κιλικία), τα είδη των αντικειμένων, τα σχέδια των περιηγητών και τα εικονογραφικά θέματα, και συμπληρώνονται με σύντομη εισαγωγή στην ιστορία της περσικής αυτοκρατορίας. Άλλες λειτουργίες: δυνατότητα δημιουργίας προσωπικής συλλογής, αναζήτηση με ελεύθερο κείμενο, κατατοπιστική βοήθεια με αφήγηση, καθώς και εργαλεία διαδραστικής εξερεύνησης των εικόνων των αντικειμένων, που σπάνια απαντούν στα συστήματα πληροφόρησης στον Παγκόσμιο Ιστό.

Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Σκάρκου, που τιμήθηκε με το Βραβείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ε.Ε. και της Europa Nostra Ειδήσεις: Αρχαίο νεκροταφείο στη Βούλα, Σώζονται κάποια από τα αρχαία που έφερε στο φως το μετρό, Κλειστό το Μέγαρο Ιπποτών Ρόδου, Κατεβαίνουν τα τελευταία γλυπτά του Παρθενώνα, Κίνηση πολιτών για την προστασία των αρχαίων θεάτρων κ.ά. Εκθέσεις: Δύο ελληνικές εκθέσεις στο Πεκίνο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, Η Βαβυλώνα στο Λούβρο, Η Ακρόπολη στο Βερολίνο κ.ά. Συνέδρια: Επιστροφή Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσής τους, Πολιτισμός, Παγκοσμιοποίηση και Εθνικές Κουλτούρες, Σπήλαιο Αλεπότρυπας: 50 χρόνια κ.ά. Διαλέξεις: Tο τέλειο λουκέτο, Το έργο της Βρετανικής Σχολής το 2007, Οι Αστυνόμοι της Περγάμου, Η διχογνωμία για την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης κ.ά. Βιβλία: Pierre Herrmann, Itinéraires des voies romaines. De l’antiquité au Moyen Age, Αφροδίτη Κούρια, Το Ναύπλιο των περιηγητών, David Watkinson και Virginia Neal, Αρχαιολογικά ευρήματα. Πρώτα σωστικά μέτρα στην ανασκαφή, κ.ά.

Το άγαλμα του Αγία, στο Μουσείο των Δελφών. Η συντακτική επιτροπή του περιοδικού σκέφτηκε πως θα ήταν ευχάριστο για τους αναγνώστες μας να βρίσκουν κάθε τόσο μια πρόταση για εκδρομή. Μια εκδρομή σε γνωστά μέρη που όμως θα τους αποκαλύψει κάτι καινούργιο! Σε αυτό το τεύχος, το περιοδικό διάλεξε για προορισμό του τα Φάρσαλα, πόλη ονομαστή για το χαλβά της, που αξίζει να γίνει ευρύτερα γνωστή και για την ιστορία της. Τα σημερινά Φάρσαλα είναι χτισμένα επάνω στην αρχαία Φθία, την πρωτεύουσα του βασιλείου των Μυρμιδόνων. Είναι η γενέτειρα του Αχιλλέα. Η πόλη στην οποία εμφανίζονται οι πηγές του Ενιππέα ή Φαρσαλιώτη ή Απιδανού ποταμού. Στην παρουσίαση, θα βρείτε χρήσιμες πρακτικές πληροφορίες (πού να μείνετε ή πού να φάτε…), την ιστορία της πόλης και τα αξιοθέατα που μπορείτε να επισκεφθείτε.

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Στα Αρχαιομετρικά Νέα μπορείτε να διαβάσετε: -Τα Πρακτικά του 4ου Συμποσίου Αρχαιομετρίας της ΕΑΕ -Το 5ο Συμπόσιο Αρχαιομετρίας της ΕΑΕ -Το 37ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαιομετρίας -Επιστημονική ημερίδα για την έρευνα στο σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού -Διημερίδα Αρχαιολογίας Περιβάλλοντος στο ΑΠΘ -Νέες εκδόσεις: Ορολογία της Αρχαίας Μεταλλείας, Τα μεταλλικά ορυκτά της Ελλάδος

Νόμισμα της Ρόδου με παράσταση της κεφαλής του θεού Ήλιου, προστάτη της πόλης, και με το έμβλημά της, το ρόδον. Τα ίχνη κατοίκησης στη Ρόδο ανάγονται στα νεολιθικά χρόνια και την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Ακολουθεί ο εποικισμός των Αχαιών στο βόρειο τμήμα του νησιού. Γέφυρα ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, η Ρόδος θα γίνει καθαρά δωρικό νησί. Στην εξάπολη που ιδρύουν οι Δωριείς συμμετέχουν η Λίνδος, η Κάμιρος και η Ιαλυσός. Οι αποικίες στη Σικελία, την Παμφυλία, την Ισπανία και τις Βαλεαρίδες νήσους, η κοπή νομισμάτων από τον 6ο αιώνα μιλούν για την ακμή του νησιού. Προικισμένη με πέντε λιμάνια, η πόλη της Ρόδου με το δημοκρατικό της πολίτευμα αναδείχθηκε στην πρώτη πόλη. Τη θέση του επώνυμου άρχοντα κατείχε ο εκάστοτε ιερέας του Ήλιου. Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, αναχωρώντας άπρακτος από την πολιορκία της (305-304 π.Χ.), εγκατέλειψε τα πολεμικά του μηχανήματα. Εκποιώντας τα, οι Ρόδιοι κατασκεύασαν τον Κολοσσό που καταστράφηκε από σεισμό το 227-226 π.Χ. Απεικονίσεις του σώζονται σε νομίσματα. Την περίοδο ευμάρειας που ακολουθεί διακόπτουν οι Ρωμαίοι. Με το τέλος της αρχαιότητας νέα ζωή αρχίζει για το νησί. Το 4ο αιώνα μ.Χ. η Ρόδος προάγεται σε Μητρόπολη των Νήσων. Τα γράμματα και οι τέχνες καλλιεργήθηκαν από νωρίς. Ποιητές ήταν οι Πείσανδρος, Κλεόβουλος του Ευαγόρα, Τιμοκρέων, Αναξανδρίδης, Απολλώνιος ο Ρόδιος. Φιλόσοφοι ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος και ο Εύδημος που έφερε στο νησί την περιπατητική φιλοσοφία. Τον 2ο αιώνα π.Χ. οικονομική και πολιτισμική άνθηση συμβαδίζουν. Κέντρο εφάμιλλο της Αθήνας, η Ρόδος προσελκύει ξένους σπουδαστές. Μαθητές του στωικού Παναίτιου, ήταν ο Εκάτων ο Ρόδιος και ο Ποσειδώνιος. Στη Ρόδο δίδαξε ο Διονύσιος ο Θραξ και έζησε για χρόνια ο αστρονόμος και μαθηματικός Ίππαρχος. Από τη ροδιακή γλυπτική ξεχωρίζουν η Νίκη της Σαμοθράκης και το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα, γνωστό σε μας από ρωμαϊκό αντίγραφο.

Αγία Λουκία, τοιχογραφία δυτικοευρωπαϊκής τάσης του 14ου αιώνα από την Παναγία του Κάστρου. Η Ρόδος υπήρξε ο σύνδεσμος της Κωνσταντινούπολης με τις πλούσιες επαρχίες της Αιγύπτου και της Συρίας. Από τα μεγάλα σπίτια και τα γιγαντιαία μνημεία της πόλης του 5ου και του 6ου αιώνα μ.Χ. σώζονται τρεις τεράστιες βασιλικές. Από τον 7ο αιώνα τα πλοία που έρχονται στο λιμάνι παύουν να είναι «ήμερα». Ανήκουν στον βυζαντινό στόλο που απειλεί τους Άραβες της Αιγύπτου και της Συρίας. Αντίστροφα, οι Άραβες κάνουν συχνά το νησί ορμητήριο για τις δικές τους επιθέσεις. Στις ανασκαφές αποκαλύφθηκε «φρούριο» στην πόλη από το β’ μισό του 7ου αιώνα. Στα μεσοβυζαντινά χρόνια το λιμάνι της Ρόδου υποδέχεται πλοία από όλη την Ευρώπη. Με άδεια του αυτοκράτορα, οι Βενετοί εγκαθιστούν σταθμό στο νησί (1082). Κτίζονται η Παναγιά του Κάστρου και ο Άγιος Φανούριος. Τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας διακοσμούν ανώνυμο εκκλησάκι στη μεσαιωνική πόλη και το Καθολικό της Μονής του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Θάρι. Πλούσιες βιβλιοθήκες σχηματίζονται σε μοναστήρια του νησιού. Ανεξάρτητη, η Ρόδος συνάπτει στο α’ μισό του 13ου αιώνα συμμαχίες και συμφωνίες με το Βυζάντιο και με τη Δύση. Οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη κυριεύουν το νησί το 1309. Το λιμάνι της Ρόδου ανοίγεται στην Ευρώπη και διακινεί κάθε λογής αγαθά. Τραπεζικές και εμπορικές εταιρείες εγκαθίστανται στο νησί. Τον πλούτο των Ελλήνων περιγράφει «Το θανατικό της Ρόδου». Δυο σημαντικές βιοτεχνίες εμφανίζονται που παράγουν σαπούνι και ζάχαρη. Η πλούσια κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης, από τους ευγενείς και τους πλούσιους ως τον υπόκοσμο, ενσωματώνει εμπόρους, στρατιώτες, εφοπλιστές, τεχνίτες από κάθε άκρο της Ευρώπης. Στη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας αναπτύσσεται και τάξη λογίων. Η τειχισμένη πόλη με τους Έλληνες, τους Φράγκους, τους Ανατολίτες, περιτριγυρισμένη από κήπους κατάφυτους με οπωροφόρα δέντρα, χωριζόταν με εσωτερικό τείχος σε δυο άνισα μέρη. Το μικρότερο, το Κολλάκιο, ήταν το διοικητικό κέντρο ενώ το μεγαλύτερο ήταν η καθαυτό πόλη. Εκτός από τους Εβραίους που ζούσαν στο ανατολικό της τμήμα, όλοι οι άλλοι ζούσαν ανάκατα, παλάτια γειτόνευαν με φτωχόσπιτα. Στις μέρες των ιπποτών (1309-1522), η αστική αρχιτεκτονική διακρίνεται σε δυο περιόδους με όριο το έτος 1480/81, όταν οι βομβαρδισμοί της πολιορκίας από τους Οθωμανούς και ένας καταστροφικός σεισμός προκαλούν ευρεία ανοικοδόμηση. Χτισμένα με τα πρότυπα της γοτθικής τέχνης όπως είχαν διαμορφωθεί στη νότια Γαλλία, τα κτήρια είναι από πωρόλιθο με ισόδομο σύστημα. Στο πέρασμα από τον 15ο στον 16ο αιώνα, έρχεται στη Ρόδο η ιταλική αναγεννησιακή τέχνη. Ανάλογη με την κοσμική αρχιτεκτονική ήταν και η εκκλησιαστική. Από τις 29 εκκλησίες που σώζονται στη μεσαιωνική πόλη, ο Άγιος Ιωάννης του Κολλάκιου και η Παναγιά του Μπούργκου αποτελούν δείγματα δυτικοευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι άλλες 24 ακολουθούν πέντε βυζαντινούς τύπους με δημοφιλέστερο τον μονόχωρο καμαροσκέπαστο. Η παραγωγή μνημειακής ζωγραφικής είναι εντυπωσιακή και εμφανίζει τρεις διακριτές φάσεις: τη δυτικοευρωπαϊκή, την παλαιολόγεια-βυζαντινή και την «εκλεκτική». Στα χέρια των Οθωμανών από το 1522, το νησί βλέπει την οικονομική δραστηριότητα και τον πολιτισμό του να υποβαθμίζονται. Ωστόσο, ο αφελληνισμός του ελληνικού στοιχείου επιχειρήθηκε μόνο επί ιταλικής κατοχής (1912-1947).

Ψηφιδωτό. Κυρήνη, 6ος αι. μ.Χ. Άγαλμα με ακτινωτό στεφάνι και ξίφος (Κολοσσός) έχει στηθεί πάνω στον Φάρο (της Αλεξάνδρειας). Η κατασκευή του Κολοσσού συνδέεται με το ιστορικό γεγονός της ανεπιτυχούς πολιορκίας της πόλης της Ρόδου από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή (305-304 π.Χ.). Η σωτηρία της πόλης αποδόθηκε στον προστάτη της θεό Ήλιο. Οι τεράστιες ποσότητες χαλκού και σιδήρου από τις μηχανές που άφησε πίσω του ο Δημήτριος έγιναν το υλικό κατασκευής του αγάλματος του Ήλιου. Γλύπτης ήταν ο Χάρης από τη Λίνδο, μαθητής του ονομαστού Λύσιππου. Το μεγαλύτερο άγαλμα του ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου είχε ύψος 70 πήχεις, δηλαδή 31-32 μέτρα, είχε κοστίσει 300 τάλαντα και είχε ολοκληρωθεί γύρω στο 292 π.Χ. «Εμακύνοντο κολοσσόν προς Όλυμπον» φέρεται να έγραφε το χαραγμένο στη μαρμάρινη βάση επίγραμμα. Όταν ο σεισμός του 226 π.Χ. γκρέμισε τον Κολοσσό, οι Ρόδιοι απέφυγαν να τον ανακατασκευάσουν. Ο Φίλων, στον οποίο αποδίδεται το κείμενο «Περί των επτά θαυμάτων» (αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ.), μας πληροφορεί ότι ο Χάρης τον κατασκεύαζε τμηματικά, από κάτω προς τα πάνω, χυτεύοντας και προσαρμόζοντας τα μέλη το ένα πάνω στο άλλο. Τη σταθερότητα του αγάλματος εξασφάλιζαν οι χτισμένοι στο εσωτερικό του ογκόλιθοι που συνδέονταν με σιδερένιο πλέγμα. Εικάζεται ότι ο Κολοσσός, ορατός από όσους έρχονταν από τη θάλασσα, εδραζόταν στη στεριά. Οι μαρτυρίες και οι ιχνογραφικές αναπαραστάσεις του Κολοσσού στο λιμάνι οφείλονται στη φαντασία δυτικών περιηγητών και χρονικογράφων. Η ανυπαρξία αντιγράφων δεν επιτρέπει σοβαρές υποθέσεις για την αρχική μορφή του Κολοσσού.

Πρόταση αναστήλωσης της ελληνιστικής Στοάς και του ναού της Λινδίας Αθηνάς από τον Paolini, Memorie II, Rhodos 1938, πίν. XIV Στο ψηλότερο σημείο της Ακρόπολης της Λίνδου, ο μικρός δωρικός ναός της Αθηνάς πήρε τη θέση του αρχαϊκού ναού που κάηκε το 392 π.Χ. Από τα Προπύλαια σώζεται η μεγάλη τους κλίμακα που κατεβαίνει προς την ελληνιστική Στοά. Τα μνημεία της Ακρόπολης αποκάλυψαν οι ανασκαφές (1902-1905) του δανού αρχαιολόγου K. Kinch. Στην αναστήλωση που έκαναν οι Ιταλοί το 1936, η εκτεταμένη χρήση νέας πέτρας και οπλισμένου σκυροδέματος οδήγησε στη σημερινή οξείδωση και θραύση σκυροδέματος και πέτρας. Ωστόσο, οι έλληνες μελετητές πρότειναν να διατηρηθεί το «σκηνικό» που είχε καθιερώσει η ιταλική αναστήλωση καθώς αποτελεί ιστορία του χώρου. Οι εργασίες συντήρησης-αναστήλωσης στην Ακρόπολη άρχισαν το 1982. Η περιορισμένη εμπειρία αναστηλώσεων σε μνημεία από πωρόλιθο, το έντονα διαβρωτικό κλιματικό περιβάλλον και η απαιτούμενη αναστήλωση σε μεγάλο ύψος δυσκόλευαν το έργο. Οι βελτιώσεις απέβλεπαν στην αποκατάσταση σφαλμάτων και στην καλύτερη απόδοση της μορφής του ερειπίου. Η σύνδεση αρχιτεκτονικών μελών θα επέστρεφε στην αρχαία μέθοδο, δηλαδή στην ελεύθερη έδραση σπονδύλων με πόλους και εμπόλια από ορείχαλκο. Ο πωρόλιθος στις συμπληρώσεις θα είχε την επιθυμητή διαφοροποίηση από τον αρχαίο. Περιορισμένη χρήση λευκού τσιμέντου Δανίας με οπλισμό από τιτάνιο θα εξασφάλιζε στατικά τις επεμβάσεις. Πρώτα συντηρήθηκαν οι πλάκες των ανδήρων της Στοάς και των Προπυλαίων. Ο φέρων οργανισμός διατηρήθηκε παρά την προχωρημένη οξείδωσή του και επενδύθηκε με εκτοξευμένο σκυρόδεμα. Η νέα κατασκευή ανεξαρτητοποιήθηκε από την αρχαία με αρμό, χρησιμοποιήθηκε μονωτικό υλικό, τοποθετήθηκε δίκτυο αποστραγγιστικών σωλήνων. Οι εργασίες για την αναστήλωση της Στοάς προχωρούν σήμερα με γοργό ρυθμό.

Άποψη του ναού του Πυθίου Απόλλωνα στη Ρόδο. Η Χάρτα της Βενετίας (1964) και η Σύμβαση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης (1985) επεκτείνουν την έννοια του ιστορικού μνημείου στην τοποθεσία που το περιβάλλει. Τα ροδιακά μνημεία που υπάγονται στην αρμοδιότητα της ΚΒ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου είναι κατασκευασμένα από τον τοπικό πωρόλιθο και αποτελούν προέκταση του περιβάλλοντος χώρου-τοπίου. Τα στοιχεία του τοπίου ανάγονται σε στοιχειώδεις χαρακτήρες των κατασκευαστικών συνόλων. Η επιτηδευμένη σύζευξη του φυσικού κάλλους με την τέχνη ονομάστηκε αργότερα «ελληνιστικό rococo». Εκτός από τα αλλεπάλληλα επίπεδα που δημιουργούσαν οι απαλές διαβαθμίσεις κατηφορίζοντας από την ακρόπολη ως τη θάλασσα, το «πολιτιστικό περιβάλλον» στην οικολογική του διάσταση συνθέτουν: α) το ρέμα του Ροδινιού, β) οι δενδροφυτευμένες λοφοπλαγιές της περιοχής του Καναμάτ στη νοτιοανατολική παρυφή της σύγχρονης Ρόδου και γ) οι απόκρημνες πλαγιές που ορίζουν τη δυτική παρυφή της αρχαίας ακρόπολης. Στην αρχαία ακρόπολη η χωρορρυθμική διάταξη του μνημειώδους συνόλου, που αποτελούν ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα, το Ωδείο και το αρχαίο Στάδιο, εναρμονίζεται με τη φυσική κλίση της λοφοπλαγιάς. Λαξευμένα σε πωρόλιθο ή πωρόβραχο, το «Πτολεμαίον» στη ζώνη του Ραδινιού, τα υπόγεια Νυμφαία, τα νεκροταφεία του Καρακόνερου και του Άι Γιάννη αναδύονται μέσα από το τοπίο. Η προστασία της μνημειακής φυσιογνωμίας του τοπίου απαιτεί τη σύνδεση με ευρύτερες πρακτικές της Εφαρμοσμένης Οικολογίας. Απειλείται κυρίως από ένα πολεοδομικό «σχεδιασμό» που, με γνώμονα την οικονομική και τουριστική υπερ-αξιοποίηση των ιδιοκτησιών, δημιουργεί την πυκνή δόμηση. Στην πόλη της Ρόδου, οι μοναδικοί χώροι-πνεύμονες είναι εκείνοι που θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικοί χώροι από την εποχή των Ιταλών.

Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου (Μαριτσά Ρόδου). Δύο διεθνείς συναντήσεις οργανώθηκαν στην Αθήνα (1982, 1983) προκειμένου να σχεδιαστεί το Corpus βυζαντινών τοιχογραφιών από τον 7ο έως το τέλος του 15ου αιώνα στο χώρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στις περιοχές ακτινοβολίας της. Το πρόγραμμα της Ακαδημίας Αθηνών για τις Βυζαντινές Τοιχογραφίες της Ελλάδας υιοθέτησε δυο παράλληλες προσεγγίσεις : α) το Γενικό Ευρετήριο, βασισμένο στη βιβλιογραφική αποδελτίωση και στη συμπλήρωση συνοπτικού δελτίου, δημιουργεί αρχείο των τοιχογραφημένων εκκλησιών σε συνοπτική μορφή και β) τα Ειδικά Ευρετήρια, βασισμένα σε επί τόπου έρευνα και έλεγχο των αποδελτιωμένων βιβλιογραφικών πληροφοριών, παράγουν ένα αναλυτικό ευρετήριο μνημείων κατά γεωγραφικές ενότητες. Οι επί τόπου αποστολές περιλαμβάνουν επαγγελματία φωτογράφο και αρχιτέκτονα που αποτυπώνει το μνημείο σε κάτοψη και σε προοπτικό με σηματοδότηση της θέσης και της διατήρησης των τοιχογραφιών. Στο πλαίσιο των Ειδικών Ευρετηρίων, οργανώθηκε το Ευρετήριο των Κυθήρων που αποτέλεσε πρόγραμμα-πιλότο. Το 1992, ξεκίνησαν δύο άλλα ερευνητικά προγράμματα για τη συγκρότηση Ειδικών Ευρετηρίων Βυζαντινών Τοιχογραφιών για τη Βέροια και για τα Δωδεκάνησα. Αν λάβουμε υπόψη τη γεωγραφική τους έκταση, ειδικά τα Δωδεκάνησα κατέχουν αρκετά σημαντική θέση στο Γενικό Ευρετήριο. Παράλληλα, συμμετέχουν και σε άλλο ερευνητικό πρόγραμμα της Ακαδημίας Αθηνών, το Ευρετήριο των χρονολογημένων με επιγραφή τοιχογραφικών στρωμάτων με 13 μνημεία και με τα ονόματα δυο ζωγράφων, του Αλεξίου στον Άγιο Νικόλαο στα Μαριτσά της Ρόδου (1434/5) και του Νικολάου σε εκκλησίες στο Κάστρο της Καλύμνου (1500-1520).

Σελίδα από το χειρόγραφο του Buondelmonti με το χάρτη της Ρόδου (15ος-16ος αι., Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). Όταν τον 4ο και 5ο αιώνα επιδρομές και σεισμοί ερημώνουν την αρχαία πόλη της Ρόδου, οι κάτοικοι κτίζουν γύρω από το κεντρικό λιμάνι μια νέα πόλη, τέσσερις φορές μικρότερη από την αρχαία. Αυτή η πόλη των βυζαντινών Ροδίων, με τις αλλαγές που υπέστη στα χρόνια της Ιπποτοκρατίας, απεικονίζεται σε χαρακτικά (1486-1700) της συλλογής του συγγραφέα. Γύρω στο 1412, φτάνει στη Ρόδο ο φλωρεντινός ιερωμένος και ανθρωπιστής Cristoforo Buondelmonti που περιηγήθηκε επί έξι χρόνια τα νησιά και τις ακτές της Ελλάδας. Γυρίζοντας έγραψε στα λατινικά τοLiber Insularum Archipelagi που γνώρισε μεγάλη διάδοση και παρέμεινε η βάση των γεωγραφικών γνώσεων για τα νησιά του Αιγαίου ως το τέλος του 18ου αιώνα. Το λατινικό κείμενο του Buondelmonti, επαυξημένο με πρόλογο και σημειώσεις, εκδόθηκε το 1824 στη Λειψία. Μια δεύτερη έκδοση (1897) στο Παρίσι από τον Émile Legrand περιλάμβανε, εκτός από το κείμενο του Buondelmonti, μια γαλλική μετάφραση και μια ελληνική από κάποιον «ανώνυμο» Έλληνα του 16ου αιώνα. Ο γερμανός κληρικός Bernhard von Breydenbach, επιστρέφοντας από το προσκύνημά του στους Άγιους Τόπους (1483-1484), γράφει και εκδίδει, αρχικά στα λατινικά (1486) και αργότερα σε πολλές άλλες γλώσσες, ένα «Οδοιπορικό» με τίτλο Peregrinationes in Terram Sanctam. Το «Οδοιπορικό» θεωρείται σήμερα από τα αξιολογότερα εικονογραφημένα αρχέτυπα χάρη στα χαρακτικά του E. Reuwich, φλαμανδού ζωγράφου και χαράκτη, που ο Breydenbach είχε πάρει μαζί του. Το «Χρονικό» του Hartmann Schedel (Liber Chronicarum), που θεωρείται σταθμός και τεχνικός άθλος στην ιστορία της τυπογραφίας, τυπώθηκε στη Νυρεμβέργη το 1493. Πρόκειται για μια σύνθεση πολλών άλλων έργων, ιστορικών, γεωγραφικών και εκκλησιαστικών, από τα οποία ο Schedel άντλησε επιλεκτικά τις πληροφορίες που στη συνέχεια συνέρραψε. Αποτυπώθηκαν έτσι συγκεντρωτικά οι γνώσεις αλλά και οι αντιλήψεις για την ιστορία εκείνης της εποχής. Για την εικονογράφηση, οι χρηματοδότες απευθύνθηκαν στους Michael Wolgemut και Wilhelm που είχαν το πιο φημισμένο εργαστήριο της πόλης. Ο Pleydenwurff μάλιστα υπήρξε και δάσκαλος του Dürer. Βασικός συντελεστής στη δημιουργία του «Χρονικού» ήταν ο τυπογράφος Koberger που, σε συνεργασία με τους ζωγράφους, έκανε τις πλήρεις σελιδοποιήσεις και των δύο εκδόσεων, λατινικής και γερμανικής (1493). Το περίτεχνο παίξιμο με κείμενο και εικόνα του Koberger είναι αυτό που κυρίως λείπει από την κλεψίτυπη έκδοση του «Χρονικού» (1496). Οι ξυλογραφίες του «Χρονικού», που ξεπερνούν τις 1800, απεικονίζουν, συχνά για πρώτη φορά, πόλεις ή τοπία που ενδέχεται να είναι φανταστικά. Από τις έντεκα βυζαντινές πόλεις, μόνον το Ηράκλειο και η Ρόδος απεικονίζονται πιστά, καθώς έχουν αντιγραφεί από τις ξυλογραφίες του Reuwich. Μετά το τέλος του κειμένου του, ο συγγραφέας παρουσιάζει χαρακτικά του 16ου και 17ου αιώνα για την πόλη της Ρόδου.

Στο τρίτο επίπεδο της σπηλιάς του Βουραϊκού Ηρακλή, το ανατολικότερο από τα δύο παράθυρα του δωματίου έχει σχήμα καμπάνας. Η Ελίκη, πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο του Κοινού των Αχαιών, βυθίστηκε το 373 π.Χ. ύστερα από σεισμό. Για τον εντοπισμό της επιστρατεύεται ο Παυσανίας, που κατέγραψε την απόστασή της από το Αίγιο και από το σπήλαιο του Βουραϊκού Ηρακλή. Στην ανατολική Αιγιάλεια, στα νότια του χωριού Ελαιών (πρώην Τρυπιά), εντοπίστηκε σπήλαιο, λαξεμένο σε ψαμμιτικό κροκαλοπαγή βράχο. Τα υπολείμματα τοιχογραφιών επιβεβαιώνουν την τοπική παράδοση που λέει ότι η σπηλιά λειτούργησε ως εκκλησάκι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας –ίσως και στα βυζαντινά. Η ιερότητα του χώρου δεν αποκλείεται να ανάγεται στην ύπαρξη αρχαίου ιερού. Η ύπαρξη εξωτερικού δωματίου ή στοάς, με στέγη που θα στηριζόταν στις δυο εξωτερικές οριζόντιες σειρές από οπές, εναρμονίζεται με τη μορφή αρχαίου αγροτικού ιερού. Στην απεικόνιση της σπηλιάς από τον περιηγητή Blouet διακρίνεται στην πρόσοψή της λαξεμένο κεφάλι, μάλλον λιονταριού. Το κεφάλι, που καταστράφηκε στο σεισμό του 1861, είναι σύμβολο που ταιριάζει στον Ηρακλή. Ακόμη, η εσωτερική διαμόρφωση του σπηλαίου σε επάλληλα επίπεδα και χώρους αλλά και τα εξωτερικά σκαλιά της ανατολικής πλευράς που οδηγούν στην κορυφή του βράχου, αρμόζουν στη λειτουργία αρχαίου μαντικού αγροτικού ιερού. Μια συστηματική ανασκαφή του σπηλαίου είτε θα το ταυτίσει με το μαντικό σπήλαιο του Βουραϊκού Ηρακλή ή, στην αντίθετη περίπτωση, θα κατευθύνει την έρευνα για την Ελίκη ανατολικότερα.

Σχέδιο όπου σημειώνεται το σημείο που βρέθηκε η επιγραφή. Το Λιμάνι Πασά, εύφορη κοιλάδα ανάμεσα σε λόφους που καταλήγει σε μικρό θαλάσσιο όρμο, βρίσκεται στη νότια άκρη της Λαυρεωτικής. Στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια υπήρχε εκτεταμένος οικισμός και σημαντικό λιμάνι. Τεράστιοι σωροί αρχαίας σκουριάς μαρτυρούν την απασχόληση των κατοίκων στα μεταλλεία αργύρου και μολυβδούχου αργύρου. Σε κτηριακό συγκρότημα που χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα τουλάχιστον από το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. ως και τον 1ο αιώνα μ.Χ., βρέθηκε εγχάρακτη μαρμάρινη πλάκα. Με το κέντρο βάρους της συμπίπτει διαμπερής οπή, γεμισμένη με μάζα μολύβδου που προεξέχει από την πίσω πλευρά δηλώνοντας ότι η πλάκα ήταν στερεωμένη με μολύβδινο βύσμα σε τοίχο κατακόρυφο. Δυο σειρές από επτά συμβολογράμματα έχουν χαραχτεί στοιχηδόν. Τα σύμβολα έχουν τη μορφή γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου. Τα δύο πρώτα γράμματα κάθε στίχου, δύο Ε και δύο Α αντίστοιχα, πατούν πάνω σε τρισκελή σύμβολα. Ο συγγραφέας, αφού ανασκευάσει τη μουσικολογική ερμηνεία που δόθηκε στα σύμβολα, προωθεί τη δική του ερμηνεία που είναι αριθμητική. Υποστηρίζει ότι τα σύμβολα της επιγραφής έχουν σχέση με αριθμούς που αποτελούν το «display» ενός μοναδικού ως σήμερα άβακα. Τον άβακα χρησιμοποιούσαν στις χρηματικές τους συναλλαγές όσοι εμπορεύονταν στο Λαύριο τον καθαρό και το μολυβδούχο άργυρο. Σε σύγκριση με τον άβακα της Σαλαμίνας, ο άβακας του Λαυρίου αντιπροσωπεύει μια πιο προχωρημένη τεχνολογία. Καινοτομεί με το τακτικό ή αλφαβητικό αριθμητάριο στο οποίο στηρίζεται και με το ευρύτερο «display» που διαθέτει και το οποίο πιθανόν συνοδεύεται από μια φιλοσοφία νέων αριθμών, των δεκαδικών.

Διόνυσος, χάλκινο αγαλμάτιο από τη Χόχλια Ευρυτανίας. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι Αγραίοι, μια από τις τοπικές φυλές που συγχωνεύτηκαν στο «Έθνος των Αιτωλών», έχουν ένα ομότυπο τοπωνύμιο, το Αγρίνιο. Το τοπωνυμικό αυτό παράγεται από μια τοπική ιεροτελεστία, τα Αγριώνια ή Αγριάνια/Αγράνια, αρχικά μαιναδική μυητική ιερουργία οργιαστικού χαρακτήρα, συγγενική της μανιοδοτικής λειτουργίας της Μεγάλης Θεάς, την οποία αργότερα προσεταιρίστηκε ο Αγριώνιος Διόνυσος ή, στη βλαστική του υπόσταση, Διόνυσος-Κισσός. Στη Χόχλια Ευρυτανίας αποκαλύφθηκε χάλκινο αγαλμάτιο του Διόνυσου κισσοστεφανωμένου. Αλλά και στο λόφο Παλιόκαστρο, σε ελάχιστη απόσταση από το Αγρίνιο, ανασκάφηκε αρχαϊκό αγροτικό Ιερό όπου λατρευόταν ο Διόνυσος με τη Δήμητρα ή και την Άρτεμη. Η γειτονική στο Αγρίνιο Φάνα έλκει το όνομά της από τον Φάνη, το Κοσμικό Αυγό που εντάσσεται στους διονυσιακούς οργιασμούς. Οι μύθοι και οι λατρείες που σχετίζονται με τη λατρεία του Διόνυσου Κισσού ή Αγριωνίου σε διάφορα μέρη της Ελλάδας -η Σεμέλη, οι θυγατέρες του Μινύα, οι θυγατέρες του Προίτου, απόγονου του αιτωλού Οινέα- παραπέμπουν στην Αιτωλοακαρνανία. Οι «τοπικές φυλές» της Αιτωλίας, οι Οφιονείς και οι Βουκατιείς, υποδηλώνουν ότι στην Αιτωλία συναπαντώνται ίχνη από δυο τοτεμικά κατάλοιπα. Το εθνικό Οφιονείς είναι τοτεμικό όνομα με τοτέμ γένους το φίδι και μαρτυρεί το προθεϊστικό στάδιο της φιδολατρείας στην προϊστορική Ελλάδα. Όταν το τοτέμ γίνεται θεός, η τοτεμική τελετή γίνεται θυσία. Ένα άλλο εθνικό τοτεμικής καταγωγής, οι Βουκατιείς, μας παραπέμπει στα αθηναϊκά Βουφόνια. Σε μια τοτεμική κοινωνία, αφού μέρος του ζώου προσφερθεί στο θεό, τα μέλη της κοινωνίας ακολουθούν μια μεταληπτική ιερουργία για να συνδεθούν μαζί του.

Ο Τόμας Γκόρντον με ελληνική φορεσιά. Σχέδιο του Κρατσάιζεν (Αρχείο Μουσείου Μπενάκη). Πρόκειται για το πρώτο από τα δύο μέρη άρθρου, για τη συγγραφή του οποίου απαιτήθηκε πολύπλευρη έρευνα σε ποικίλα αρχεία. Ο άγγλος φιλέλληνας Τόμας Γκόρντον (1788-1841), συγγραφέας τηςΙστορίας της ελληνικής επαναστάσεως (1832), άνθρωπος με σημαντικές στρατιωτικές και οργανωτικές ικανότητες, ήρθε συχνά σε σύγκρουση με ανθρώπους και καταστάσεις στην Ελλάδα της Επανάστασης. Επί Καποδίστρια συντάσσεται με τους αντικυβερνητικούς, επί Όθωνα υπερασπίζεται τον Γενναίο Κολοκοτρώνη και δεν διστάζει να υποβάλει την παραίτησή του από πρόεδρος του στρατοδικείου όταν η Αντιβασιλεία τον πιέζει να εκδώσει καταδικαστικές αποφάσεις εις θάνατον. Αν και οι πρώτες αγορές ακινήτων στο Άργος από τον Γκόρντον εντοπίζονται στις αρχές του 1829, η αγορά του οικοπέδου όπου έκτισε το σπίτι του δεν αναφέρεται παρά σε έγγραφα του 1864. Τα τελευταία του χρόνια (1833-1840) τα περνάει στην Ελλάδα υπηρετώντας και πάλι τον ελληνικό στρατό και έχοντας εγκαταστήσει στο Άργος το επιτελείο του κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ληστών της Πελοποννήσου. Το σπίτι του ο Γκόρντον το δώρισε στον Ιάκωβο Ρόμπερτσον. Το αγόρασε το 1987 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή.

Τελετή για την επιστροφή ανθρώπινων καταλοίπων από το National Museum of Natural History, σε μέλη της φυλής. «Ο πρώτος Κώδικας Δεοντολογίας για τις Υποχρεώσεις των Μελών απέναντι των Ιθαγενών Λαών» υιοθετήθηκε στο Β΄ Παγκόσμιο Αρχαιολογικό Συνέδριο (World Archaeological Congress) που έγινε το Σεπτέμβριο του 1990 στη Βενεζουέλα. Για πρώτη φορά «Τηρητέες Αρχές» και «Ακολουθητέοι κανόνες» διατυπώνουν τα όρια που θέτει στην Επιστήμη ο σεβασμός των ηθικών αξιών και της παράδοσης. Ο νέος Κώδικας είναι το επακόλουθο της υιοθέτησης από το Παγκόσμιο Αρχαιολογικό Συνέδριο της Συμφωνίας του Vermillon (1989) που αφορά τα «Ανθρώπινα Λείψανα».

Το εξώφυλλο της έκδοσης των πρακτικών του Συνεδρίου. Η επιλογή του Τορίνο για τη διεξαγωγή ενός ομότιτλου με το άρθρο συνεδρίου (13-16 Ιανουαρίου 1993) δεν είναι τυχαία αφού εδώ εδρεύει το «Κέντρο Ανασκαφών του Τορίνο», που διεξάγει εδώ και χρόνια ανασκαφές στη Μεσοποταμία, εδώ διδάσκει και ο A. Invernizzi που επεξεργάζεται τις περίπου 25.000 σφραγίδες από τη Σελεύκεια την προς τω Τίγρει. Με τον αριθμό των σφραγισμάτων που έχουν αποκαλυφθεί (14.000 στη Νέα Πάφο Κύπρου, 14.000 στη Δήλο κ.α.), ο κλάδος της αρχαίας σφραγιστικής ίσως δεν αργήσει να δημιουργηθεί. Οι ανακοινώσεις των συνέδρων έθιξαν γενικότερα θεωρητικά ζητήματα αλλά και συγκεκριμένες περιπτώσεις από τις πόλεις Σελεύκεια την προς τω Τίγρει, Δούρα-Ευρωπό, Δασκύλειον της Μικράς Ασίας, Ουρ, Περσέπολη, το αρχείο Murashu κοντά στη Νιπούρ του Ιράκ, Βαβυλωνία, Uruk, Δήλο, Γιτάνη Θεσπρωτίας, Νέα Πάφο Κύπρου, Καρχηδόνα, Edfu της Άνω Αιγύπτου, Αρτάξατα (Artashat) της Αρμενίας κ.ά.

Αίθουσα του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς. Το Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς εγκαινιάστηκε το 1989. Οι εκθεσιακοί του χώροι, δύο μεγάλες αίθουσες και μια μικρότερη, είναι ισόγειοι και αναπτύσσονται γύρω από αίθριο. Στη μία αίθουσα λειτουργεί από το 1989 προσωρινή έκθεση βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων που χρονολογούνται από το β΄μισό του 12ου έως και τον 17ο αιώνα. Ανήκουν στη συλλογή εικόνων της Καστοριάς, μιας από τις σημαντικότερες συλλογές στον κόσμο. Οι εικόνες οργανώνονται σε έξι ενότητες που καθόρισαν την επιμέρους διαίρεση της αίθουσας με λιτά, ορθογώνια παραλληλεπίπεδα. Η δεύτερη μεγάλη αίθουσα παραμένει κλειστή ενώ στη μικρότερη εκτίθεται βοηθητικό υλικό για την καλύτερη κατανόηση της έκθεσης από τους επισκέπτες.

Το σπίτι του Μακρυγιάννη στο Άργος. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Η Academia Europaea απένειμε τον Φεβρουάριο του 1993 είκοσι βραβεία σε νέους ρώσους επιστήμονες προκειμένου να συνεχίσουν την έρευνά τους χωρίς να μεταναστεύσουν – Ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων απένειμε το 1992 το βραβείο «Υπατία» στις κυρίες Marianne McDonald και Μελίνα Μερκούρη – Απολίθωμα σκελετού προϊστορικού ελέφαντα βρέθηκε στην Απολακκιά της Ρόδου

Συνέδρια

Ο Τομέας Γλωσσολογίας του Φιλολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη πραγματοποίησαν την 14η Συνάντηση (Απρίλιος 1993) με θέμα: «Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την Αρχαιότητα» - Τον Ιούνιο 1993 πραγματοποιήθηκε στην Άνδρο το Συμπόσιο «Ναυπηγική και πλοία της Ανατολικής Μεσογείου κατά το 18ο και 19ο αιώνα»

Εκθέσεις

Εγκαινιάστηκε στις 7 Νοεμβρίου 1993 έκθεση φορητών εικόνων και άλλων κειμηλίων στον Πύργο της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου – Την εκπληκτική του συλλογή ρωσικής μεταλλοτεχνίας (988-αρχές 20ού αιώνα) παρουσιάζει στο Παρίσι το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Μόσχας

Βιβλία

Ιωάννα Φωκά - Πάνος Βαλαβάνης, Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία. Ανακαλύπτω την αρχαία Ελλάδα, Κέδρος, Αθήνα 1992 – Leonardo Benevolo, La ville dans l’histoire européenne, Seuil, Παρίσι 1993 – H.D.F. Kitto, Η αρχαία ελληνική τραγωδία, Παπαδήμα, Αθήνα 1993 – F.N. Cornford, Η Αττική Κωμωδία, Παπαδήμα, Αθήνα 1993

Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» και το Ε.Μ.Π. πραγματοποιήθηκε (17-23 Μαΐου 1993) το 3ο Διεθνές Συνέδριο για τη μελέτη του αρχαίου μαρμάρου και άλλων πετρωμάτων - Η νεοσύστατη «Ανθρωπολογική Εταιρεία των Φίλων του Ανθρωπολογικού Μουσείου του Πανεπιστημίου Αθηνών» εγκαινίασε τη δημόσια παρουσία της με σειρά ομιλιών στο Πολεμικό Μουσείο

Συνέδρια

Διεθνές Συνέδριο με τίτλο «The Ceramics Heritage» θα γίνει στη Φλωρεντία (29 Ιουνίου-3 Ιουλίου 1994) στο πλαίσιο του World Ceramics Congress – Στο Νέο Δελχί (4-11 Δεκεμβρίου 1994) θα διεξαχθεί το Παγκόσμιο Συνέδριο Αρχαιολογίας «World Archaeological Congress-3»

Βιβλία

G.A. Wagner / P. van den Haute, Fission Track Dating, Kluwer, Dordrecht 1992 – N. Roberts, The Holocene: An Environmental History, Blackwell, Οξφόρδη 1992 [1989] – R. Tomlinson, From Mycenae to Constantinople, Routledge, Οξφόρδη 1992 – J.R. McNeill, The Mountains of the Mediterranean World, Cambridge U.P., Καίμπριτζ 1992

Ο Δίας χάρισε τη Ρόδο στον Ήλιο. Σε μια άλλη διάσταση μας μεταφέρει η Μαριάννα Στραπατσάκη με την έκθεση video-ζωγραφικής στη Ρόδο. Ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, Νότο και Βορρά, η Ρόδος, με τα κοχύλια στην κορυφή των βουνών της, αναδύεται από τη θάλασσα. Προστάτης της ο Ήλιος. Εικόνες που μας ταξιδεύουν μακριά, στην πρωταρχική γνώση.

The restoration and reconstruction works on the Acropolis of Lindos are mainly carried out in the temple of the Lydian Athena, the Hellenistic stoa and the terrace of the stoa and the propylaea. In 1936 the monuments of the Acropolis of Lindos were studied and restored by the Italians. However, these reconstruction works proved to be catastrophic for the temple of the Athena, because the "new" material of that time, reinforced concrete, destroyed not only the stones on which it was applied but also all those with which it came into contact.We have already experienced this from other relevant monuments such as the Acropolis of Athens where reinforced concrete has been used. In 1985 the Greek Archaeological Service included the Acropolis of Lindos in the programme of reconstruction, a project which is still in progress.

The Chart of Venice (1964) and the Contract for the Protection of the Architectural Heritage of Europe (Granada 1985) determine the mutual relationship between the protection of monuments and their surrounding landscape. In the case of Rhodes these directives gain a special significance since the Rhodian monuments are either built of local limestone or carved on the natural rock. The protection of the monumental physiognomy of the locale, as it has survived on Rhodes, should be linked with the practices of applied ecology if an environmental balance within the modern city is required.

Roman rule deprives the island of Rhodes of its privileges, but cannot diminish its strategic significance in the Aegean. Thus the island continues to prosper during the Early Christian era as shown by many important edifices, both religious and secular. In the fourteenth century the Knights of the Order of St. John conquer Rhodes. They built palaces, city-walls and churches and decorate them with impressive wall-paintings and the life of the island totally changes, by adopting many Western elements.In 1522 however, Rhodes falls to the Ottomans after a series of fierce battles. From then on the island fell into obscurity from where, for purely reasons of prestige , fascist Italy, which occupied Rhodes in 1912, tried to elevate it. In 1947, heavily oppressed, the Rhodians waited for their liberation and the union of their island with Greece. Since then the island of Rhodes has become an international centre for tourism . "  

The city of Rhodes, celebrating the 2.400 years since its foundation, is the capital of an island which had already been inhabited since the Neolithic Age. The island of Rhodes served as a bridge between the East and West and the North and South and soon became a commercial and cultural centre,its fame reaching the Heraclean Columns (the present Straits of Gibraltar). Although throughout Antiquity Rhodes tried to remain neutral by participating in various alliances, its naval strength and prosperity forced it to be continuously involved in numerous conflicts. Great schools were founded on the island and many artists, philosophers and mathematicians lived and created there. Its splendour continued through the Roman period, when illustrious Romans attended its schools. The island of Rhodes has always suffered greatly from earthquakes -to which it owes its emergence from the sea bed. The big earthquake of 227-226 BC destroyed not only the city of Rhodes, which however was rebuilt, but also the famous Colossus, the statue of the Sun god, protector of the island, counted among the Seven Wonders of the ancient world.

The city of Rhodes has been inhabited for 2.400 years. The catastrophic Peloponnesian War (431-404 BC) forced the till then prosperous towns of the island — lalyssos, Cameiros, Lindos— to unite their forces by founding the city of Rhodes in 408/407 BC in a prominent location. The city-planning was designed by the famous architect and town-planner Hippodamus. The city was fortified and soon became powerful due to its naval and trade supremacy. It was embellished with wonderful monumental pieces of sculpture,the works of excellent artists. Among them the so-called Colossus still remains legendary -destroyed by an earthquake in 226/227 BC, although Pliny mentions thousands of such statues that each of them alone could make any town in its own right. The city of Rhodes owed its splendour to the intensive cultivation of the arts and letters,drawing all the famous personalities of the time. The city managed to repulse the fierce attacks of Demetrius Poliorcites, in 306 BC, and Mithridates in 88 BC. Destructive earthquakes and hostile invasions weakened Rhodes's defenses, so finally in 42 BC the city was occupied by the Roman general Cassius, who, although educated in Rhodes, ruined the city, looted its treasures and ordered most of its marvellous works of art to be transferred to Rome. In the centuries that followed Rhodes suffered more catastrophic invasions and earthquakes (155, 344, 515 AD). The walls and fortifications of the city were rebuilt in the Byzantine era and were later reinforced by towers and turrets by the Knights of the Order of St. John, when they made the island their base, from 1309 to 1522, year of the occupation of Rhodes by the Turks. Other foreigners, the Italians, ruled the island from 1912 to 1948.In about 1412 Cristoforo Buondelmonti, a vicar in the church of St. Maria Oltraar-no, arrived in Rhodes and stayed there until 1420. In the meantime he studied the ancient Greek writers, visited many islands and wrote the book Liber Insularum, a basic work on the Aegean islands until the late eighteenth century. Leaving Rhodes he did not miss the opportunity to take with him —as a gesture of magnanimity — rare, valuable Greek codices that enriched the Medici library in Florence. The original books was lost but copies of it survived in various libraries. The first full edition, in Latin, was published in Leipzig; the second edition, published in 1897 in Paris by Emile Legrand, included passages translated in Greek by some unknown Greek scholar as well as a translation of the Greek text. From a copy of this edition, which was written by the famous caligrapher of the Seraglio Emmanuel Miller, the author of this article quotes here some abstracts about Rhodes. A second important document was bequeathed to posterity by the German clergyman Bernhard von Breydenbach, who travelled from Venice, a pilgrim to the Holy Land, to the monastery of St. Catherine at Sinai, visiting during his itinerary the Greek harbours of Corfu, Methone, Heracleion (Crete), Rhodes and Cyprus. The Itinerary, besides its text with valuable information, also includes unique illustrations, engraved by the great Flemish artist Erchard Reuwich, who accompanied Breydenbach on his trip in order to accomplish this task. The itinerary, which according to specialists had twenty-eight editions, from the first in 1486 to the last in 1522, was repeatedly published in various languages, Latin, French, German, Flemish, Polish. The Liber Chronicarum, the "Chronicle" of Hartmann Schedel, is a landmark in typography. It was written, illustrated and printed in Nuremberg in 1493. Its author composed his text drawing from older and contemporary poets, men of letters and historiographers and created a work of significant merit for those who study that period. The special interest of the book lies in the fact that it does not only supply a full compilation of the knowledge possessed by then, but it also reveals the attitude of that century towards history. The book was put> hshed in Latin and German, while another counterfeit, less expensive edition of it was easily realized, since the safeguarding of intellectual rights was unthinkable and beyond imagination at that time. The two celebrated editions of the fifteenth century, that of Itinerary and Liber Chronicarum, by B. von Breydenbach and H. Schedel respectively, were followed by minor relevant works I of the sixteenth (15 engravings] and seventeenth century (28 engravings), in which the city of Rhodes was represented.

The colossal statue of the Sun god , protector of the city of Rhodes, was erected in about 292 BC, twelve years after its construction had begun. The three hundred bronze coins required were supplied from the war machines which were abandoned at the outskirts of the city by Demetrius Poliorcetes after the misfiring of his efforts to conquer Rhodes. The identification of Rhodes with the Colossus became an intriguing subject of the human imagination after its destruction by an earthquake in 227-226 BC. Since a representation of the statue does not exist, suggestions and proposals can only be made based on the scarce information of ancient literary sources and the study of the present landscape formation.

The inventory of the Byzantine Wall-Paintings of Greece is the main research project presently carried out by the Service of Documentation of the Byzantine Monuments of Greece of the Athens Academy. The project started being carried out in 1982. The general inventory comprises separate units that deal thoroughly with the inventoring of the decorated monuments of each region of Greece. The position of the Dodecanese in the inventory is quite important: 194 wall-painted monuments have been recorded so far that exhibit 225 published layers of painting, numbers quite impressive as such, notwithstanding that they are not the final ones.

The cave, also known to the natives as the"Heracles cave", is located in eastern Aeghialeia, south of the village Elaion (Trypia). It was discovered during the search for ancient Eliki, a cultural and religious center of the "Common of Achaens", which was destroyed by an earthquake in 373 BC. The cave is carved out of a natural conglomeratic psammite rock and consists of three major levels. Relevant research has proved that the cave can be indentified with the one described by older travellers and especially by Blouet as the "cave of Heracles Vouraikos". In addition, there is data supporting its antiquity and its probable indentification with the cave of "Heracles Vouraikos".This data refers to the cave's inner formation visited and described by Pausanias. Situated at a distance of 5.5 kilometers (30 ancient stadia) from Eliki, in superimposed levels and areas as well as the flight of steps outside its eastern side that leads to the top of the rock, features that are suited to the function of an ancient, rural oracular sanctuary. Furthermore, the two series of holes on the cave's facade testify to the support of a roofed stoa or room, a building in any case appropriate to an ancient rural sanctuary. The wall-painting remnants on the ceiling of the cave bear witness to the sanctity of the site throughout the Byzantine and Postbyzantine periods.

The article deals with the religious and social parameters related to the names Agrinion, Ophioneis and Voukatieis. These in the author's opinion, refer to Prehistoric racial and intellectual expressions . At the same time the existing archaeological finds, probably representing "recordings" of these intellectual manifestations, are inventoried.

The harbour of Pasha lies on the 59th kilometer of the inland highway connecting Athens to Cape Sounion, on the southern edge of Laureotiki. The harbour is encircled by a fertile valley, surrounded by hills that gently lead to a quiet bay. Traces of ancient settlements are obvious in the entire district. Groups of houses and graves have been discovered there during the excavations carried out by the B' Ephorate of Classic Antiquities of Attica. The many finds, date from the Classic to the Roman period and cover an area from the coast to the hills . A large settlement and an important harbour once existed there belonging to the municipality of Sounion.The ancient agora has recently been discovered, which can be identified with the agora of the Salaminians at Koele. Huge piles of ancient rust testify to the mining activities of the inhabitants. A large building was discovered at 150 meters from the sea which was used without a break undoubtedly from the end of the fourth century up to and including the first century BC ,especially in the Hellenistic period. In a room of this building complex a marble slab with an inscription in two rows, of uncertain date, was discovered in 1977 by the archaeologist Maria Salliora-Oikonomou. The archaeologist Petros Themelis on the basis of the symbols of the inscription proposed for it a musicological interpretation, an opinion supported by the Professor of Musicology of the Thessaloniki University, Demetrios Themelis. However, after almost three years of research we can now claim that the two rows of symbols of the inscription are related to numbering. They represent a "modern" and unique until today abacus, used in commercial transactions. The symbols of the inscription stand for integer and decimal numbers, twenty whole centuries before the Dutch Simon Stevin contrived them. Abacus parts have been discovered in Naxos Island, in the ancient town Minoa of Amorgos Island and in Eleusis. The older abacus comes from Salamis island, while the slab of Laurion is an abacus of modern technology, which is based on the regular or alphabetic numbering, features a wider display and propably a conception of new numbers, the decimal. The slab was discovered in the agora of Salaminians, in the accounts office, where financial calculations and important money transactions took place due to the significance of the merchandise.

Ασημένιο νόμισμα από τη Χίο με σφίγγα και αγγείο οίνου (5ος αι. π.Χ.) Οι ενιαίοι αμφορείς και οι αμφορείς με λαιμό είναι οι δύο βασικοί τύποι αμφορέων. Στους πρώτους, λαιμός και σώμα σχηματίζουν ενιαία καμπύλη. Στους δεύτερους, ο λαιμός ξεχωρίζει από το σώμα. Οι παναθηναϊκοί αμφορείς και οι οξυπύθμενοι ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία. Σχεδόν εννιακόσιοι εμπορικοί αμφορείς εκτίθενται στη Στοά του Αττάλου. Χρονολογούνται από την εποχή του Χαλκού ως τον 6ο αιώνα μ.Χ., ήρθαν από διάφορα μέρη και αποκαλύφθηκαν στις ανασκαφές της Αγοράς. Πολλοί φέρουν σφραγίδα που υποδηλώνει την προέλευση και την χρονολόγηση καθώς και την ύπαρξη ελέγχου επίσημης αρχής. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ομάδες αμφορέων για την παρακολούθηση των τυπολογικών τους αλλαγών προέρχεται από τη Χίο.

Το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη στο χωριό Αγιάδες. Στο βάθος, το βουνό με την ακρόπολη, μέσα από το οποίο σκάφτηκε το όρυγμα.

Μηχανισμός των Αντικυθήρων, τεμάχιο Α, πρόσθια όψη.

Παναθηναϊκός αμφορέας του 344/3 π.Χ. με παράσταση άφεσης οπλιτοδρομίας και απεικόνιση της ύσπληγος.

Σπασμένη ενεπίγραφη στήλη, που περιέχει έναν πολύ αυστηρό νόμο για το ξύδι και το κρασί, 480 π.Χ. Μουσείο Θάσου.

Παρακείμενα πλυντήρια μεταλλεύματος λαξευμένα στον βράχο της ανατολικής όχθης της κοιλάδας Μπερτσέκου.

Εσωτερική διάταξη των μηχανισμών του σταθερού αυτομάτου του Ήρωνος.

Μωσαϊκό από το Μιριαμίν της Συρίας (4ος αι. μ.Χ.). Απεικονίζει ορχήστρα γυναικών και πνευματικό όργανο.

Παρθενών, αναπαράσταση της τοποθέτησης του βάθρου του ακρωτηρίου της ΝΑ γωνίας του κτηρίου με γερανό.

Ομοίωμα του κοχλία του Αρχιμήδους. Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας.

Μικροφωτογραφία από στεροσκόπιο τμήματος των υφασμάτων από το Μοσχάτο.

Τομή κατά το πλάτος του ναού της Αφαίας στην Αίγινα. Περί το 500 π.Χ.

Ομοίωμα ΕΜΑΕΤ του οδομέτρου του Ήρωνος του Αλεξανδρέως (γύρω στον 1ο αι. π.Χ.).

Χαρακτηριστική άγκυρα που βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια, με την άνω οπή σε σχήμα ταχυδρομικής θυρίδας.

Αξιοσημείωτη είναι η μικρογλυπτική απόδοση στα ναόσχημα προσκυνητάρια δομικών, μορφολογικών στοιχείων της ναοδομικής παράδοσης.

Αρχική σελίδα του Μουσείου του Κεμπέκ.

Προθήκη με αμφορείς και άγκυρες από τις ελληνικές αποικίες της Βόρειας Μαύρης Θάλασσας.

Τρεις κορμοί από αέτωμα ναού του τέλους του 5ου αι. π.Χ. από την περιοχή του Βελβιτσιάνικου ποταμού.

Journal of Mediterranean Archaeology, λογότυπο

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας

Οθόνη από τη διαδραστική ανάλυση του πίνακα "Η Gertrud von Wart εκλιπαρεί να δοθεί χάρη στο σύζυγό της".

Το εξώφυλλο των πρακτικών του συνεδρίου.

Άθικτα μυροδοχεία τα οποία συγκεντρώθηκαν από την ανασκαφή στον Πύργο της Κύπρου.

The upheavals that accompanied the “Dark Ages” had a strong effect on technology, which soon, however, reached its peak. The development of emancipated cities, colonialism and its interaction with cultures of the new colonies all acted as a boost to quick development. Rational thought, the correlation between cause and outcome joined the paths of science and technology. Inventors and creators take on an identity. The historical era is known for the shift of interest from Experience to Theory and from the concept of “Almost” to that of “Exactly”. The technology which stands out is that of the famous mechanism of Antekythera of the 1st century BC.

Empiral Technology has always existed in Greece as in many order countries. It seems, however, that from the time Science is born in the land of Ionia, the insemination and development of ancient Greek Technology is faster and wider. Needless to say that such a fertilisation of Technology by Science was bound to happen one way or another. The particular evidences which verify this happy hymenaeus of Technology and Science in ancient Greece are pin-pointed in this article: they range from the years of Thales and Eupalinus (surveys for the materialization of important technical works) to the Alexandrian culmination of Greek Technology (the mathematic helix as base for Archimedes’ helical pump, the sound numeration by the Pythagoreans that facilitated the manufacturing of musical instruments, etc). As a matter of fact it also occurred a cross-insemination’’: Technology payed back its debt to Science, as a gift in return, by building measuring scientific instruments-protractor, chorobates (levelling device), hodometer, astrolabe, hydraulic clock, astronomical simulator of Antikythera and others-which have contributed to the progress of Greek Science of that age.

The structural elements of ancient Greek temples have been systematically presented in a restricted number of monographs which appear at the end of this article. Initially, the technology applied for the construction of temples was similar to the one applied for the construction of houses. In time, the original mud brick or rubble stone masonry of the cella and the wooden elements of the colonnades were translated into more abstract forms, especially when they were rendered with mortar or were sheathed in terracotta. These forms became even more abstract when they were translated into hard limestone or marble, acquiring, in the end, high plastic values. The post and lintel principle has always been essential for the Greek masons who never used vaults and trusses for ceilings or roofs. Another important characteristic of the monumental temples in the classical era is their being built with blocks carved on all their sides in a way that secured perfectly tight joints and smooth surfaces for the architectural parts of the building. The bonding of the blocks was entrusted primarily to friction, and secondarily to iron clamps and dowels embedded in lead. Mathematics were very much involved in designing Greek temples. The construction of models of buildings were not uncommon, and it is certain that models or drawings of particular architectural forms were indispensable. The first step for the construction was finding the stone in the quarries, extracting it, trimming it roughly and transporting it to the building site. When a block was put up at its final place in the building, only its lower face and the surfaces abutting the neighbouring blocks in the same course were finished. The upper surface was finished later, when the whole horizontal course of blocks was set, while the exposed surfaces retained some elements which protected them against damages during construction; these elements were removed in the end of the building was done in the end activity in the site. As regards the columns, the fluting was done in the end, following the guides carved at the bottom of the lowest column drum and at the bottom of the column capital, before they were put in place. The Greeks built preferably their foundations straight on the natural rock, which they dressed horizontally, usually forming steps according to the natural shape of the rock. If this was not possible, they founded on encased earth, sand or rubble stone. As far as it concerns the roofs of Greek temples, they were made of wood. They consisted of vertical posts standing on tops of walls or on horizontal beams (wooden or marble ones) bearing ridge beams and slopping rafters which, in their turn, supported the terracotta or marble roof tiles. The shape of the roof tiles was always adapted to the needs of the roof of each individual building.

The main and independent ways for surmounting weights have always been transporting and hoisting, while the characteristics of the weights to be surmounted, the nature of means and the relation between the original and the final position of the transported or hoisted weights have been critical factors for the achievement of this task. While the ancient and present norms of bodily labor do not differ (force 18-25 kilos per person), rope and discipline were accordingly the most important mean and the most essential human virtue for this accomplishment. The first great achievements in this field, the megalithic monuments of Western Europe, belong to the category of weight transporting along with the unrivalled works of the Egyptians who managed to transport monoliths weighing even 1000 tons! The hoisting of building members by ropes and pulleys, a technology probably inspired by ship hoisting devices, is introduced much later than transporting and becomes particularly popular in ancient Greece. Although the weights surmounted by hoisting can be amazing (up to 50 T), still they do not approach the extreme Egyptian weight magnitudes. In spite of the fact that the technology of hoisting is faster, less expensive and more flexible than that of transporting, it does not manage to replace it fully. In many Greek, Roman or modern works, the age-old Egyptian technology of transporting, using various systems of traction and slide, has remained in use being less expensive or, when the magnitudes are extreme, the only feasible. Examined in particular are the Stonehenge, the “Treasure of Atreus”, the “Treasure of Minyas”, the pulley blocks and winches, the scaffoldings and cranes as well as the petasos of the Colosseum, while reference is made to a great number of Greek monuments of the Archaic, Classical and Hellenistic period and also to some excellent Roman achievements (temples at Baalbek, monolithic dome of Theodoric’s Mausoleum).

Eupalinus’ aqueduct in Samos island is one of the greatest technical works of antiquity. Since its surface remnants disappeared when it ceased functioning, Herodotus’ reference to it offered scholars the incentive to look for and discover the tunnel in the nineteenth century. In 1881 attempts were made for the refunctioning of the main and for the research and documentation of the relevant installations. Eupalinus’ tunnel and especially its construction under a mountain soon became renowned and raised at the same time a number of questions and issues as regards its construction and building.

Among the various ores of the Lavreotiki subsoil more important are galenite (PbS) and cerussite (PB.C.O3), because they contain argentiferous lead. Occasionally these ores, which are usually composite and include non-argentiferous elements, from pure deposits that, however, are rare and limited. The mineral wealth of the region mainly consists of composite deposits. The exploitation of the argentiferous deposits in Lavreotiki seems to have commenced during the Protohelledic II period, that is around 2,500 B.C.. Until the end of the sixth century B.C. the miners used to extract only the purely argentiferous deposits and those rich in argentiferous lead, while all the rest deposits were not mined, due to the technical problems in their smelting. Around the late sixth or the early fifth century B.C., the metallurgists of Lavreotiki discovered-or learned from others- that the composite argentiferous ores could be turned to recoverable ones, if they were granulated, then mill grinded and finally washed with running water, so that all their non-argentiferous components to be removed. This method was indeed very effective, however it stumbed at the fact that Lavreotiki was a dry land. Thus, to handle the shortage of water, the metallurgists invented the ore washing-table: a device in which the water would drift away the lightweight non-argentiferous granules of the grinded ore and would leave clean the heavier argentiferous lead particles. Then, through a circulation system of canals and basins, the water would be self-cleaned, due to the subsidence, from all the components it had drifted along during its course and would return to its starting point pure and appropriate for use for the next cleansing route. The adoption of the washing-table solved the problem of water shortage and in fact multiplied the exploitable mineral wealth of Lavreotiki. Soon after it led to the maximization of the mining works and as a result to the provision of the Athenian State with an important and steady income from the exploitation of the Lavreotic silver. This considerable financial support contributed to the establishment of the newly born Democracy and the repellence of the Persians and fertilized as well the earth of Athens for its great political and intellectual flourishing, fruit of which was the so-called Golden Age of Greek civilization.

A large number of small, stone anchors were discovered at the Alexandrian coast during the underwater archaeological research carried out by the Hellenic Institute of Ancient and Medieval Alexandrian Studies. The upper hole in most of these anchors has a letterbox shaped perforation that shows the intense wear caused by rope friction. The wear is located at the two extremities of the hole and not at its centre as is usually the case with stone anchors. Judging from the location where they were found it is assumed that these anchors belonged to small fishing vessels. This assumption, coupled with their light weight, leads us to the conclusion that for practical reasons these anchors must have been cast in a row, successively, the one next to the other.

The Automata hold a special position in the history of Technology and particularly in the history of Technology of ancient Greece. The mythic anthropocentric conception that envisages engines-works of gods- with human shape and motion is gradually realized and becomes an applied, instructive science, which comprises all the branches of Mechanics in the Hellenistic age. The main representatives of this new science, the Automatopoetiki (art, science and technology of making Automata), are the Alexandrian engineers Ctesibius, Philon of Byzantium and Heron of Alexandria. Heads of the famous Bibliotheca of Alexandria and teachers at the Museum of the same city, they have collected the most important examples from the history of Automata, connected Mathematics with Mechanics, studied the problems of automotion and programming and programming and disseminated the art of Automata making. They have manufactured not only self-regulated lamps and automatic slot-machines, but also automatic fountains and theatres “in order to facilitate the human’s life and to cause surprise and admiration” to quote Heron.

The Antikythera Mechanism, that dates from the first century B.C., is the only elaborate mechanical instrument to survive from antiquity. Unique and fragmentary as it is, it has, however, provided us with incontrovertible evidence that such devices existed in Hellenistic times. It became widely known through the work of Professor D.J. de S. Price, whose definitive paper was published in 1974. Several later scholars have presented variants of Price’s reconstruction; none of them, however, based his work on new research, and more has addressed the central problem, that Price’s observations are flawed and that many of his deductions may be challenged. The author has made anew, detailed investigation of the original fragments, which has led him to propose a radically different reconstruction of the Mechanism. According to this, the principal display was probably a planetarium, a type of instrument which, as literary evidence shows, was well known at that time. The author has made a working model of his reconstruction, to demonstrate that it is practicable. It has become clear that the original instrument is even less complete than earlier scholars have supposed, and so it is to be expected that problems will remain. Nevertheless, the author is continuing to analyze his data, with the intention of presenting as full an understanding of this instrument as possible.

Hydraulis or Hydraulic organ is the first musical keys-bearing instrument in the world history and the predecessor of the later ecclesiastic organ. It consists of one or more sets of metallic pipes of various sizes. They are supplied with air of high and steady pressure through a hydraulic mechanism and they sound by means of special lever-keys. Hydraulis is a simple as well as a genius construction, which proves the high level of technological thought in antiquity. The inventor of hydraulis is the renowned engineer Ctesibius, an inhabitant of the third-century B.C. Alexandria. After its invention hydarulis is quickly disseminated in the Hellenistic world and later in the Roman Empire and becomes the favorite musical instrument of emperors, such as Nero. Blow devices replace progressively the hydraulic mechanism and thus the hydraulic instrument is transformed into a wine one. Hydraulis disappears from the west part of the old Roman Empire after the barbaric raids in Europe during the first Christian centuries, but is continues to survive in Byzantium as a wind musical instrument. The well-known ecclesiastical organ of the West is the evolution of the wind instrument, which was presented in 757 by the Byzantine Emperor Constantine the Copronymous to Pepine the Short, king of France and father of Charlemagne. In August 1992 the archaeologist and Professor at the University of Thessaloniki D. Pantermalis and his team discovered the upper part of a first century B.C. hydraulis during the excavations at ancient Dion. In the beginning of 1995 the European Cultural Center of Delphi, at which the author of this article presided, started a research project for the reconstruction of the Dion hydraulis with the support of the Greek Ministry of Culture and the scientific contribution of Professor Pantermalis. Head of the entire project was appointed the late Professor Marios Mavroidis and after his death the musicologist C. Stroux. Important participants in the project were P. Vlaggopoulos and G, Paraschos, the latter as builder of the reconstruction. The project was completed in June 1999 and the final result was an exact, as possible, replica of the ancient hydraulis of Dion. The reconstruction problems had to do with the hydraulic mechanism, the keys mechanism and the pipes. The solution of the fisrt two was based on the author’s interpretation of the text of Heron of Alexandria, which enabled the building of a plastically rendered model that served for the measuring of water and air pressure. Then two more models were built: the materials of the Dion hydraulis were used for the first one as well as the size, number and length of pipes of the find, while all the relevant ancient techniques were employed for making the second and final reconstruction of the ancient hydraulis.

The ancient Greek engineers had invented a special device, called hysplex (ύσπληξ), which was placed at the starting line of any race in order to prevent the untimely start of the competing athletes. The study of this device is based on its unique representation on a Panathenaic amphora of 344/343 B.C., the architectural remains of three stadia located in the Northeastern Peloponnese (Isthmia, Epidaurus, Nemea) and on the race track of the Corinthian Agora as well as on the reference to an hysplex in two Hellenistic inscriptions from Delos. This evidence coupled with the assumption that the function mechanism of such a device might have been influenced by the advanced technology of the late-Classical catapults led to the reconstruction of hysplex. The hysplex consisted of two horizontal ropes stretched in front of the waist and knees of the runners. The ends of each rope was tied up at the top of vertical wooden posts which were firmed by mechanisms laid at both ends of the starting line and controlled by the starter of the race. At the appropriate moment he would let all the ropes to fall down, thus permitting all the athletes to start the race simultaneously. The reconstruction of a full-size hysplex model was made possible thanks to the financial support of the University of California (Berkeley). The function of this 2,300 years old device is successfully tested every four years at its original site, the ancient stadium of Nemea, during the modern conduct of the ancient Nemean Games.

The study of archaeological textiles in Greece is still at its early stage because, due to the climate of the country, the finds preserved so far have usually small dimensions and have been mineralized. Nevertheless, their study proves that the inhabitants of this country had reached a high degree of technical knowledge since very early, an important precondition that enabled them to exercise control on all the stages of textile producing. Thus, in yarn making, purple dyeing, textile embellishing and/or embroidering the Greeks of antiquity can boast magnificent products.

The article is based on the study of ancient inscriptions, ancient Greek literature and the author’s case study in the field of ancient technology. The interesting conclusion of this research effort is that the ancient societies, even in the prehistoric age, had set standards with very strict specifications as regards the quality of a considerable range of goods either produced or for sale in the market: from metals and their alloys to foods and crops. There also existed a very small organized public quality control not only of products but also of construction works, of the public sector in particular. The various standards and mechanisms for the quality control of products as well as the sanctions imposed on whomever had violated the rules and standards formed an articulated state mechanism, capable of protection the consumer and safe guarding his interests.

New Museology tries to attract the interest of a broader public in museums. The dissemination of technology and computer science has changed considerably the way of thinking and working in museums. The high quality of digital photography has introduced virtual reality in the museum activities and the use of CD-ROMs or Web sites have become an everyday practice in them. As a result, the automatism and speed in research contribute considerably to the communication with and the information of a broader public. The conditions concerning the way of thinking and working of archaeologists-museologists change rapidly, therefore they must adjust themselves to the new reality in order to provide the necessary museum education framework for non-specialists.

The iconostases-shrines standing along provincial roads and highways and outside churches and houses represent a collective cultural expression of the veneration of the dead or are related to the customary rites for the protection of a settlement. This article focuses on the form and type of their miniature architectonical composition. The in situ survey in Attica, Crete, Epirus and in the Aegean islands identified a series of types (single-space ciborium, church-shaped shrine, stele-chapel, dedicatory, funerary post), which reveal “the directly and suB.C.onsciously materialized form of the culture, needs, values and wishes of a people”. For each type does not simply express the compositional ability of the traditional architecture to form artificial symbols, but also the transition to a distinct system of symbolic values. However, their modern counterparts have unfortunately been downgraded to ugly prefabricated structures.

Four years ago the A.G. Leventis Foundation sponsored the reexhibition of Greek and Cypriot antiquities in the Archaeological Museum of Odessa, following the proposal of Vasos Karaghiorgis, Professor Emeritus of Cypriot Archaeology and Director of the Foundation. This reexhibition in the Odessa Museum is particularly interesting not only for the sake of the exhibits in themselves, but also for the close connection of the history of Odessa and its museum with the history of Hellenism. The planning and realization of the project was entrusted to the author of this article, who presents here the necessary work carried out in the museum for the reexhibition.

Η Ήρα κρατάει το μήλο της Έριδας και το προσφέρει στον Πάρι.

Θήκη, αντιπροσωπευτικός τύπος τάφου της Μέσης Εποχής του Χαλκού, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Από τη νεολιθική εποχή διαφαίνεται μια τάση απομάκρυνσης των τάφων από τους οικισμούς αλλά τα οργανωμένα νεκροταφεία επικρατούν από τη Μέση Εποχή του Χαλκού και πέρα. Ο απλούστερος τρόπος ταφής είναι ο ενταφιασμός του νεκρού που τοποθετείται σε πλάγια, συνεσταλμένη στάση. Αντιπροσωπευτικότεροι τύποι τάφων είναι ο λάκκος, ο κιβωτιόσχημος και η θήκη, ενώ έχουν βρεθεί και τάφοι λαξευτοί σε στέρεο βράχο. Από τους τύμβους, που επισημαίνουν έναν τάφο ή, συχνότερα, πολλούς τάφους, διακρίνονται δύο κατηγορίες: οι μικροί με διάμετρο ως 7 μ. και οι μεγάλοι με διάμετρο 10-20 μ. Μια παραλλαγή του τύμβου αποτελεί ο Κύκλος Β των Μυκηνών που περιείχε είκοσι τέσσερις τάφους και έχει εσωτερική διάμετρο 27 μ. Ευρήματα που ερμηνεύτηκαν ως ίχνη από θυσία ή οι βόθροι έθεσαν το ζήτημα της «λατρείας των νεκρών». Ωστόσο, οι υποθέσεις δεν επαληθεύονται καθώς προσκρούουν στην παντελή έλλειψη αρχαιολογικών δεδομένων για τη λατρεία εκείνης της εποχής. Τα κτερίσματα στους τάφους είναι αντικείμενα κοινής χρήσης που βρέθηκαν αδιάκριτα σε τάφους των δύο φύλων ακόμη και σε παιδικές ταφές. Πρόκειται για πήλινα αγγεία, μινυακά και αμαυρόχρωμα, κοσμήματα, εργαλεία και όπλα. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι η υιοθέτηση σύγχρονων αξιολογικών όρων («πλούσια», «φτωχά» κτερίσματα) δεν αποδίδει την ακριβή σημασία των ταφικών προσφορών που μας είναι άγνωστη.

Κρανίο (δεξιά πλευρά). Διακρίνονται οι κηλίδες αίματος Στο υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων (περίπου 1425-1200 π.Χ.) έχουν ήδη ανασκαφεί πάνω από 140 λαξευτοί θαλαμοειδείς τάφοι. Οι περισσότεροι είναι στραμμένοι προς το μεσομινωικό Ιερό του Βρύσινα. Το νεκροταφείο βρίσκεται νότια από το Ρέθυμνο και η θέση του οικισμού δεν έχει ακόμη εντοπιστεί. Η μελέτη των σκελετών και τα ταφικά ευρήματα υποδεικνύουν μιαν αυτάρκη αγροτο-κτηνοτροφική κοινότητα που χρησιμοποιούσε το μαλλί και τα υφαντά για το ανταλλακτικό της εμπόριο. Η ύπαρξη ταφών σε διακοσμημένες λάρνακες μαρτυρεί μια κοινότητα εύρωστη που δεν είναι πολιτισμικά απομονωμένη. Τα ταφικά ευρήματα του λαξευτού τάφου 67 πιστοποιούν τη χρήση του από το 1400-1300 π.Χ. περίπου, για άτομα ιδιαίτερα εύπορα. Από αυτά, ο σκελετός 67Ε ανήκει σε δυνατό, 25χρονο άντρα, που έπασχε από μελιτοκοκκική οστεομυελίτιδα, βρουκέλωση, επαγγελματική ασθένεια των κτηνοτρόφων. Δεν ήταν αυτή όμως η αιτία του θανάτου του. Ο ακρωτηριασμός του δεξιού του χεριού και ίχνη από δέκα διαφορετικά χτυπήματα στα οστά του, μάλλον από πέλεκυ, προδίδουν φονική ενέργεια. Τον νεκρό περιβάλλουν όλα του τα όπλα, πράγμα σπάνιο για το νεκροταφείο των Αρμένων. Πιθανόν το θύμα να σκοτώθηκε σε μονομαχία για την επίλυση διαφορών.

Επιτύμβια στήλη της Αμφαρέτης με το εγγόνι της, περ. 430/20 π.Χ., Μουσείο Κεραμεικού. Το άρθρο διατρέχει το χρόνο από τη μυκηναϊκή ως την ελληνιστική περίοδο. Στη μυκηναϊκή Αθήνα, οι ταφές γίνονται σε τάφους θαλαμοειδείς και λακκοειδείς. Την εποχή του Σιδήρου, οι ταφές σε ορθογώνιους λάκκους συνυπάρχουν με την καύση των νεκρών. Γύρω από την τεφροδόχο τοποθετούνται τα λιγοστά κτερίσματα, πήλινα ή χάλκινα. Στην πρωτογεωμετρική περίοδο, η καύση των νεκρών είναι συχνότερη και οι τάφοι σημαδεύονται από μικρό τύμβο. Τα κυρίως ταφικά αγγεία είναι οι υδρίες. Στη γεωμετρική περίοδο των αγγείων του Διπύλου, η καύση των νεκρών υποχωρεί. Σημειώνονται ομαδικές ταφές σε λάκκους, περίκλειστες από περίβολο. Ανάμεσα στα σημάδια που διακρίνουν τους τάφους είναι και αγγεία: κρατήρες για τους άντρες, αμφορείς για τις γυναίκες. Τα κτερίσματα περιλαμβάνουν χρυσά κοσμήματα, όπλα, πήλινα ομοιώματα. Οι νεκρικές σκηνές της εικονογραφίας περιγράφουν τη νεκρική τελετή: πρόθεση, εκφορά και μοιρολόι, με πιθανή την ύπαρξη χορού και πομπής με άμαξες. Ο Δημοσθένης αργότερα θα περιγράψει αυτό το τελετουργικό που επαφίεται στις γυναίκες. Η έξαρση της νεκρικής τέχνης στην αρχαϊκή περίοδο κάμπτεται στα τέλη του 6ου αιώνα. Τώρα οι καύσεις ξεπερνούν αριθμητικά τις ταφές, οι τάφοι σημαδεύονται με τύμβους που έχουν στην κορυφή τους ένα αγγείο, μια στήλη ή και το άγαλμα κούρου ή κόρης. Στην κλασική περίοδο οργανώνεται στον Κεραμεικό η επιβλητική Ταφική Οδός. Οι λευκόχρωμες λήκυθοι είναι το χαρακτηριστικό κτέρισμα. Συνεχίζεται το έθιμο της κάλυψης μιας ταφής με τύμβο που στην κορυφή του στήνεται μια επιτύμβια στήλη, ένα αγγείο ή ένα άγαλμα. Από τον 4ο αιώνα και ύστερα οι στήλες πληθαίνουν αλλά και απλουστεύονται. Στην ελληνιστική περίοδο, οι ανώνυμοι τάφοι είναι απλοί και αυστηροί ενώ οι πλούσιοι και διάσημοι διαθέτουν εντυπωσιακά μνημεία και μαυσωλεία.

Άμαξα σε νεκρική πομπή (αρχαϊκή εποχή). Πριν περάσει στο δεύτερο έτος του πολέμου, στο δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του, ο Θουκυδίδης παρεμβάλλει την περιγραφή της δημόσιας ταφής που έγινε στην Αθήνα. Ο Ηρόδοτος, στις δικές του περιγραφές ταφής, και με εξαίρεση όσες αποτελούν μοναδικά γεγονότα, όπως αυτή που ακολούθησε τη μάχη των Πλαταιών, αποβλέπει συνήθως στην κατάδειξη της ετερότητας που διακρίνει τους βάρβαρους –ή ακόμη και τους Σπαρτιάτες– από τον κανόνα που λέγεται «Ελλάδα». Όμως, με τον «σοβαρό» ιστορικό Θουκυδίδη τα πράγματα διαφέρουν. Πώς πρέπει να αντιληφθούμε αυτήν του την «παρέκβαση»; Η συγγραφέας προτείνει να στραφούμε στο έπος και την επική αξία του κλέους. Η σύγκριση με τον Όμηρο (ραψωδία Ψ της Ιλιάδας) μας υποβάλλει την ιδέα ότι ο Θουκυδίδης, περιγράφοντας τις διαδοχικές φάσεις μιας τελετής, οικοδομεί το κλέος. Ο ιστορικός περιγράφει πρώτα την αιώνια ταυτότητα της πόλης ορίζοντας τη δημόσια ταφή ως πάτριον νόμον. Ακολουθεί η ευγένεια, η αριστοκρατική καταγωγή. Η πρόθεσις των λειψάνων, η τοποθέτησή τους σε κυπαρισσένιες θήκες και η εκφορά τους πάνω σε αμάξια είναι τρία χαρακτηριστικά που θυμίζουν αριστοκρατικές ταφές. Αριστοκρατικό ιδεώδες, δημοκρατική πρακτική. Πάνω απ’ όλα όμως, η περιγραφή θέλει να αναδείξει τον πολιτειακό χαρακτήρα της τελετής: ο Θουκυδίδης με επιμονή αναφέρει πως καθενός τα κόκαλα βρίσκονται στη θήκη της φυλής που ανήκε. Η ιστορική διήγηση κάνει τον επικήδειο μια πράξη λόγου με απώτερο σκοπό να παράγει το πολιτικό στοιχείο, αυτή την ιδεατότητα. Ο ιστορικός έχει τώρα προετοιμάσει το έδαφος για τον ρήτορα του επιτάφιου λόγου που θα συγκροτήσει μια πόλη πρότυπο.

Αττική λευκή λήκυθος, 470-460 π. Χ. Νεκρική στήλη χωρίζει τον επισκέπτη του τάφου από το αγόρι. Τρία είναι τα ορόσημα στην ιστορική εξέλιξη του θεσμού της διαθήκης στην ελληνική αρχαιότητα: ο νόμος του Σόλωνα, η σιωπηρή εξέλιξή του στη νομική πρακτική του 4ου αιώνα π.Χ. και, τέλος, η διάδοση της διαθήκης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ο θεσμός της διαθήκης, που συμπίπτει με την εξασθένηση του θεσμού του οἴκου, δεν απηχεί παρά το πνεύμα ατομικισμού που συνοδεύει τη νομική αναγνώριση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο νόμος του Σόλωνα προέβλεπε ότι, όταν δεν υπάρχουν γνήσιοι γιοι, μπορεί κανείς να αφήσει την περιουσία του σε όποιον θέλει. Οι πρώτες διαθήκες με στόχο την υιοθεσία απέβλεπαν στην εξασφάλιση διαδόχου για τα περιουσιακά αγαθά και την κοινή λατρεία του οἴκου. Στην κλασική Αθήνα ο αρχαϊκός νόμος διευρύνθηκε προς δύο κατευθύνσεις: α) οι διαθήκες παύουν να έχουν μοναδικό αντικείμενό τους την υιοθεσία και περιλαμβάνουν την επιθυμία διάθεσης μετά θάνατον της περιουσίας του συντάκτη, β) η ύπαρξη γνήσιων γιων δεν αφαιρεί το δικαίωμα σύνταξης διαθήκης από έναν πατέρα που θέλει να καταμερίσει την περιουσία του. Ο θεσμός της ἐπικλήρου κόρης, που υποχρεώνεται να παντρευτεί τον πλησιέστερο εκ πατρός συγγενή, απαντά στο πρόβλημα της συνέχισης του οίκου όταν δεν υπάρχουν ούτε γιοι ούτε διαθήκη. Η διαδικασία σύνταξης διαθήκης στους κλασικούς και τους ελληνιστικούς χρόνους περιγράφεται γλαφυρά. Στην ελληνιστική εποχή, οι διαθήκες απαλλάσσονται από τους περιορισμούς του Σόλωνα. Ο θεσμός της επικλήρου πέφτει σε αχρηστία, οι θυγατέρες έχουν κληρονομική μερίδα ακόμη κι αν υπάρχουν γιοι. Διατάξεις που εξασφαλίζουν μια δίκαιη μεταχείριση των πλησιέστερων κληρονόμων, προαναγγέλλουν τη νόμιμη μοίρα των νεότερων δικαίων.

Ο Θάνατος σε αττική λήκυθο του 5ου αι. π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο D.59). Η Νύχτα αγκαλιάζει τους δίδυμους γιους της, Ύπνο και Θάνατο, στη λάρνακα του Κύψελου στην Ολυμπία (570 π.Χ.), ο ένας σκοτεινός ο άλλος ανάλαφρος. Ο Όμηρος τους περιγράφει να μεταφέρουν τον νεκρό Σαρπηδόνα στη Λυκία και, στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., η τέχνη απεικονίζει τη σκηνή με τα φτερωτά αδέλφια. Ο Ευριπίδης θα βάλει τον Ηρακλή να νικήσει τον Θάνατο αποσπώντας του την Άλκηστη. Σε αττική λήκυθο του 5ου αιώνα π.Χ. με τα δυο αδέλφια, ο Θάνατος απεικονίζεται σαν άξεστος και τραχύς πολεμιστής, σαν «Αντρειόβλαχος», που λέει και το μοιρολόι.

Γοργώ, μαρμάρινο προσωπείο των αρχών του 6ου αι. π.Χ. (Μουσείο Ακροπόλεως). Τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία όσο και στην Παλαιά Διαθήκη η γυναίκα σχετίζεται με το θάνατο. Το μήλο της γνώσης που η Εύα δίνει στον Αδάμ ορίζει και τη θνητή μοίρα των ανθρώπων. Για την καταστροφή τους φτιάχνει ο Δίας την Πανδώρα που οι θεοί στολίζουν για να την κάνουν ακαταμάχητη παγίδα για τους άντρες. Η Γοργώ και η Κήρα εκπροσωπούν τρομαχτικές μορφές του θανάτου, ενώ οι Σειρήνες, οι Άρπυιες και οι Σφίγγες, με τη σαγήνη που ασκούν, σμίγουν το θάνατο με τον έρωτα.

Το πολυάνδριο του Φαληρικού Δέλτα (Α. Κεραμόπουλλος, Ο αποτυμπανισμός, εικ. 12). Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, οι θανατικές ποινές που επέβαλαν τα δικαστήρια ήταν είτε η δηλητηρίαση με κώνειο, είτε ο κατακρημνισμός, είτε ο «αποτυμπανισμός». Σε αρχαίο νεκροταφείο που αποκαλύφθηκε στο Φαληρικό Δέλτα, βρέθηκε πολυάνδριο των αρχαϊκών χρόνων με 17 ταφές ανδρών χωρίς κτερίσματα. Το 1923, ο Α. Κεραμόπουλος απέδειξε ότι πρόκειται για εκτελέσεις εγκληματιών με «αποτυμπανισμό». Ο γυμνός κατάδικος, ξαπλωμένος σε σανίδα, καθηλώνεται σε αυτήν με πέντε κλοιούς, στα τέσσερα άκρα και στο λαιμό. Η σανίδα στήνεται όρθια και στερεώνεται στο έδαφος έτσι ώστε ο κατάδικος να κρέμεται. Έπεται ο λιθοβολισμός του. Κατά τον Κεραμόπουλο, οι εγκληματίες του Φαλήρου είναι πειρατές που επέδραμαν στις αττικές ακτές.

Ο Διόνυσος ταξιδεύει με το πλοίο του. Κύλικα του Εξηκία (530 π.Χ.), Μόναχο. Η συγγραφέας αντλεί από επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας αλλά και από αρχαίες ελληνικές επιγραφές για να δημιουργήσει ένα αρχείο του ανθρώπινου πόνου μπρος στο χαμό του ζώου που τον συντρόφευε. Θρηνεί κανείς για τα άλογα που του είχαν προσφέρει νίκες σε αγώνες. Αλλά και για εκείνο που συνόδευε στον πόλεμο το αφεντικό του. Αν το άλογο, ζώο δαπανηρό, αγγίζει μια περιορισμένη ομάδα, δεν συμβαίνει το ίδιο και με το σκύλο. Το ένα μετά το άλλο εμφανίζονται τα επιγράμματα για σκυλιά κυνηγιάρικα, παιχνιδιάρικα, φύλακες. Ωστόσο, δεν περιορίζεται εδώ η ευαισθησία και η αγάπη των αρχαίων για τα ζωντανά πλάσματα γύρω τους. Ένα κατσικάκι, ένας κόκορας, μια πέρδικα, κάποιο μελωδικό πουλί. Τριζόνια και τζίτζικες που μαγεύουν με το τραγούδι τους. Όλοι αυτοί οι σύντροφοι θάβονται επιμελώς. Πίσω από τη Στοά του Αττάλου αποκαλύφθηκε το 1950 ταφή σκύλου με «νεκρόδειπνο» ένα βοϊδοκόκαλο τοποθετημένο κοντά στη μουσούδα του. Η έλλειψη ταφής αυξάνει τη θλίψη. Τα δελφίνια, με εμπιστοσύνη κουβαλούν το πτώμα του συντρόφου τους στην ακτή για να το θάψουν οι φιλόμουσοι άνθρωποι. Η έγνοια να μη μείνει άταφο το νεκρό ζώο αντανακλά το δέος μπροστά στο άταφο πτώμα που διαποτίζει την αρχαία ελληνική σκέψη. Τα επιτύμβια των ζώων δεν είναι απομονωμένα. Συνδέονται με τους θρήνους ζώων για το χαμό των ανθρώπινων φίλων τους, ενώ οι σχέσεις των ανθρώπων με τα ζώα εντάσσονται σε διάφορα λογοτεχνικά, φιλοσοφικά και βιολογικά ρεύματα της αρχαιότητας.

Πήλινο άρμα νεκρικό από τάφο του Αργυρούντος (εκφορά). Στο τυπικό της αρχαίας ελληνικής κηδείας και του πένθους διακρίνουμε τέσσερις φάσεις: την πρόθεση του νεκρού, την εκφορά, τον ενταφιασμό και τις τιμές που του γίνονται σε τακτές ή έκτακτες χρονικές στιγμές μετά την κηδεία. Στο άρθρο αυτό οι συγγραφείς πραγματεύονταιν τις πρώτες δύο φάσεις. Κανονικά την κηδεία αναλαμβάνουν οι «επιβάλλοντες», οι κληρονόμοι. Ο νεκρός λούζεται και κόβονται τα μαλλιά του. Τα μαλλιά τους κόβουν και οι μαυροντυμένοι συγγενείς. Η πρόθεση γίνεται την επομένη μέρα του θανάτου και έχει κύριο στόχο την πιστοποίηση ότι ο νεκρός δεν πέθανε με βίαιο τρόπο. Στο μέσο του δωματίου τοποθετείται το νεκρικό κρεβάτι με τον στολισμένο νεκρό. Γύρω από το νεκροκρέβατο στήνονται οι νεκρικές υδρίες. Η «σύνοδος» των συγγενών και φίλων που έχουν προσκληθεί ονομάζεται «περίδειπνον». Η πολιτεία μάταια επιχείρησε να μετριάσει την υπερβολή του θρήνου των γυναικών που φτάνουν να σκίζουν τις σάρκες τους. Τα χαράματα της τρίτης μέρας γίνεται σιωπηλά η εκφορά που οφείλει να ακολουθεί ευθεία πορεία. Στην πομπή προηγούνται οι άντρες και οι γυναίκες ακολουθούν. Μόνο οι πολύ κοντινές συγγενείς και οι γυναίκες άνω των 60 ετών επιτρέπεται να συνοδεύσουν το νεκρό ως τον τάφο. Την επομένη του ενταφιασμού, με ειδικό τελετουργικό απομακρύνεται το μίασμα από την οικία. Ο νόμος επιμένει στην όσο το δυνατό μικρότερη διάρκεια του πένθους που δεν πρέπει να ξεπερνά τους τρεις μήνες για τους άντρες και τους τέσσερις για τις γυναίκες.

Μια από τις τοξωτές πύλες που περνούσε ο επισκέπτης στο νεκρομαντείο της Εφύρας. Το φημισμένο νεκρομαντείο της Εφύρας που βρίσκεται κοντά στον Αχέροντα ποταμό και την Αχερουσία λίμνη, θεωρείτο πολύ παλιό. Στον Όμηρο, εκεί στέλνει η Κίρκη τον Οδυσσέα για να ανταμώσει τον Τειρεσία. Ο Λουκιανός, στο έργο του Μένιππος ή νεκυομαντεία (161-162 μ.Χ.), περιγράφει ζωντανά τις τελετές. Στο άρθρο περιγράφεται το ιερό, κτισμένο την ελληνιστική εποχή, η υπόγεια αίθουσά του με οροφή που στήριζαν ημικυκλικά τόξα, οι τοξωτές πύλες που έπρεπε να διαβεί ο επισκέπτης και όλο το τελετουργικό. Το νεκρομαντείο κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι το 167 π.Χ.

Η γραπτή επιτύμβια στήλη του Δημητρίου (3ος αι. π.Χ.) από τη Δημητριάδα της Θεσσαλίας, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου Η εξαιρετική ζωγραφική που αποκαλύφθηκε στη Βεργίνα αφαιρεί την καλλιτεχνική πρωτοπορία αλλά δεν μειώνει τη σημασία των μεταγενέστερων ζωγραφισμένων νεκρικών στηλών του 3ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκαν από τον Απόστολο Αρβανιτόπουλο στις αρχές του 20ου αιώνα στη Δημητριάδα της Θεσσαλίας. Παρουσιάζονται η στήλη του Δημητρίου, η στήλη της Αρχιδίκης και η στήλη της Ηδίστης.

Το Μνημείο των Νηρηίδων (περ. 400 π.Χ.) από την Ξάνθο της Λυκίας βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Από τη μυκηναϊκή περίοδο με τους θολωτούς τάφους κτισμένους με το εκφορικό σύστημα και πολυτελή, λαξευτή τοιχοποιία, ξεχωρίζουν οι «θησαυροί» του Ατρέα στις Μυκήνες και του Μινύου στον Ορχομενό της Βοιωτίας. Από τη γεωμετρική εποχή ως το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., την αγάπη και το σεβασμό προς τους νεκρούς μαρτυρούν τα υπέργεια ταφικά μνημεία: τα γεωμετρικά αγγεία του Διπύλου, επιτύμβιοι κούροι και κόρες, τα επιτύμβια ανάγλυφα, οι αττικές στήλες, οι λευκές λήκυθοι, τα ναόσχημα κτίρια. Τον 4ο αιώνα, στη Μικρά Ασία ανεγείρονται επιβλητικά ταφικά μνημεία με λαμπρότερο το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (350 π.Χ.). Πρότυπά του υπήρξαν το «Μνημείο των Νηρηίδων» στην Ξάνθο της Λυκίας (περίπου 400 π.Χ.) και το «Ηρώον του Γκιούλμπασι» στην ίδια περιοχή. Μεταγενέστερος είναι ο γνωστός ως «Λιοντάρι της Κνίδου» (350 π.Χ.) τάφος και ο τάφος στα Μύλασα (315 π.Χ.). Ο τύπος των μακεδονικών τάφων χαρακτηρίζεται από υπόγειο θολωτό θάλαμο που στεγάζεται με κυλινδρική καμάρα και από ναόσχημη πρόσοψη που διακοσμείται με ιδιαίτερη φροντίδα. Εκτός από τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα, διατηρείται ο τάφος των Λευκαδίων κοντά στη Νάουσα (μέσα του 2ου αι. π.Χ.) και ο τάφος της Βεργίνας του Κ. Ρωμαίου. Οι μνημειώδεις τάφοι και τα μαυσωλεία της ρωμαϊκής εποχής (τάφοι του Αυγούστου και του Αδριανού) είχαν περίκεντρη διάταξη και αυτός ο τύπος των ταφικών κυκλικών κτισμάτων εξαπλώθηκε και στις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Στην Ανατολή εμφανίζονται μαυσωλεία και ναόσχημοι τάφοι (Ρώμη, Τερμησσός, Haidra), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ταφικά μνημεία της Πέτρας. Η πρώιμη χριστιανική εποχή των διωγμών χαρακτηρίζεται από τις κατακόμβες και τα «μαρτύρια», τους τάφους των μαρτύρων. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, τα «μαρτύρια» διαμορφώνονται σε περίκεντρα ή σταυρικά μεγαλοπρεπή κτίρια, ενώ παράλληλα αρχίζουν να κτίζονται τα χριστιανικά μαυσωλεία. Το σημαντικότερο τέτοιο ταφικό μνημείο είναι ο Πανάγιος Τάφος με την εκκλησία της Ανάστασης στα Ιεροσόλυμα. Τα καλύτερα δείγματα στη Ρώμη αποτελούν το Μαυσωλείο της Αγίας Ελένης, της Αγίας Κωνσταντίας και του San Stefano Rotondo. Το μαυσωλείο του Κωνσταντίνου σε άμεση επικοινωνία με το ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη μαρτυρεί την τάση της ενσωμάτωσης των άλλοτε αυτόνομων κυκλικών κτιρίων στα θρησκευτικά συγκροτήματα. Στη Δύση συνεχίζεται ο τύπος του αυτόνομου κυκλικού μαυσωλείου στο μαυσωλείο του Θευδέριχου στη Ραβέννα (526) και στους τάφους των βασιλέων Χλοδοβίκου και Χιλδεβέρτου στο Παρίσι (6ος αι.). Ωστόσο, ιδιαίτερα τον 10ο και 11ο αιώνα, παρατηρείται εντυπωσιακή διάδοση του τύπου της ενσωματωμένης ροτόντας σε αρχιτεκτονικό συγκρότημα. Στη βυζαντινή περίοδο (867-1453) δεν υπάρχουν μεγάλα ταφικά μνημεία. Μόνο στα όψιμα χρόνια της εμφανίζονται τα ταφικά παρεκκλήσια εικονογραφημένα με την Ανάσταση των νεκρών. Διακρίνονται τα ταφικά παρεκκλήσια της Μονής της Χώρας (1313) και της Μονής Παμακαρίστου (1310) στην Κωνσταντινούπολη. Στους νεότερους χρόνους, το 1837 ιδρύεται το Α´ Νεκροταφείο της Αθήνας και αναδεικνύεται σε γλυπτοθήκη του 19ου αιώνα. Στην επιτύμβια αρχιτεκτονική και γλυπτική κυριαρχούν τα αρχαιοπρεπή θέματα. Τύπο «μαυσωλείου» επιδιώκουν να αποκτήσουν τα νεοκλασικά μνημεία του τύπου των μονόπτερων ναΐσκων (τάφοι Σλήμαν, Κούππα, Πιπινέλη, Ζωγράφου κ.ά.).

Συγχωροχάρτι. Από τον 16ο αιώνα, ζωντανοί και νεκροί εξαγοράζουν μια θέση στον παράδεισο. Καταβάλλοντας ένα αντίτιμο, αποκτούν τη γραπτή διαβεβαίωση ότι οι αμαρτίες τους παραγράφηκαν, παίρνουν δηλαδή συγχωροχάρτι. Τα συγχωροχάρτια για τους ζώντες κυκλοφορούν σε έντυπη μορφή από τα μέσα του 17ου αιώνα και η έκδοσή τους είναι προνόμιο του Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Τα συγχωροχάρτια για τους νεκρούς, που τυπώνονται από τις αρχές του 19ου αιώνα, εκδίδονται αποκλειστικά από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Το γεγονός ότι το συγχωροχάρτι τοποθετείται ανάμεσα στα χέρια του νεκρού την ώρα της ταφής του δεν επιτρέπει να ερευνηθεί με χρονολογική ακρίβεια αυτό το σπάνιο είδος εγγράφου.

Ο όσιος Σισώης. Ο όσιος Σισώης μόνασε τον 4ο αιώνα στην έρημο της Θηβαΐδας. Οι πρώτες του απεικονίσεις τον 16ο αιώνα συμπίπτουν με το ρεύμα της απαισιοδοξίας στη φιλοσοφία που χαρακτηρίζει την ορθόδοξη ανατολή μετά την άλωση της Πόλης. Γέρος με λιγοστά μαλλιά και μακριά γένια, ο όσιος Σισώης απεικονίζεται πλάι σε ανοιχτούς τάφους, ακόμη και πλάι στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αναλογιζόμενος τη ματαιότητα της ζωής και το αναπόφευκτο του θανάτου. Παρουσιάζονται οι απεικονίσεις του στη Μονή της Παναγίας Μαυριώτισσας, στη Μονή της Λαύρας και στη Μονή Ξηροποτάμου στον Άθω, στη Μονή Βαρλαάμ στα Μετέωρα και στη Μεγίστη στο Καστελόριζο.

Ο Διγενής. Χαρακτικό του Σπ. Βασιλείου. Το βίωμα του θανάτου όπως εκφράζεται στο δημοτικό τραγούδι θέτει σε κίνηση μια διαδικασία σημασιοδότησης και ιεράρχησης αξιών προσφέροντας έτσι πρόσφορο πεδίο για τη μελέτη της λαϊκής βιο-κοσμοθεωρίας. Τα κατεξοχήν τραγούδια του θανάτου είναι τα μοιρολόγια, μονωδιακοί θρήνοι γυναικών, και τα τραγούδια του Κάτω Κόσμου και του Χάρου, τραγούδια ομαδικά. Το χωροταξικό τους σύμπαν διαιρείται σε Απάνω και Κάτω Κόσμο. Οι αρνητικοί ορισμοί του Κάτω Κόσμου δείχνουν ότι δεν υπάρχει θεωρία θανάτου και μέλλουσας ζωής. Η μεταβολή που φέρνει ο θάνατος διερμηνεύεται με μεταφορές. Άλλοτε πρόκειται για ταξίδι χωρίς γυρισμό, άλλοτε ο θάνατος σηματοδοτείται ως μια μορφή αυθαιρεσίας που αντίκειται με δόλο ή βία ενάντια στον άνθρωπο. Τέλος, οι αλληγορίες, οι μεταφορές, οι παρομοιώσεις που αντλούνται από τη φυσική κυρίως περιοχή, δανείζουν στο θάνατο αγαπημένου προσώπου σχήματα ευρύτερων καταστροφών. Από τα κεντρικά θέματα τόσο στα μοιρολόγια όσο και στα τραγούδια του Χάρου, είναι η προβολή των αξιών του Απάνω Κόσμου που κορυφώνεται στον έπαινο του νεκρού. Έτσι μετασχηματίζονται από θρήνο για το θάνατο σε ύμνο για τη ζωή. Στη βιοθεωρία που εκφράζεται ο θάνατος δεν έχει θέση, παραμένει γεγονός αφύσικο που αντιμάχεται το ανθρώπινο βίωμα της επίγειας αθανασίας.

Το φυτό κώνειο. Διάφορες ποικιλίες κώνειου φυτρώνουν στην Ελλάδα. Στην Αττική το φυτό φτάνει τα 2μ ύψος. Το δηλητήριό του περιέχεται κυρίως στο σπόρο και τα άνθη του. Πιθανόν ο στρατηγός Θηραμένης από την Κέα (404 π.Χ.) να ήταν ο πρώτος που πήρε κώνειο. Ο Πλάτων μας αναφέρει τα συμπτώματα του Σωκράτη, τα στάδια της παράλυσης και τον γρήγορο θάνατο.

Ανισαράκι. Η θάλασσα αποδίδουσα τους νεκρούς. Η εικονογραφία της Δεύτερης Παρουσίας διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε από τον 11ο ως τον 15ο αιώνα. Πολλά είναι τα ξωκλήσια στην Κρήτη που διατηρούν τέτοιες τοιχογραφίες. Για την παρουσίαση του θέματος επιλέγονται εδώ τρία μνημεία που βρίσκονται όλα στη δυτική ενδοχώρα του νομού Χανίων, γύρω από το χωριό Κάντακα. Δύο από αυτά, ο Άγιος Προκόπιος στο Λειβαδά και η Παναγία στο Ανισαράκι, δεν είναι χρονολογημένα. Αντίθετα, επιγραφή χρονολογεί στα 1409-1410 τον Άγιο Γεώργιο στα Πλεμενιανά. Αν και οι ναοί βρίσκονται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και έχουν κοινά εικονογραφικά στοιχεία, δεν υπάρχει κοινή σύλληψη στη σύνθεση. Η Δεύτερη Παρουσία στο Λειβαδά διαφέρει από τις άλλες δύο εκκλησίες και πλησιάζει το βυζαντινό πρότυπο του 11ου και του 12ου αιώνα τόσο στη σύνθεση όσο και στο περιεχόμενο. Αντίθετα, οι τοιχογραφίες στο Ανισαράκι και τα Πλεμενιανά δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη Δεύτερη Παρουσία παρά στην Κρίση.

Τα λουλούδια στον τάφο συμβολίζουν την ανάσταση της ψυχής. Η εικόνα ίσως αποτελεί την πιο εύγλωττη έκφραση της ανθρώπινης αγωνίας μπροστά στη φθορά του θανάτου. Οι απεικονίσεις των νεκρών έχουν μακρά ιστορία: μούμιες με ζωγραφιστά πορτρέτα, αγάλματα. Από τον 20ό αιώνα περιλαμβάνουν και τη φωτογραφία που τυπώνεται ανεξίτηλα πάνω σε πορσελάνη ενώ περιβάλλεται από αμάραντα πλαστικά λουλούδια.

Ο πύργος στη νησίδα Μπούρτζι χρησιμοποιούνταν ως κατοικία των δημίων. Ο συγγραφέας παραθέτει τα συμπεράσματα της αρχειακής του έρευνας που αποκαλύπτει ότι η θανατική ποινή στην καποδιστριακή περίοδο σπάνια εφαρμόστηκε και μετέπειτα, ως τις αρχές του 20ού αιώνα, δεν συνάντησε την αποδοχή του ελληνικού λαού. Ιδιαίτερα το Ναύπλιο αποσπά την προσοχή αφού το Παλαμήδι ήταν ο κύριος τόπος εκτελέσεων ενώ στο Μπούρτζι διέμεναν οι δήμιοι που ήταν αλλοδαποί. Το «λειτούργημα» του δημίου καθιερώθηκε, όπως και η λαιμητόμος, με την έλευση του Όθωνα. Παρατίθενται ζωντανά περιστατικά από τον Τύπο της Αργολίδας που καταδεικνύουν τον αποτροπιασμό του πληθυσμού που έφτασε να λιθοβολήσει ή και να δολοφονήσει τους δήμιους και να κάψει τη λαιμητόμο τους.

Τεύχος 11 Μάιος 1984 O θάνατος στην Aρχαιότητα - Διαθήκες των Aρχαίων - Aρχιτεκτονική και θάνατος Άλλα θέματα Σελίδες: 80-81 «Η σκάλα της ζωής του άνδρα» Η λαϊκή αυτή ζωγραφιά που συναντούσαμε κυρίως σε ταβέρνες συμπυκνώνει ολόκληρη την ιδεολογία μιας ανδροκρατικής κοινωνίας. Στη βάση αυτής της κλίμακας, στο κεντρικό σημείο, υπενθυμίζεται ο καταστροφικός ρόλος της Εύας. Η γυναίκα, σύζυγος και μητέρα, συντροφεύει τον άντρα μόνο στα δύο από τα εννέα σκαλιά της ζωής του. Το αντιθετικό ζευγάρι που σχηματίζουν τα φύλα δεν είναι το μόνο. Ο άντρας διακρίνεται σε νέο και γέροντα, σε παραγωγικό και μη. Η παραγωγικότητα είναι εκείνη που καθορίζει και την κορύφωση της αντρικής ζωής στο ψηλότερο σκαλοπάτι της: γύρω στα 40 με 50 είναι η ηλικία της απόλυτης επαγγελματικής επιτυχίας.

Κουκουναριές Πάρου. Γενική άποψη της ακρόπολης που κατοικήθηκε από τον 12ο έως τον 7ο αι. π.Χ. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος επισημαίνει την ανάγκη διατήρησης του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της κτιριακής πολιτιστικής κληρονομιάς, της επαναδημιουργίας εργασιών και θέσεων στην τεχνική κτιρίων, της αξιοποίησης του «πολιτιστικού τουρισμού» πολιτών και επισκεπτών - Πρόσφατα ιδρύθηκε η Ελληνική Αρχαιομετρική Εταιρεία - Τη μετατροπή της Ιεράς Οδού σε δρόμο ταχείας κυκλοφορίας επέβαλε το Υπουργείο Δημοσίων Έργων, ανατρέποντας την κοινή πρόταση των Υπουργείων Χωροταξίας και Πολιτισμού (1983) που προέβλεπε τη διαμόρφωσή της σε αρχαιολογικό δρόμο και πάρκο - Στον 5ο αιώνα π.Χ. χρονολογείται παιδική πώρινη σαρκοφάγος με κτερίσματα που βρέθηκε στο Περιστέρι

Συνέδρια

Έγινε στην Αθήνα από τις 4 ως τις 10 Σεπτεμβρίου 1983 το 12ο Συνέδριο Κλασικής Αρχαιολογίας με θέμα: Η κλασική Ελλάδα και ο αρχαίος κόσμος - Στο Έκτακτο Συνέδριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Αθήνα, 9-13 Μαρτίου 1984) συζητήθηκαν τόσο ο εκσυγχρονισμός της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας όσο και τα προβλήματα της Υπηρεσίας Προστασίας των Μνημείων - Έγινε στους Δελφούς (9-11 Απριλίου 1984) διεθνές συμπόσιο με θέμα: «Το αρχαίο ελληνικό δράμα και εμείς»

Βιβλία

Antony Adrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1983 (μτφ. Α. Παναγόπουλος) - Γιάννης Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος - κρατική οργάνωση - κοινωνική δομή, Ερμής, Αθήνα 1983 - Ι. Βασιλείου, Στη Σικελία. Αναζητώντας τη Μεγάλη Ελλάδα, Εστία, Αθήνα 1983 - Herbert Read, Η τέχνη σήμερα. Για τη θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Κάλβος, Αθήνα 1984 (μτφ. Δημ. Κούρτοβικ) - Νίκος Δήμου, Ο Έλληνας Βούδδας, Νεφέλη, Αθήνα 1984 - Άρης Κωνσταντινίδης, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Πολύτυπο, Αθήνα 1983 (2η έκδοση).

Επιστολές

Με θέμα τις «Νεοελληνικές βαρβαρότητες», η στήλη φιλοξενεί επιστολές αναγνωστών. Στο τεύχος αυτό γράφουν οι: Μαργαρίτα Ανωδινού: Στα 2 χλμ. που χωρίζουν τις Μηλιές από τη Βυζίτσα , εξαιρετικά διατηρημένα χωριά και τα δύο, έχει υψωθεί η δίπατη, τσιμεντένια «Ψησταριά Το αλώνι», Βασίλης Δωροβίνης: Ένα ένα κατεδαφίζονται νεοκλασικά και παραδοσιακά κτίρια στο Αιτωλικό που, αν και ταυτισμένο με την τύχη του Μεσολογγίου, εξακολουθεί να παραμένει στην αφάνεια, Νίκος Καμπούρης: Η Αρχαιολογική Εταιρεία παραχώρησε στην αμερικανική εταιρεία Franklin Porcelain την άδεια κατασκευής αντιγράφων αγγείων σε μικρογραφία. Με δώδεκα αγορές ο «συλλέκτης» παίρνει δώρο και μια εταζέρα. Την προσφορά αντιγράφων της χειρίστης ποιότητας συνοδεύει επιστολή και του κυρίου Γ. Μυλωνά.

The iconography of the Last Judgment in Byzantine art basically emerged in the 11th century, while in the four following centuries it was additionally developed and enriched as a result of the awakening and maturity of the individual conscience that enabled believers to consider the questions of life and death for themselves. Many rural chapels in Crete are decorated with wall paintings of the Last Judgment. To illustrate this specific subject, three monuments are selected, all of them located around the village Kandaka in the province of Khania. One of the churches, honoring the name of St. George, according to an inscription, dates back to to 1409 – 1410, while the other two, honoring the names of St. Prokopios and the Virgin Mary respectively, are not dated. By examining the Last Judgment frescoes in these churches we reach the following conclusions. The choice of the individual, secondary subjects that form the composition of the Last Judgment, as well as their position in this complex representation, have probably been influenced by the iconography of the East or have been dictated by specific limitations. Crete, located far from the art centres of the Byzantine world, accepts their influence but transforms the prototypes into representations with an archaic look about them.

Animals competing in the field, animals as warriors, hunters, and as true and loyal companions and servants of man, deserve a grave as humans do. Certain funeral epigrams of the Anthologia Palatina refer not only to the death of the horse and dog, the best companions of man, but also to the death of other animals (kid, rooster, partridge, dolphin) and even insects (cicada, cricket) that either wander free in nature or have become “part” of a home. Since the way leading to Hades is followed equally by humans and animals, animals also have the right to be buried in order to reach the Underworld. If man fails or neglects to bury an animal, then the sorrow for the lost life becomes stronger. The expression of love and mourning for the death of an animal is only a fraction of the much dealt with subject of the relation between man and animal in the ancient Greek world. Archaeological excavations may never bring to light the minute tomb of a cicada or a cricket since its life starts and ends in the verses of some epigrams of the Anthologia Palatina. Through these verses, however, the anguish and sorrow of the living for the loss of the “other” is fully manifested, even if this “other “ is an animal. Man’s concern for the burial of the dead animal reflects in a way man’s own fear at the sight of a corpse that did not for some reason deserve to have a proper burial, a fear with which ancient Greek thought is imbued.

The issue of exculpating briefs was a practice that gradually developed into a common element of Christian Orthodox reality. Via this "certificate", obtained through "economic contribution to the church", dead and living believers could assure their place in Christian Paradise. The practice of issuing exculpating briefs became a general rule in the 16th century, while the last relevant certificate was issued in 1955. TThe exculpating briefs were hand written until the mid-17th century, when they became printed. They were issued by the four Patriarchates of the Orthodox east under Turkish rule.That of Constantinople, of Alexandria, Antioch and Jerusalem. They could refer to a single person or to more. The Patriarch of Constantinople alone had the authority to issue exculpating briefs regarding sins or deeds. The earlier known exculpating brief in the Greek language is the one issued in the name of Dositheos Notaras, Patriarch of Jerusalem.

Since prehistoric times man has shown an exceptional interest in death. As soon as the various religious theories regarding the dead body were formed, the grave became a focal point of interest and was developed in many types and forms. Therefore, we will try to illustrate as fully as possible some examples that have a special significance in the evolution of funerary architecture. The funerary monuments of the Mycenaean period mirror the great importance given to life after death and are extraordinary achievements for their time. A variety of over ground funerary monuments is furnished by the geometric period. These may not present direct architectural interest but they are indeed masterpieces of plastic art and vase painting. The most significant funerary monuments belong, however, to the 4th century BC. The best known and celebrated funerary monument of antiquity was, undoubtedly, the Mausoleum of Halicarnassus (350 BC), one of the seven wonders of the antique world. The monument was commissioned by Mausolos, dynast of Halicarnassus, to the architects Pythaeos and Satyros, who also wrote a book on it,lost today. The serious transformations of Greek society following the death of Alexander the Great contributed to the the great effect the luxurious and impressive monuments of the rulers of the East had on Greek architecture. The monumental Macedonian graves form a distinct group. The underground vaulted chamber and the temple-shaped façade carefully decorated – although destined to be hidden under a mound of earth – are typical characteristics of these graves. The tradition of Greek funerary architecture was passed on to Rome, the cultural heir of Greek civilization, and was enriched with new varieties of style. Tombs and mausoleums, usually cyclical in plan, characterize the Roman period. Christianism brought along the theory that terrestrial life was nothing more than a temporary interval for eternity, therefore death had to obtain a new content and meaning. The funerary buildings of the early Christian age are of insignificant architectural interest with the exception of martyria that aimed to focus attention on the exemplary – for believers – life and death of the pioneers of the new faith. The establishment of Christianity as the official religion of the new empire by Constantine the Great contributed to the continuation of the already existing tradition in funerary monuments with one innovation.The incorporation of the monuments in religious architectural complexes. It is not until the 19th century when, with the decree of 1834, the first properly organized cemeteries appear. The new social and political conditions have a direct effect on funerary architecture. The continuously rising Greek middle class of the 19th century, wishing to commemorate its economic, political and artistic and military success, commissioned the most famous contemporary artists with the execution of the final proof of its wealth and power. The Second World War puts under control the luxury of human vanity.

The extent to which death as a theme affects universal and biological concerns can be used as a key to research or even as a criterion for the determination of a cultural system. From this point of view the Greek folk-song represents a most significant case, where the experience of death puts human values in perspective thus creating an extremely suitable plane for the study of bio-cosmotheory. We will approach the subject from this point of view. In the poetry of a people like the Greeks, whose modern history is a long series of hardships, the problem of death is not, of course, limited to the category of songs specifically related to mournful occasions. Almost equally often it can be traced to heroic songs, where the attitude towards death usually serves as the criterion of heroism. In ballads, the adventure of life in its mythical or social dimensions is interlaced with bloody incidents or an experience of death. Expatriation songs, due to their lamenting character, stand very close to death lamentations. In the adages and in the purely banquet and dancing songs the prospect of death creates the well-known motif of “carpe diem”. Here we deal only with songs that specifically deal with death.These can be classified in two distinct groups, lamentations and songs of the Underworld or songs of Charon (=ruler of death). The lamentations are mournful songs that are related to the folk customs and rituals of the preparation and burial of the dead. They represent a direct expression of the pain and sorrow for the loss of a certain person and therefore they have an extemporizing character. The songs of Charon form a thematic group of allegories originating from the Middle-Ages, combined with themes of frontier poetry. They do not refer to specific persons but they create a mythical tale of the struggle between life and death through personification of the opponent forces. Lamentations and songs of Charon, in spite of their difference in character and style, share basic concepts so as to compose, finally, a common approach towards life and death.

Since it is not possible for us to examine in a single article the ancient burials throughout Greece in antiquity, we will limit our study to Athens, one of the most lively centres of Greece. The Mycenaean settlement of Athens was built on the Acropolis hill and its cemetery lay at its foot to the west. The graves of the Athenian cemetery have the form and shape of a pit or chamber with vaulted graves, a kind unique to this site, as nothing similar has been found in the rest of Attica. During the Iron Age, the corpses were cremated and the ashes, placed in a vase, were buried in the grave along with the offerings. Kerameikos becomes the burial area in the early geometric age, while another cemetery of the same period has been located at Nea Ionia, Attica. The graves containing the ashes of the dead were cyclical pits with a smaller trench in the centre, properly dug so as to accept the cinerary vase. The mouth of this vase was closed either by a slab or shard or by a smaller vase. The famous Dipylon vases, named after the site where they were found (Dipylon of Kerameikos) date from the Geometric Age. The iconic representations of this period led the specialists to the conclusion that the death ritual consisted of the exposure of the dead and the funeral, the lamentation and probably the procession, accompanied by dances. The peaking of funerary art is one of the characteristics of the archaic period. Many of the surviving monuments are works of celebrated contemporary artists. However, in the late 6th century BC a decline in this art is obvious, a phenomenon explained by the political and economic situation. During the archaic period the burning of the dead becomes more frequent as opposed to burial. The corpses are cremated in a grave that is up to two meters deep. The information on the Classic era, both excavational and literary, is ample. The inner side of the grave is covered by a layer of mortar; a sarcophagus containing the corpse or its ashes is placed in the grave. Various indicative signs such as statues, funerary stelae, stone or ceramic vases etc. stand on the grave.

Certain burials are simply mentioned by the ancient historian because they are unique, significant facts, therefore they do not need further interpretation or literary elaboration. The burial of the victorious Greek warriors killed in the battle of Plateae, as mentioned by Herodotus furnishes a good example. The various Greek city-states express their political and consequently their cosmotheoretical status through the burial customs they practice. Sparta exhibits a hierarchical concept, Tegea, Athens and various other cities proclaim the idea of equality before death, while those Greeks who collaborated with the invaders hid their absence from battle in empty tombs that, of course, deceived no one. What, however, can be the purpose of the historian who describes in detail all the phases of a ritual, common and identical in every case? Thucydides, a most solid historian, mentioned only rituals of historic significance.One can possibly interpret Thucydides’ text by thinking of the epos, since epic values and mainly the cleos i.e. glory that is kept alive as long as it is narrated, are relevant to historic writing. In the Iliad, an entire rhapsody is dedicated to Patroclus’ burial although further back the lamentation of Achilles deeply colours the narration. For Thucidides the description of the burial ritual is the means that, due to her heroes, and celebrated citizens, secures Athens’ place in eternal memory. Therefore, Epitaphios, the speech given by Pericles, transforms the praise of the citizens into a hymn to the city. The description of a burial ritual given within the frame of a historic narration places the time of the historic facts into a timeless present. As a result, Epitaphios becomes the model for any reference to Athens, for any consideration of the city. However, the funeral oration Pericles invents for the sake of posterity, presents Athens as an ideal city and stands as a model in itself. If one had to draw only from Thucidides, one would have to altogether ignore funeral games, an indispensable element of funeral and festive rituals that took place annually in remembrance of citizens who lost their lives fighting for Athens. In the Thucididian text the funeral games, where living citizens participate in a noble competition for real values have been purposely omitted, since the historian had a unique goal, to prove that the person of the citizen reaches its highest moment in the figure of the Athenian dead thus, the city realizes itself in a state of glory.

Among 500 skeletons found at the Late Minoan cemetery at Armenoi Rethymnon, Crete, 67E is the only individual who presents incontestable evidence of having met with a very violent and premature death. The finds in his family tomb indicate a degree of affluence or social prominence. The deceased was a young man about 25 years old. He was fairly tall and his skeleton shows he was physically robust and energetic, although his natural vigor may have been impaired due to brucellosis. On several parts of his body (arms, thighs and shins), there are traces of cuts which must have been caused by a sharp, heavy instrument, probably an axe. His right hand, in which perhaps he held a weapon to defend himself, had been completely severed at the middle of the forearm, since the rest of the bones of this arm were not recovered from the tomb. Traces of what very much resemble blood stains are easily visible on several bones, including the skull. His premature and violent death may have followed a duel or murder attempt. Perhaps through his social position or because of some other social problem of the period, he had incurred someone's dislike or jealousy, alternatively he may have caused offence and been challenged to a duel.

Soon after death had occurred the close relatives of the dead had to take care of practicalities i.e. the exposition, the funeral and the burial of the corpse. In the day following the death the sad event was announced by a servant or was indicated by a pitcher, placed in front of the front door of the dead. The corpse was washed and laid out on a bed. The relatives cut their hair and wore mournful garments. They also invited friends for the exposition of the dead that took place the day after. The lamentation and the traditional mourning performed by professional women lasted throughout the second day. The funeral itself took place on the third day at dawn. The procession was silent and followed the public road. The women attended from a distance and with the exception of very close relatives they were not allowed to approach the graveyard. The next day the house was sprinkled with sea water, was daubed with earth and finally was washed so as to be cleaned from the contamination of the corpse. Then, sacrifices were offered to the household gods. The relatives had to mourn the male for three and the female for four months.

Death and burial are marked by various customs expressed through speech and action. Archaeology deals with the visual segment of burial customs such as formation of the site, mode of burial, preparation of the dead etc. The burial customs used in a society bear witness to its structure. Since, however, the relevant testimonies from the Bronze Age are scarce, the unanswered questions are many. Man, since early times had faced the problem of the burial of his companions urgent due both to the deterioration of the human body and its natural consequences, that is illness, epidemics etc. At first he dug pits, while later he prepared better constructions. During the Bronze Age there is a clear tendency for locating the tombs away from the settlements and gathering them in a cemetery. Rare proof of the existence of cemeteries date from the Mid-Neolithic period, while organized cemeteries appear from the Bronze Age onwards. During this period, the bodies are mainly placed in a foetal position and the graves range from the common pit to the box-shaped grave and the theke. The graves are often marked with artificial low hills forming tombs. The burial offerings accompanying the dead man signify his way of life and the society he belonged to and consist mainly of objects of everyday use, identical with those excavated in nearby settlements.

The will as a legal document became customary when the social and political circumstances of the ancient world permitted the awakening of individualism that consequently affected the arts, the law and the institutions. Three are the landmarks in the historic evolution of the institution of the will in antiquity. Solon's law, that enabled the childless couple to dispose of their property by will, the silent evolution of this law in the legal practice of the 4th century BC and finally the great popularity that wills gained during the Hellenistic period. In the Classical period, although the law of Solon was still effective, the Athenians were writing wills even when they had legitimate sons with the purpose of dividing their property evenly between heirs or to bequeath a certain part of their property to a third person. The type and content of the will in the Hellenistic age had no relation whatsoever to the Solonian law. Citizens and foreigners, men and women both, received equal treatment as regards their right to dispose of their property after death. The Hellenistic wills were usually rich and interesting in content. They contained a description of the testator, his name, age and profession; they mentioned whether he was illiterate or not. In some cases someone had written the will on behalf of the testator; they also stated that the testator was sane and that the document had to be considered as declaration of last will; then the witnesses and heirs were mentioned and the provisions prohibiting the violation of the will terms followed. The document was signed by the testator and the witnesses and once more reference was made to the provisions of the will. Occasionally the executor of the will was mentioned who was usually the royal family. The established form as well as the content of the wills of the Hellenistic period,was normally drawn up by a notary, herald of the modern public wills.

In ancient Greece people condemned to death by the court were executed either by taking hemlock or by being thrown over a precipice or, finally, by death “on the board’. Poisoning of the condemned with hemlock was first practiced towards the end of the 5th century BC. Rather than a mode of execution, poisoning must be considered as an exhortation to suicide, after all, a merciful treatment of the condemned, since his corpse was delivered after death to his relatives for burial. In throwing a criminal over a precipice, an executional practice common not only in Athens but also in Sparta, Delphi, Corinth, and probably in Thessaly, the convict was pushed over a high and steep cliff into a deep trench called Varathron in Athens, Kaeadas in Sparta and Korakes at Thessaly. This mode of execution was rather reserved for religious or political criminals, as was also the case with poisoning, but it involved in addition a prohibition of burial. Throwing over a precipice is not mentioned after 406 BC and the new trench dug by the Athenians in the 4th century was most probably purposed to accept the otherwise executed convicts. The third type of execution is mentioned in classic literature but in a laconic way. Nowhere has a detailed description survived. According to later lexicographers the execution was performed with the help of the “tympanon” (= drum), a wooden death instrument. This interpretation had not been disputed before the second decade of our century, when the archaeologists Kourouniotis and Pelecidis discovered an ancient cemetery in the area of Phaliron, impressive for its dense burials. Among the 86 graves excavated, one of the early Archaic period was quite significant, since 17 men had been buried in it without any burial offerings. Each skeleton wore an iron ring around the neck, the hands and the ankles with sharp projections still preserving wooden remnants. Judging from this evidence one can conclude that each dead body had been stretched on a board, 50-55 m. wide and had been kept still with the help of any rings that were nailed on the board. In 1923, the archaeologist Keramopoulos proved in his internationally recognized study that the aforetold grave of Phaliron reveals the most common, legal mode of executing criminals that had been used from the pre-Solonian period until the 4th century B.C. Based not only on the archaeological finds but also on literary sources like Thesmophoriazouses, Aristophanes’ comedy (verse 930 and following), Keramopoulos’ theory proved beyond doubt that death on the board was the means of execution of the 17 men buried in Phaliron.

The twin brothers Hypnos and Thanatos (Sleep and Death), are depicted on the Kypselos urn in Olympia (570 BC), lying in the arms of their mother Night.One is dark and the other weightless and light. Homer describes them carrying the body of Sarpedon to Lycia and the scene with the winged brothers is actually depicted in art belonging to the end of the 6th century BC.Euripides made Hercules defeat Death taking Alcestis away from his influence. The two brothers are depicted on an Attic lekythos of the 5th century BC where Death is shown as a coarse, uncouth warrior, as “Andreiovlachos” (a fearless peasant) as the funeral dirge calls him.

Both in ancient Greek mythology as in the Old Testament women are connected with death. The apple offered to Adam by Eve from the Tree of Life determines mankind’s mortal fate. Zeus sends Pandora to mortals for their destruction. The gods adorn her to make her irresistible to men. The Gorgon and Kera represent the grimness of death, while the Sirens, the Harpies and the Sphinx being fatally attractive are shapes where love and death combine fatally.

The famed oracle of the dead Ephyra is very old, lying near the river of the dead Acheron, and lake Acherousia. In Homer this is where Circe sends Odysseus to meet Teiresias. In his play Menippos or the Necromancy (161-162 BC), Loukianos provides a lively description of the rites that were held there. This article describes the temple that was built in Hellenistic times, the underground chamber whose roof was held up by semi-circular arches, the arches under which the visitor to the oracle had to pass in order to enter, also all the ritual is described. The necromancy was destroyed by the Romans in 167 BC.

The high quality paintings discovered in Vergina preceded the painted stelae of the 3rd century BC. This in no way detracts from the artistic importance of the later stelae which were discovered at the beginning of the 20th century by Apostolos Arvanitopoulos at Demetrias in Thessaly. Here we present the three stelae, of Demetrius, of Archidike and the stele of Hediste.

The blessed (holy) Sisoes was a hermit in the desert of Thebais during the 4th century. He is first portrayed in icons of the 16th century. These portrayals of the holy Sisoes are in the pessimistic, depressed spirit characteristic of the Orthodox East after the Fall of Constantinople. Hosios Sisoes is depicted as a balding,old, man with a long beard standing next to an open grave, sometimes the grave being that of Alexander the Great. Hosios Sisoes is shown speculating on the futility of life and on the inevitable end that comes to all mortals. In this article we present the portrayal of the devout Sisoes at the Monastery of the Virgin Mavriotissa, at the Monastery of Lavra,and the Monastery of Xiropotamos on mount Athos, at the Monastery of Varlaam at Meteora and at Megiste on Castelorizo.

Different varieties of hemlock grow in Greece. In Attica the plant reaches 2 metres in height. Its poison is contained mainly in the plant’s seeds and flowers. General Theramenes from Kea (404 BC) was probably the first to take hemlock. Plato writes of Socrates’ symptoms after taking the poison, the stages of his paralysis and his quick death.

Images give eloquent expression to man’s eternal agony in the face of the inevitable decay brought on by death. There is a long tradition of images of the dead in the past, such as mummies with painted portrait faces or statues of the deceased.Photographs of the dead in the twentieth century belong to the same tradition, where the picture is printed indelibly on porcelain, surrounded by unfading plastic flowers.

The conclusion the author came to after looking into the records of the death penalty is that under the rule of governor Capodistrias, the death penalty was rarely enforced and never, even up to the twentieth century met with the approval of the Greek people. The author concentrates on the town of Nauplion. Executions were held on the fortress Palamedi, while the castle of Bourtzi was where the executioners lived. The executioners who were employed were always foreigners. With the enthronement of king Otto the “function” of the executioner came to be established. So was the guillotine. The author of the article presents lively instances of executions as described by the local Argolida press. These articles demonstrate the population’s repugnance at the death penalty. Often executioners were stoned or killed and the guillotine burned to the ground.

The popular painting of the steps in a man’s life was to be found mainly in tavernas and in this painting we find condensed the entire ideology of a male-orientated society. At the base of the steps, in the centre of the picture, Eve is shown reminding us of her catastrophic role. Only in two of the nine steps in a man’s life is he accompanied by a woman whether his wife or mother. Apart from the contrast shown between man and woman, there are more contrasting pairs in the picture. There is a youth and an elderly man, a productive and non-productive man. This characteristic of being useful in life is what determines the peak of a man’s life. He stands on the highest step at the age of about 40 or 50 years old, at which age he is at the height of his professional powers.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο πλάνης, η φιγούρα που ενσαρκώνει την ποίηση του Μποντλέρ, αρνείται να υποταχθεί, αρνείται να υποταχθεί στην εποχή του, στην ταχύτητά της. Δεν είναι συμβατός με αυτήν, δεν είναι αφομοιώσιμος. Κρατά τα στοιχεία αυτά που τον κάνουν να ξεχωρίζει, που αποτελούν μέρος της ταυτότητάς του, δεν τα θυσιάζει για χάρη της ομοιομορφίας, δεν ενδίδει στην ευκολία του ανήκειν. Είναι καμιά φορά επώδυνο να ξεχωρίζει κανείς. Ο Μποντλέρ και στη ζωή και στο έργο του ακολούθησε τη φωνή που παραινεί τους τρελούς αυτού του κόσμου να διαφυλάξουν τα όνειρά τους, γιατί, όπως λέει η φωνή στο ομώνυμο ποίημά του, τα δικά τους είναι ωραιότερα. Η φωνή αυτή τον επέλεξε και την επέλεξε κι αυτός, ενώ βρισκόταν, όπως αφηγείται, στριμωγμένος με την πλάτη στη σκοτεινή Βαβέλ της βιβλιοθήκης του. Το κέρας της Αμάλθειας, το σύμβολο της αφθονίας υπάρχει ως διακοσμητικό στοιχείο σε οικοδόμημα χτισμένο πάνω σε πύργο του Φρουρίου της Βαβυλώνας. Πολυπολιτισμικότητα και αφθονία. Η πολυφωνία, όμως, δεν ταυτίζεται με την αφθονία, συχνά είναι απλώς φασαρία. Είναι σαν την οχλοβοή στο μέσο της οποίας είναι εξόριστος ο ποιητής, όπως τόσο οξυδερκώς περιγράφεται η μοναξιά του στο ποίημα Άλμπατρος του Μποντλέρ. Στους πλάνητες αυτού του κόσμου εύχομαι ολόψυχα να μην υποκύψουν ποτέ στις σειρήνες της κανονικότητας, να συνεχίσουν να περιδιαβαίνουν στο περιθώριο της ζωής αλλά και εντός της, για να μας θυμίζουν να μην προδίδουμε τα όνειρά μας.

Η Χρυσούλα Παλιαδέλη. Η Χρυσούλα Σαατσόγλου–Παλιαδέλη είναι σήμερα ομότιμη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας–Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), στο οποίο είχε η ίδια φοιτήσει. Αγαπημένοι της δάσκαλοι ο Γεώργιος Μπακαλάκης και ο Μανόλης Ανδρόνικος. Πτυχιούχος πια, διετέλεσε βοηθός του Γιώργου Δεσπίνη (1972–1975) και, στη συνέχεια, του Μανόλη Ανδρόνικου (1975–1984). Το 1975 εντάχτηκε στην ομάδα της συστηματικής ανασκαφής του ΑΠΘ στη Βεργίνα και υπήρξε μέλος της όλα τα χρόνια της ανασκαφής της Μεγάλης Τούμπας που αποκάλυψε τους βασιλικούς τάφους (1976–1980). Από το 1982 έχει την επιστημονική ευθύνη για την έρευνα του Ιερού της Εύκλειας, στην αγορά των Αιγών, πανεπιστημιακή ανασκαφή την οποία διευθύνει από το 2001. Το εντυπωσιακό εύρημα του 2008–2009 από τον τομέα του Ιερού της Εύκλειας εικονογράφησε το δραματικό τέλος που επεφύλαξε ο Κάσσανδρος στη γενιά των Τημενιδών. Για την αρχαία Μακεδονία και τη Βεργίνα έχει συγγράψει μονογραφίες και αρχαιολογικούς οδηγούς. Έχει εκπαιδεύσει τους φοιτητές και τις φοιτήτριές της στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, την πλαστική, τη ζωγραφική και την επιγραφική τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Έχει επίσης συμμετάσχει σε ελληνικές αποστολές στην Αίγυπτο, το Πακιστάν και το Ουζμπεκιστάν και έχει δώσει πλήθος διαλέξεων σε συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η διδακτορική της διατριβή, Τα επιτάφια μνημεία από τη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας, εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη από το ΑΠΘ το 1984 (Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα αρ. 50). Η Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (αρ. 231) εξέδωσε το 2004 το βιβλίο της Βεργίνα. Ο τάφος του Φιλίππου. Η τοιχογραφία με το κυνήγι. Από τα άρθρα της επιλέξαμε εδώ το «The arts at Vergina – Aegae, the cradle of the Macedonian kingdom», στον συλλογικό τόμο των εκδόσεων Brill, τον οποίο επιμελήθηκε ο Robin J. Lane Fox, Brill’s Companion to Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC–300 AD (Leiden/Boston 2011). Η αρχαιολογία τη γοήτευσε, έχει πει, γιατί συνδυάζει τη γνώση με τη χρήση της κοινής λογικής, γιατί είναι η πιο ορθολογική από τις θεωρητικές επιστήμες και η περισσότερο ανοικτή στη συνεργασία με τις θετικές. Ωστόσο, δεν ενδιαφέρεται μόνο για τον αρχαίο πολιτισμό. Την ενδιαφέρει πρωτίστως ο πολιτισμός της καθημερινότητας, ο οποίος βλέπει ότι μας λείπει. Και αυτό τη θλίβει. Όπως έχει εξομολογηθεί σε συνέντευξή της: «Ζούμε στον τόπο μας λες και δεν είναι δική μας αυτή η χώρα και αντιμετωπίζουμε τα κοινά σαν να ήταν ξένα». Όμως, η Χρυσούλα Σαατσόγλου–Παλιαδέλη, το γένος Σαδικάριο, ίσως είχε αναπτύξει ευαίσθητη πολιτική συνείδηση για έναν πρόσθετο λόγο. Η μητέρα της, η μικρή τότε Ζάννα, το 1943 στοιβάχτηκε μαζί με όλη της την οικογένεια στο τρένο για το Άουσβιτς. Ήταν μία από τους λιγοστούς Εβραίους της Θεσσαλονίκης που γύρισαν από την κόλαση. Το ενδιαφέρον της για τα κοινά το έχει εκδηλώσει πολλαπλά: Όταν η Θεσσαλονίκη έγινε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 1997, όταν ο Γιώργος Παπανδρέου το 2009 της πρότεινε μια θέση στο Ευρωκοινοβούλιο. Ίσως λιγότερο γνωστή είναι η συμμετοχή της στην Ανεξάρτητη Αρχή για τη Διασφάλιση της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ) ή στις Επιτροπές Ερευνών και Δημοσίων Σχέσεων του ΑΠΘ.

Το βορειοανατολικό τμήμα των ανασκαφών του Τύρα. Λίγα χρόνια πριν από το ξέσπασμα της ιωνικής εξέγερσης, άποικοι από τη Μίλητο ίδρυσαν στον Εύξεινο Πόντο την Οφιούσσα. Τον 4ο αιώνα π.Χ. η πόλη μετονομάστηκε σε Τύρα. Οι άποικοι συγχρωτίστηκαν με τους ντόπιους «βαρβάρους» και ανέπτυξαν ευρύ δίκτυο εμπορικών σχέσεων. Ο Τύρας επιβίωσε ως τον 4ο αιώνα μ.Χ. Mεγάλο μέρος από τα ερείπιά του καλύφθηκε από το μεσαιωνικό οχυρό Άκκερμαν.

Γενική άποψη του μικρού θεάτρου της Αμβρακίας. Είδαν οι Κορίνθιοι την προνομιακή φυσική θέση και ίδρυσαν εκεί την Αμβρακία, τη σημαντικότερη πόλη–κράτος της βορειοδυτικής Ελλάδας μετά την Κέρκυρα. Ο βασιλιάς Πύρρος την έκανε πρωτεύουσά του. Μετά από κάποιους αιώνες σιγής, σε χρόνους μεσοβυζαντινούς, μια άλλη πόλη αναδύθηκε στη θέση της. Τη λέγαν Άρτα και στέριωσε πάνω στα ερείπια της στοιχειωμένης Αμβρακίας.

Το έργο της Ayşe Erkmen «On Water», εμπορευματοκιβώτια, δοκοί χάλυβα, σχάρες χάλυβα, 6.400x640 εκ. διάδρομος, στην έκθεση Skulptur Projekte Münster του 2017, Μύνστερ. Ευγενική παραχώρηση: LWL–Museum für Kunst und Kultur (Westfälisches Landesmuseum), Münster/Henning Rogge. © Ayşe Erkmen. Αν ο πλάνης του 19ου αιώνα είναι, όπως γράφει ο Baudelaire, ο «ήρωας της μοντέρνας ζωής», τότε η αντιβολή του με τον σύγχρονο φιλότεχνο αναδεικνύει τον δεύτερο σε «ήρωα της μεταμοντέρνας κατάστασης». Στο άρθρο εξετάζεται η έννοια της περιπλάνησης και γίνεται αναφορά σε σημαντικές εκθέσεις, όπου οι αντισυμβατικές εκθεσιακές πρακτικές που εφαρμόστηκαν προϋπέθεταν την περιπλάνηση του θεατή.

Άποψη του αγγλικού νεκροταφείου. Φωτογραφία από τηλεκατευθυνόμενο τετρακόπτερο, 2017. Η ίδρυση του εγγλέζικου νεκροταφείου το 1675 για την ταφή προτεσταντών Άγγλων πολιτών μαρτυρεί την ύπαρξη παροικίας στη Ζάκυνθο πολύ πριν από τα χρόνια της Αγγλικής Προστασίας. Ανάμεσα στα απλά μνήματα, σκαλισμένα με τα προσωπικά στοιχεία των νεκρών, με επικλήσεις και επιγράμματα, διακρίνονται ταφικά μνημεία με γλυπτικές δημιουργίες ανώνυμων λιθοξόων που, επηρεασμένες από την Αναγέννηση, το αυστηρό Μπαρόκ και τον δυτικότροπο Νεοκλασικισμό, ανασύρουν στοιχεία αρχαιοελληνικής αισθητικής.

Το κεφάλι του αλόγου από το έργο «O Μέγας Αλέξανδρος». Ο εφαπτομενικός φωτισμός αποκαλύπτει τη μορφολογία της επιφάνειας (φωτ.: ARTICON). Συστατικά στοιχεία της «ναΐφ» τέχνης του Θεόφιλου, που προδίδουν και συνθήκες της καθημερινότητάς του, διαγνώστηκαν χάρη στις σύγχρονες, μη καταστρεπτικές μεθόδους που εφάρμοσε το Εργαστήριο ARTICON του ΤΕΙ Αθήνας σε πέντε έργα του λαϊκού ζωγράφου από τη συλλογή του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.

Ένα από τα δύο κιονόκρανα με θέμα τη γλαύκα της θεάς Αθηνάς. Η εισαγωγή εκλεκτικιστικών στοιχείων, όπως το κέρας της Αμάλθειας ή η γλαύκα της Αθηνάς, σε έναν από τους σημαντικότερους χριστιανικούς ναούς της Μέσης Ανατολής, στόχευε στην ανάδειξη της ελληνικότητας του Πατριαρχείου και της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής του μνημείου.

Μήτρα Ελληνιστικής περιόδου για την κατασκευή πήλινων πωμάτων οριζόντιων κυψελών. Φέρει την επιγραφή ΕΜΒΙΟΥ. Αρχαιολογική Συλλογή Αεροδρομίου Αθηνών. Πληροφορίες για την άσκηση της μελισσοκομίας δεν έχουν διασωθεί παρά ελάχιστες στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Όμως, οι Λατίνοι παρέχουν πολύτιμα στοιχεία που επιτρέπουν τη διαμόρφωση ακριβούς εικόνας, τουλάχιστον για την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο. Τα κενά έρχεται να καλύψει η αρχαιολογική έρευνα σε συνδυασμό με τα εθνογραφικά παράλληλα.

Το ιερό του Ιππολύτου στα δυτικά της αρχαίας πόλης (αεροφωτογραφία). Η αρχαία Τροιζήνα βρισκόταν λίγο δυτικότερα του σημερινού ομώνυμου χωριού της βορειοανατολικής Πελοποννήσου. Τα μνημεία της είναι γνωστά κυρίως από την εκτενή περιγραφή του Παυσανία (II.30.5–32.10), ο οποίος μνημονεύει πολλά λατρευτικά οικοδομήματα και άλλα δημόσια κτήρια που είδε εκεί, παραθέτοντας ταυτόχρονα αρκετά στοιχεία για τις μυθικές παραδόσεις της πόλης. Σημαντικές είναι και οι μαρτυρίες ξένων περιηγητών που την επισκέφθηκαν στη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα (Fourmont, Chandler, Dodwell, Gell, Stackelberg, Pouqueville, Prokesch von Osten, Blouet, Puillon Boblaye, Curtius, Bursian κ.ά.), καθώς μας άφησαν αξιοσημείωτες περιγραφές των ερειπίων που ήταν ορατά πριν από την έναρξη των ανασκαφών. Οι αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή της αρχαίας πόλης άρχισαν από τον Legrand στα τέλη του 19ου αιώνα και συνεχίστηκαν από τον Welter στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Ορισμένα από τα αντικείμενα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές του Legrand εντοπίστηκαν στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και τώρα κοσμούν την έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Πόρου, ενώ η τύχη των κινητών ευρημάτων των ερευνών του Welter παραμένει άγνωστη. Οι σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων ξεκίνησαν το 1979 και μέχρι σήμερα έχουν φέρει στο φως πολλά αξιόλογα ευρήματα, προερχόμενα κυρίως από δύο μεγάλα νεκροταφεία, το ένα στα ανατολικά και το άλλο στα δυτικά της πόλης. Τα σημαντικότερα από αυτά εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς και κάποια άλλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου. Το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας Τροιζήνας είναι θαμμένο κάτω από πυκνοφυτεμένα περιβόλια με οπωροφόρα δέντρα, αλλά όσα από τα μνημεία της έχουν αποκαλυφθεί ή παρέμειναν ορατά από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, καθώς και η διεξοδική περιγραφή του Παυσανία, μαρτυρούν ότι ήταν μια πολύ σπουδαία πόλη. Μόνο το τέμενος του Ιππολύτου, το οποίο βρισκόταν έξω από τα τείχη της, έχει ανασκαφεί σε μεγάλη έκταση και τώρα αποτελεί τον επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο της Τροιζήνας. Στο ιερό αυτό λατρεύτηκε αρχικά ως ήρωας και κατόπιν ως θεός ο νεαρός γιος του Θησέα, τον οποίο ερωτεύτηκε παράφορα αλλά χωρίς ανταπόκριση η μητριά του Φαίδρα, με αποτέλεσμα να βρουν και οι δύο τραγικό θάνατο.

Πυρηνόμορφα εργαλεία. Αντλώντας έμπνευση από τη Νέα Αρχαιολογία και κυρίως από τις εργασίες του A. Leroi-Gourhan, η μελέτη της Παλαιολιθικής εποχής ξεπέρασε τα όρια της στρωματογραφίας και της τυπολογίας των εργαλείων. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της βρέθηκαν η ζωή και οι δραστηριότητες του προϊστορικού ανθρώπου, σε συνδυασμό με το εξελικτικό του στάδιο και το φυσικό του περιβάλλον. Η τυπολογία παραμένει βέβαια το βασικό εργαλείο του αρχαιολόγου αλλά η κατανόηση του παλαιολιθικού ανθρώπου απαιτεί παράλληλες μελέτες, όπως είναι η σχετική με την οικονομία της πρώτης ύλης. Στη μελέτη μιας λιθοτεχνίας, σημαντικές πληροφορίες για την οικονομία της πρώτης ύλης δίνουν: α) η αναλογία των διαμορφωμένων εργαλείων προς τα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα, β) η συχνότητα των πυρήνων και ο βαθμός εξάντλησής τους, γ) το πλήθος των λίθινων αντικειμένων μιας θέσης και δ) ειδικότερα για τη Μέση Παλαιολιθική, ο βαθμός χρήσης της τεχνικής Λεβαλουά (Levallois). Πολύ μεγάλης σημασίας είναι επίσης η απόσταση που χωρίζει τον καταυλισμό από την πηγή της πρώτης ύλης. Ένα πολύ καλό παράδειγμα για την οικονομία της πρώτης ύλης προσφέρει η λιθοτεχνία του σπηλαίου Lazaret στη Νίκαια της Γαλλίας. Η λιθοτεχνία του, που τοποθετείται στην αρχή του μεταβατικού σταδίου από την Αχελαία προς τη «Μουστέρια με άφθονα ξέστρα», ονομάστηκε «Προμουστέρια». Από τα πετρώματα που είχαν χρησιμοποιηθεί, πυριτόλιθος, χαλαζίας, πυριτιωμένος ασβεστόλιθος και αργιλικός ασβεστόλιθος, και την επεξεργασία τους προκύπτει ότι ο άνθρωπος της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, αξιοποιώντας κατάλληλα τις δυνατότητες που του πρόσφερε το περιβάλλον και κάνοντας μεγάλη οικονομία δυνάμεων και χρόνου, εκδηλώνει ήδη «σοφία».

Αυλή στο σημερινό Ακρωτήρι. Τίποτα δεν απορρίπτεται. Όλα περιμένουν τη σειρά τους να ξαναχρησιμοποιηθούν.

Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Η 25η επέτειος του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας γιορτάστηκε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στις 23 Μαΐου 1990 με την ομιλία του καθηγητή Ιστορίας J. Donald Hughes (Πανεπιστήμιο του Denver). Ο ομιλητής, που ειδικεύεται στην περιβαλλοντική ιστορία και την οικολογία των αρχαίων πολιτισμών, υποστήριξε ότι η ελληνική αρχαιότητα μπορεί και σήμερα να εμπνεύσει την ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης. Στα αποσπάσματα που παρατίθενται εδώ αναφέρονται τρία παραδείγματα: α) το διάσπαρτο από ιερές περιοχές αρχαίο τοπίο, β) η μύηση των κοριτσιών στη μυστηριώδη σχέση με τα ζώα από την Άρτεμη στη Βραυρώνα και γ) η συμβολή της φιλοσοφικής σκέψης ενός Πυθαγόρα ή ενός Θεόφραστου στην περιβαλλοντική εκπαίδευση.

Ρυτό σε σχήμα υποδήματος. Θαλαμωτός τάφος, Βούλα Αττικής, 14ος αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Με εικονογράφηση που καλύπτει το φάσμα από την κυκλαδική ως τη χριστιανική τέχνη, η συγγραφέας παρουσιάζει τον αρχαίο ελληνικό στοχασμό για το έμψυχο σύμπαν μέρος του οποίου είναι και ο άνθρωπος. Τη φύση που περιγράφει ο Όμηρος οι λυρικοί θα τη διακρίνουν στο «άγριο», ανέγγιχτο τοπίο και σε εκείνο που δημιουργείται με ανθρώπινη παρέμβαση. Σε ύμνο θα μετατρέψουν οι Αλεξανδρινοί τη χαρά της ζωής που αντλούν από τη φύση. Σε χορικό της Αντιγόνης (στ. 332-375), ο Σοφοκλής συμπυκνώνει σε δυνατές εικόνες τις επεμβάσεις του πολυμήχανου ανθρώπου στον κόσμο που τον περιβάλλει. Μόνο το Θάνατο δεν μπορεί να δαμάσει.

Ζευγάρωμα χταποδιών: Το αρσενικό απλώνει, για να δείξει στο θηλυκό, το πλοκάμι που χρησιμεύει στο ζευγάρωμα. Τα βιογραφικά στοιχεία του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.) σχετίζονται άμεσα με το επιστημονικό του έργο. Συγγραφέας βιβλίων ιατρικής και φυσικής, ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Β΄. Επί είκοσι χρόνια, ο Αριστοτέλης μαθητεύει στην Ακαδημία του Πλάτωνα και, μετά το θάνατο του δασκάλου, θα εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία και από εκεί στη Λέσβο. Τα έργα του μαρτυρούν την εντατική έρευνα που πυροδότησε η πλούσια χλωρίδα και πανίδα του νησιού και τις πληροφορίες που συγκέντρωσε από τους ντόπιους. Τη Λέσβο εγκαταλείπει το 343 π.Χ. για να αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση του 13χρονου Αλέξανδρου. Οι μακεδόνες βασιλείς χρηματοδοτούν τις επιστημονικές του συλλογές, ενώ απεσταλμένοι του Αλέξανδρου του φέρνουν από την Ασία όλα τα αξιοπερίεργα είδη αυτής της ηπείρου. Το 335 π.Χ., ο Αριστοτέλης επιστρέφει στην Αθήνα και ιδρύει τη δική του Σχολή στο Λύκειον. Οι έρευνες του Αριστοτέλη για τη Ζωολογία και τη Βιολογία συμπεριλαμβάνουν παρατηρήσεις ανατομικές και εμβρυολογικές. Φαίνεται ότι είχε κάνει ανατομικές έρευνες σε περισσότερα από πενήντα ζώα αλλά και σε ανθρώπινα έμβρυα. Στα τρία του μεγάλα βιολογικά έργα, Περί ζώων ιστορίας, Περί ζώων μορίων και Περί ζώωνγενέσεως, μνημονεύει περίπου 500 ζώα και περιγράφει αναλυτικά όργανα του σώματος, τρόπους αναπαραγωγής, τροφικές συνήθειες, οικοσυστήματα. Δεν λείπουν βέβαια ανακρίβειες που οφείλονται στην έλλειψη μέσων παρατήρησης ή σε μυθομανείς πληροφοριοδότες. Το γεγονός δεν επισκιάζει τον μνημειώδη χαρακτήρα του έργου του, θεμέλιο μιας επιστήμης που παρέμεινε αναλλοίωτη ως το 1800.

Η Κωνσταντινούπολη από χειρόγραφο του 15ου αιώνα. Στη διάρκεια της πρωτοβυζαντινής περιόδου η φροντίδα για τις πόλεις εκδηλώνεται με αντιπλημμυρικά έργα, με δρόμους που ανοίγουν σήραγγες στα βουνά, με ανοικοδομήσεις ύστερα από σεισμούς, με έργα για την υδροδότηση. Στην Κωνσταντινούπολη η αισθητική φροντίδα για τις προσόψεις των σπιτιών και η χωροθέτησή τους ρυθμίζεται νομοθετικά: η θέα προς τη θάλασσα δεν πρέπει να εμποδίζεται, η ύψωση ενός σπιτιού δεν πρέπει να «κόβει» το φως από το σπίτι του γείτονα. Προδιαγραφές θεσμοθετούνται για τα ρείθρα, τα αποχωρητήρια και τους υπονόμους. Ωστόσο, μετά τον 7ο αιώνα το αστικό τοπίο προοδευτικά αγροτοποιείται ενώ οι αυτοκράτορες χρηματοδοτούν πλέον μόνο έργα αμυντικά.

Νεαρός με το γάιδαρό του από μωσαϊκό του Μεγάλου Παλατίου της Κωνσταντινούπολης. Το Περί κτισμάτων του Προκόπιου είναι η κυριότερη πηγή για τις παρεμβάσεις των Βυζαντινών στη φύση: αλλαγές στην κοίτη ποταμών, διάνοιξη σήραγγας στα βουνά, κατασκευές για την υδροδότηση των πόλεων. Στις πόλεις της πρωτοβυζαντινής περιόδου, συγκεκριμένες πολεοδομικές διατάξεις ρύθμιζαν την ανέγερση των κατοικιών, νομοθετημένη ήταν η κρατική μέριμνα για τα υδραγωγεία, τους υπονόμους, την οδοστρωσία και την καθαριότητα των δρόμων. Οι βυζαντινές πόλεις ήταν στενά δεμένες με την αγροτική οικονομία. Τα κείμενα που προορίζονταν για χρήση των οικονομικών υπαλλήλων της εποχής μάς πληροφορούν για τους τύπους των αγροτικών συνοικισμών, τα ημερομίσθια, τις τιμές των προϊόντων, τα προβλήματα των γεωργών. Κινητήρια δύναμη της βυζαντινής αγροτικής οικονομίας ήταν ο θεσμός των παροίκων, ιδιαίτερα για την καλλιέργεια των μεγάλων αγροκτημάτων του θρόνου, της Εκκλησίας, των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και των μεγάλων γαιοκτημόνων. Από τον φοβερό λιμό του 927-928, που ανάγκασε πολλούς αγρότες να πουλήσουν τη γη τους σε εξευτελιστική τιμή, επωφελήθηκαν οι «δυνατοί». Η πολιτική των Παλαιολόγων αύξησε κι άλλο τη δύναμή τους σε βάρος των μεσαίων ιδιοκτητών. Τις αντιλήψεις των Βυζαντινών για τον κόσμο εκφράζει η Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη. Στην εποχή του Ιουστινιανού οι ψηφοθέτες παρεμβάλλουν στο διάκοσμο του δαπέδου των εκκλησιών κοσμολογικά ή γεωγραφικά θέματα. Σκηνές από την αστική και αγροτική ζωή των Βυζαντινών εμφανίζονται σε ψηφιδωτά, μικρογραφίες χειρογράφων, σε αντικείμενα μικροτεχνίας και σε υφάσματα. Η επίγεια ζωή στην παλαιοχριστιανική τέχνη δηλώνεται με την αλληγορία των μηνών και τις αντίστοιχες αγροτικές δραστηριότητες ενώ στη βυζαντινή τέχνη οι απεικονίσεις των αγροτικών δραστηριοτήτων συνδυάζονται με χωρία της Βίβλου. Σε Ευαγγέλια, Ψαλτήρια και λειτουργικές Ομιλίες εικονίζονται ελεύθεροι επαγγελματίες των πόλεων, όπως συμβολαιογράφος, σιδεράς, πλανόδιος έμπορος, ιστουργοί, συνεργείο οικοδόμων.

Η πάλη του Ηρακλή με τον ποταμό Αχελώο σε αττικό ερυθρόμορφο στάμνο. Περ. 530-500 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο. Οι βασικές αρχές της οικολογίας, υποστηρίζουν οι συγγραφείς, έχουν τις ρίζες τους στη σκέψη και τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Σε αντίθεση με τον ιουδαϊσμό και το χριστιανισμό που ανέδειξαν τον άνθρωπο σε κυρίαρχο επί της γης, η αρχαία ελληνική θρησκεία όριζε το σεβασμό του περιβάλλοντος και τη σωστή σχέση του ανθρώπου στο οικοσύστημα. Η «ενότητα» της φύσης, η επίδρασή της στην ανθρώπινη συμπεριφορά και η ανάδειξή της σε υπόδειγμα μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία χαρακτηρίζει τη σκέψη των Προσωκρατικών και του Ιπποκράτη. Στα έργα των φιλοσόφων ανιχνεύονται οι έννοιες της εντροπίας και της ανακύκλησης. Για τον Ξενοφώντα και τον Αριστοτέλη, που ασχολήθηκαν με την οικονομία, η φυσική τάξη πρέπει να μένει απαραβίαστη, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων να είναι έλλογη και να μην ξεπερνά το επίπεδο της αυτάρκειας. Η ποιότητα του εδάφους έχει επίπτωση στον ανθρώπινο χαρακτήρα και την κοινωνική οργάνωση αφού τα εύφορα εδάφη δημιουργούν στέρεο δεσμό με τη γη, ενώ τα άγονα σπρώχνουν τους κατοίκους τους σε άλλες δραστηριότητες. Η επιλογή υγιεινής τοποθεσίας ήταν το πρώτο κριτήριο για τη χωροθέτηση των αρχαίων ελληνικών οικισμών που οριοθετούσαν τις χρήσεις γης κατά τομείς προς όφελος μιας σωστής πολεοδομικής εξυπηρέτησης. Δημόσια κτήρια που δεν έχαναν την αίσθηση του «μέτρου» και απλές ιδιωτικές κατοικίες εναρμονίζονταν με το περιβάλλον. Νομοθετικά μέτρα για τη ρύπανση στις πόλεις, την καθαρότητα του νερού, την εγκατάσταση βυρσοδεψείων κ.ά. συνδύαζαν τη δημόσια υγιεινή με τη φροντίδα του περιβάλλοντος.

Η Ακρόπολη πνιγμένη από το νέφος της Αθήνας. Από τα άρθρα 24 και 117 § 3 και 4 του Συντάγματος, που προβλέπουν την προστασία του περιβάλλοντος ως αυτοτελούς έννομου αγαθού, απορρέει ο πολιτικός χαρακτήρας της, η δυνατότητα των πολιτών να ενεργοποιήσουν και να συμμετάσχουν στις διαδικασίες. Το ισχυρότερο όπλο στα χέρια των πολιτών είναι το ένδικο μέσο της αίτησης ακυρώσεως ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η αίτηση μπορεί να ασκηθεί από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (δημοτικές, κοινοτικές αρχές) ή και ενώσεις προσώπων χωρίς νομική προσωπικότητα (περίοικοι εργοστασίου, κάτοικοι περιοχής). Στην ιδιότητα του περίοικου εμπλέκεται το κριτήριο της οικολογικής γειτνίασης που παίρνει υπόψη την επικινδυνότητα της ενδεχόμενης οικολογικής διατάραξης και τη γεωγραφική εμβέλεια της βλάβης. Tο πέρασμα από το Διοικητικό Δίκαιο στο Αστικό σηματοδοτεί την ιδιωτικού δικαίου έκφανση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος στο περιβάλλον. Θεωρώντας τα κυριότερα περιβαλλοντικά αγαθά κοινά και κοινόχρηστα, η αστική νομοθεσία αναγνωρίζει επάνω τους το δικαίωμα χρήσης που απορρέει από το δικαίωμα της προσωπικότητας. Η προστασία του περιβάλλοντος εξασφαλίζεται έμμεσα και με τις διατάξεις για την προστασία της κυριότητας και της νομής αλλά και με τις διατάξεις για τις αδικοπραξίες. Τέλος, ενδιαφέρουσα είναι η διάταξη του άρθρου 29 (ν. 1650/1986) που καθιερώνει γνήσια αντικειμενική ευθύνη προκειμένου περί οικολογικών ζημιών καθώς προϋποθέτει α) πράξη ή παράλειψη «παράνομη» που προκαλεί υποβάθμιση του περιβάλλοντος και β) αιτιώδη συνάφεια μεταξύ παράνομης συμπεριφοράς και οικολογικής ζημιάς. H «Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη», που τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουλίου 1987, προσφέρει το νομοθετικό θεμέλιο για την ανάπτυξη κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής και κοινοτικού δικαίου για την προστασία του περιβάλλοντος.

Ο παραδοσιακός οικισμός της Οίας στη Σαντορίνη είναι ο πρώτος διατηρητέος οικισμός της Ελλάδας. Σε αντιδιαστολή με το φυσικό περιβάλλον, το Σύνταγμα του 1975 ορίζει ως πολιτιστικό περιβάλλον «τα ανθρωπογενή στοιχεία του πολιτισμού και χαρακτηριστικά, όπως αυτά διαμορφώθηκαν από την παρέμβαση και τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, περιλαμβανομένων των ιστορικών χώρων και της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής εν γένει κληρονομιάς της χώρας». Το έννομο αυτό αγαθό, του οποίου την προστασία το Σύνταγμα του 1975 καθιέρωσε και κατοχύρωσε, περιλαμβάνει δύο ενότητες: α) ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους και β) κτήρια που κρίνονται «διατηρητέα» και οικισμούς «παραδοσιακούς». Όταν ένας χώρος χαρακτηριστεί με υπουργική απόφαση ιστορικός και αρχαιολογικός, στην ατομική ή μη ιδιοκτησία που βρίσκεται μέσα στον χαρακτηρισμένο χώρο τίθενται αμέσως περιορισμοί που φτάνουν ως την απαλλοτρίωση. Για οικοδομήματα παλαιότερα του 1830 ή μεταγενέστερα που όμως συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα ή χαρακτηρίζονται ως έργα τέχνης, χρειάζεται άδεια της Διοίκησης για οποιαδήποτε οικοδομική εργασία ή επισκευή. Οι περιορισμοί έχουν οικονομικό αντίκτυπο για τον ιδιοκτήτη που καλείται να καλύψει τα έξοδα. Αν όμως ο δικαστής κρίνει ότι αυτά ξεπερνούν ένα εύλογο ποσό, το Σύνταγμα επιτρέπει στον ιδιοκτήτη να απαιτήσει τη συμμετοχή του Δημοσίου. Τέλος, από το 1986 μια σειρά αποφάσεων του ΣτΕ έφερε στην επιφάνεια τη δυνατότητα που έδινε στον ιδιοκτήτη άρθρο του κωδικοποιητικού νόμου 5351/32 να ανακτήσει το ακίνητό του αν, σε αίτησή του για απαλλοτρίωση, η Διοίκηση έμενε άπρακτη επί διετία. Το Σύνταγμα του 1975 όμως επεκτείνει την υποχρέωση του Κράτους για αυξημένη προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος εις το διηνεκές.

Πραξιτέλης, «το παιδί του Μαραθώνα», 340-330 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο χρόνος γένεσης του θεσμού της αθηναϊκής εφηβείας διχάζει τους ερευνητές που συνασπίζονται σε δύο στρατόπεδα. Το πρώτο επικαλείται την αυθεντία του Wilamowitz και υποστηρίζει ότι ο θεσμός καθιερώθηκε μόλις το 335 π.Χ., χρονιά που ο Επικράτης, ρήτορας και δημαγωγός, διέθεσε ένα υπέρογκο ποσό για να «ιδρύσει» και να συντηρήσει το θεσμό. Απλά για να «διευρύνει» το θεσμό, διορθώνουν οι άλλοι. Η πόλη των Αθηνών, επανέρχονται οι πρώτοι, αφυπνίστηκε μετά την πανωλεθρία στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.) και καθιέρωσε τη στρατιωτική εκπαίδευση ως υποχρεωτική. Υπήρχαν και προηγούμενες ευκαιρίες αφύπνισης, λέει ο αντίλογος. Άλλωστε, συνεχίζουν, θα τους επέτρεπε ο Αλέξανδρος, την ίδια χρονιά που κατέστρεψε τη Θήβα, να ανοίξουν αυτοί τις πύλες του εφηβείου; Η πρώτη ομάδα επιστρέφει με ένα διπλό επιχείρημα. Επιστρατεύει τη σιγή των κλασικών που έζησαν πριν από το 335 π.Χ., ειδικά του Πλάτωνα, συνδυάζοντάς την με τις μαρτυρίες Πλάτωνα και Ξενοφώντα περί πλήρους ελευθερίας των εφήβων. Η σιγή οφείλεται, λένε οι άλλοι, στο ότι ο θεσμός είναι τόσο κοινότοπος όσο και τα Απατούρια. Ο δε Πλάτωνας δεν αναφέρει ούτε την εκπαίδευση των ορφανών. Όσο για την ελευθερία των «εφήβων», η λέξη είναι αμφίσημη και εδώ αναφέρεται στις ηλικίες 14-18, όχι στις ηλικίες 18-20. Τέλος, η πρώτη ομάδα ανασύρει από το οπλοστάσιό της επιγραφή του 334/3 π.Χ., που είναι η αρχαιότερη από όσες αναφέρονται στο θεσμό της εφηβείας. Η δεύτερη ομάδα υποστηρίζει την παλαιότερη χρονολόγηση προβάλλοντας τα εξής επιχειρήματα: 1. Σε μαρμάρινη στήλη των Αχαρνών (β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ.) διασώζεται ο όρκος των εφήβων που χαρακτηρίζεται «πατροπαράδοτος». Ο Λυκούργος διασώζει τον όρκο που έδιναν οι έφηβοι της πόλης στο ναό της Αγλαύρου και μας πληροφορεί ότι αυτόν απομιμήθηκαν οι Έλληνες στις Πλαταιές (479 π.Χ.). Τον όρκο στο ναό της Αγλαύρου αναφέρει ο Αλκιβιάδης στον Πλούταρχο αλλά και ο Δημοσθένης στον Περί παραπρεσβείας. 2. Το αγγείο που βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ στο Λένινγκραντ και απεικονίζει ορκωμοσία εφήβου είναι μελανόμορφου ρυθμού, ασύμβατου με τη χρονολόγηση του θεσμού στο 335 π.Χ. 3. Σημαντικές πληροφορίες που συνηγορούν υπέρ της αρχαιότητας του θεσμού προσφέρει ο Αισχίνης μιλώντας για τον εαυτό του στην περίοδο της εφηβείας όταν διατέλεσε και περίπολος.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων. Το Λυγουριό, κτισμένο πάνω στα ερείπια της αρχαίας Λήσσας, ζει σήμερα στη σκιά του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου. Η συγγραφέας επισύρει την προσοχή στα μνημεία του που αξίζει να βγουν από την αφάνεια. Πρόκειται για την Πυραμίδα και για πέντε εκκλησάκια, τα τρία μεταβυζαντινά, που περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια. Μόνο η ΒΑ γωνία σώζεται από την Πυραμίδα που ο Παυσανίας περιγράφει να έχει απεικονισμένες ανάγλυφες ασπίδες, συνδέοντάς την με τον πόλεμο των γιων του βασιλιά του Άργους, του Προίτου και του Ακρίσιου. Υποστηρίχτηκε ότι η Πυραμίδα κτίστηκε γύρω στο 400 π.Χ. ως μικρό παρόδιο οχυρό και μόνο μετά την εγκατάλειψή της έγιναν στο χώρο ταφές. Δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα με νάρθηκα και σπαράγματα τοιχογραφιών του 12ου αιώνα. Εντυπωσιακή είναι η εντοίχιση αρχιτεκτονικών μελών από το Ασκληπιείο ή άλλα αρχαία κτήρια. Σταυροειδής εγγεγραμμένος τετρακιόνιος με οκτάπλευρο τρούλο είναι ο ναός της Παναγίτσας, που η κτητορική του επιγραφή χρονολογεί στο 1701. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκτεταμένη του εικονογράφηση. Ίδιου τύπου είναι ο ναός της Αγίας Μαρίνας με κτητορική επιγραφή που τον τοποθετεί στο 1713. Δυστυχώς, οι τοιχογραφίες του έχουν μαυρίσει και απολεπίζονται. Δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο είναι ο ναός του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου, σπουδαίο μνημείο του 13ου αιώνα. Τέλος, μέσα σε ειδυλλιακό τοπίο βρίσκεται η βασιλική του Αγίου Μερκουρίου, καθολικό μεγάλης ανδρικής μονής που ιδρύθηκε στις αρχές της Τουρκοκρατίας και ερημώθηκε το 1835. Απλό εκκλησάκι με δίρριχτη κεραμοσκέπαστη στέγη βλέπει τις θαυμάσιες τοιχογραφίες του να καταστρέφονται.

«Τηγανόσχημο» σκεύος από τη Σύρο (ΠΚΙΙ περιόδου). Τα αρχαιολογικά δεδομένα μάς επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια σαφέστερη εικόνα για τη ζωή των Κυκλαδιτών της τρίτης χιλιετίας π.Χ. και μας αποκαλύπτουν τον καθοριστικό ρόλο που έπαιζε στις νησιώτικες κοινωνίες τους το πλοίο. Από τη δεύτερη φάση της πρώιμης εποχής του Χαλκού (ΠΚΙΙ/2800-2300 π.Χ.) προέρχονται οι χαραγμένες παραστάσεις πλοίων πάνω στην κυκλική επιφάνεια των «τηγανόσχημων» σκευών. Η μία, υπερυψωμένη άκρη τους επιστέφεται από το σκαρίφημα ψαριού μαζί με ένα «λάβαρο-σημαία». Το γεγονός ότι ο Σ. Μαρινάτος, περιγράφοντας τη μικρογραφία του ναυαγίου από το Ακρωτήρι της Θήρας (1500 π.Χ.), αναφέρει ότι ο πρόβολος είναι πρόσθετο αντικείμενο που φέρει διάφορα σύμβολα και προσαρμόζεται στην πρώρη ως εξάρτημα «σημαιοστολισμού», δίνει λαβή στο συγγραφέα να ερμηνεύσει την επίστεψη της υπερυψωμένης άκρης του πλοίου στα «τηγανόσχημα» σκεύη ως μακρύ «καμάκι» με το οποίο είχε νωρίτερα αλιευτεί ένα μεγάλο ψάρι. Πρόσθετη μαρτυρία προσφέρει όστρακο «τηγανόσχημου» αγγείου από τη Φυλακωπή της Μήλου (ΠΚΙΙΙ/2300-2000 π.Χ.). Στην πρύμνη πλοίου με πολλά κουπιά στέκεται ανθρώπινη μορφή, ο κυβερνήτης, κρατώντας μεγάλο κουπί που χρησιμεύει ως πηδάλιο. Πρόκειται για την πρωιμότερη ως σήμερα λεπτομερειακή απεικόνιση αιγαιοπελαγίτικου πλοίου.

Το ξενοδοχείο «Ακταίον» στο Νέο Φάληρο έφερε τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της βιεννέζικης σχολής του αναγεννησιακού κλασικισμού Ο συγγραφέας έρχεται να συμπληρώσει άρθρο του που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 29 της Αρχαιολογίας. Εκεί συνέδεε τυπολογικά την Αγορά του Άργους με άλλα έργα του Τσίλλερ ενώ αναφερόταν και στον «δημοτικό γεωμέτρη» Πάνο Καραθανασόπουλο. Η έρευνα του καθηγητή στο ΕΜΠ Μάνου Μπίρη έφερε πάλι στο προσκήνιο τον Καραθανασόπουλο, έναν από τους επιδέξιους χειριστές της «σχολής» του Τσίλλερ –ίσως και συνεργάτη του. Δύο από τα πιο γνωστά του έργα στην Αθήνα δεν σώθηκαν: το ξενοδοχείο «Ακταίον» του Νέου Φαλήρου και η «Στοά Πεσματζόγλου» απέναντι από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Ως προς την Αγορά του Άργους, τα σχέδια του Κώστα Μακρή για την αναστήλωσή της εγκρίθηκαν από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων στο τέλος του 1988. Από τα σχέδια της Ερμίνας Λειβαδίτη-Θεοφίλη για την κατασκευή στεγάστρου και την επικάλυψη του δαπέδου, το Συμβούλιο ενέκρινε μόνο το πρώτο.

Το σπίτι του Μακρυγιάννη στο Άργος όπως ήταν το 1984. Η παράλειψη ουσιαστικής μνείας της ελληνικής ιστορίας από την «κοινή» ευρωπαϊκή ιστορία και ο σάλος που εκ των υστέρων προκλήθηκε δίνει στο συγγραφέα την αφορμή να «ξεσπάσει» και για άλλα κακώς κείμενα. Στιγματίζει την αδιαφορία και την αδράνεια, το θράσος και την άγνοια, την έλλειψη φαντασίας της Πολιτείας, και χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την κλοπή στο Μουσείο της Κορίνθου που φέρνει στο προσκήνιο την αθλιότητα του (μη) συστήματος προστασίας της πολιτισμικής κληρονομιάς.

Ο Ερρίκος Σλήμαν. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή εκτίθενται λείψανα και πρόπλασμα από τους μικρόσωμους ελέφαντες που ζούσαν στην Τήλο πριν από 1.500-2.000 χρόνια – Στις 8 Νοεμβρίου 1989 στη Βοστώνη, το World Cultural Council απένειμε στην Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως το βραβείο Leonardo da Vinci που παρέλαβε η κυρία Έβη Τουλούπα - Γενική είναι η κινητοποίηση των φορέων της Θεσσαλονίκης για τη διάσωση του κυρίως κτηρίου του συγκροτήματος Αλλατίνη

Συνέδρια

«Αρχαιολογία και Ερρίκος Σλήμαν, εκατό έτη από το θάνατό του» ήταν ο τίτλος του Διεθνούς Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα (Πολεμικό Μουσείο, 14-22 Απριλίου 1990) – Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και με τη συνεργασία του Δήμου Αρταίων το Ελληνικό Τμήμα του ICOMOS οργάνωσε τριήμερη επιστημονική συνάντηση (Άρτα, 11-13 Μαΐου 1990) με θέμα «Νέες πόλεις πάνω σε παλιές – το παράδειγμα της Άρτας» - Απολογισμός του Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου στη Λυών (17-22 Απριλίου 1990) με θέμα «Η Θεσσαλία. Δεκαπέντε έτη ερευνών (1975-1990): αποτελέσματα και προοπτικές»

Εκθέσεις

Το Μορφωτικό Γραφείο της Κυπριακής Πρεσβείας και το Αρχαιολογικό Μουσείο του Ιδρύματος Πιερίδη συνδιοργάνωσαν έκθεση για τη «Μεσαιωνική Κυπριακή Κεραμική» (Σπίτι της Κύπρου, 28 Μαρτίου-28 Απριλίου 1990)

Βιβλία

Loring Danforth, Firewalking and Religious Healing, Princeton Univ. Press, Princeton 1989 – Κάτε Συνοδινού, Ευρωπαϊκά κοσμήματα του 19ου αιώνα, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1990 – R. Treuil, P. Darcque, J.-C. Poursat, G. Touchais, Les civilizations Egéennes du Néolithique et de l’Age du Bronze, P.U.F., Paris, 1989 - Σάνια Παπά, Διαβάζοντας τη Μεσαιωνική Κυπριακή Κεραμική μέσω της τέχνης του 20ού αιώνα, Ίδρυμα Πιερίδη, Λάρνακα 1990

Το λογότυπο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Συμπόσια – Συνέδρια

Στη Χαϊδελβέργη έγινε (2-6 Απριλίου 1990) το 27ο κατά σειρά Διεθνές Συμπόσιο Αρχαιομετρίας – «Fourth Australian Archaeometry Conference» είναι η επίσημη ονομασία του Συνεδρίου που θα πραγματοποιηθεί στο Australian National University στην Canberra, 11-14 Φεβρουαρίου 1991

Βιβλία

J. Henderson (επιμ.), Scientific Analysis in Archaeology, (Oxford University Committee for Archaeology, Monograph 19), 1989 – T.D. Price (επιμ.), The Chemistry of Prehistoric Human Bone, Cambridge UP, Cambridge 1989

The interest of an excavation on a Paleolithic site until recent years lay exclusively in the study of stratigraphy, paleontological remnants and the typology of tools. It is quite indicative that tools which did not appeal to the aesthetic standards of the excavator or retouched remainings were not even collected. This was because tradition had assigned the Paleolithic period to the science of geology, since geology had studied it first. Therefore, this period was in a way examined as a mere phase of the geological evolution; consequently, the focus of interest was placed on stratigraphy as well as on the successive development of fauna and of lithic industry. Recently, however, under the influence of New Archaeology and the decisive role of A. Leroi - Gourhan's work the life and activities of prehistoric man in combination with his evolutionary stage and natural environment have become the main objective of research. Thus, the Paleolithic period has today become a subject of interdisciplinary studies, while the primary concern during the excavation of a site as well as during the study of finds is that all information relevant to the aforementioned phases be collected and documented. Within this context the study of raw material economy, technique and typology of stone implements produces very useful data on prehistoric man; furthermore, it informs us how prehistoric man handled time and time again the problem of his dependence on the areas which could supply him with the raw material for necessary implements. Fundamental prerequisites for such a study is the careful and meticulous collection of all implements found in an excavation; also, the considerable size of the excavated area so that il can be representative of the entire prehistoric location. Unfortunately, the earlier excavations have not been carried out according to these standards and thus such a thorough study of their finds would be impossible. Consequently, a vast number of finds will remain insufficiently researched and more or less scientifically invalid.

Acting as human entities,one at a time or all together, humans act and affect their environment. The choice of their intervention on the environment assigns to them the name and character of their occupation. They are farmers or cattle-breeders. Or they contribute to the formation of their environment: They are builders, carpenters or blacksmiths. But always by choice. However, to "choose" at the same time means to"reject", since we prefer this over the other. People are defined not only by what they do, but also and equally by what they do not do. What they get out of their surrounding world is of equal importance to their existence to what they do not get. Consequently, the individual or the society is defined not only by what they get, but also by what of it they keep and what they discard. What we consider as useless or worthless matter, when, where and how we get rid of it, surely represents a part of our identity both as individuals and as a community, like the clothes which characterize our appearance or the architecture which regulates our relation with the surrounding space. Garbage, refuse consumer goods, trash, the secondary wortd of the deficient, superfluous or unsuccessful production equally set the boundaries and potentialities of a community as the technical achievements which are considered positive.Tools and devices, ships, textiles, weapons, agriculture and cooking. Leftovers and their mode of utilization reveal the community's ideology and the way its members conceive their relationship with vast nature or their participation in nature's evolution as clearly as the various artistic representations and epic poems and probably more directly.

Aristotle was bom in 384 BC in Stagira, a small town of NE Chalkidiki peninsula. His father, Nikomachos,was the doctor of Amyndas II, King of Macedonia. Aristotle at the age of seventeen emigrated to Athens, where up to the age of thirty-eight he attended Plato's Academy studying a variety of sciences. In 354 BC he presents his own ideas and thoughts in his Dialogues. After Plato's death, he left Athens and settled in Assos, where he instituted a school; three year later, having been invited by Theophrastos, he travelled to Mytilene where the natural environment offers him a strong initiative for his research. The landscape of the island, forests, waters, animals as well as its inhabitants, and his acquaintance with fishermen, hunters and farmers furnish substantial material for his later works. In 342 Philipp II, King of Macedonia invites Aristotle to Macedonia and assigns to him the education of his son and heir Alexander the Great. However, Aristotle owes his fame to his reputation as a researcher in Zoology and Biology. In his biological writings he appears to have a good knowledge of over five hundred animal species, while his desriptions indicate that he must have performed anatomic research on more than fifty of them. In his three voluminous biological works he gives a full and detailed description of the various animal characteristics. The work of Aristotle never passed into oblivion. In eighth century Byzantium his writings enjoy fame and high reputation, while in the twelfth century they are translated into Latin and gain publicity in the West. Aristotle is the father of Biology, which retained the principles, content and form, that he had introduced and defined, until the nineteenth century.

Byzantine people, living in an environment tamed millenniums ago, continued to face, change and exploit nature and its phenomena. Throughout the Early Byzantine era men show a special concern for their city, an attitude characteristic to ancient Greeks and Romans. The efforts of imperial governors and city officials and in a minor degree these of individuals are directed towards works best suited to the accommodation, adaptation and exploitation of nature's powers and potentialities. The legislation ruling town-planning proves the interest of the state in matters pertaining to the best possible aesthetic, practical and hygienic organization of cities. As the Early Christian period expires crucial changes take place in urban civilization.This shows in the different attitude taken towards the function and use of the environment causing many urban features to be spoiled.

Each and every citizen of the Byzantine Empire, either living in the urban centres or in the country, had a strong bound with land and its production. The Byzantine towns were heavily depending on rural economy, not only because they were having a direct financial relation with their suburbs, but also because most of their inhabitants were working in the fields. The coexistance of the purely civil functions with the rural ones affects to a great extent the social structure of towns. The country side adjacent to a town depends on it and is thoroughly influenced by it, while it supplies the urban centre with agricultural products. The social and financial structure in Byzantium is affected by the schemes of production prevailing in the country. The relation of the Byzantine man with his natural environment and his intervention in the physiognomy of habitation along with the written documents, monuments and excavational finds, help us a great deal to approach and estimate better his real proportions. The social status of a Byzantine is mainly defined on the basis of the land he owns since what really accounts in a man's wealth is his property in real estate. The extensive land property is cultivated by paid land workers and peasants. The village is a substantial unit of production which includes wheat and grapewine fields, brooks, mills as well as its inhabitants, their fields and gardens, trees and animals. The main urban centres of Byzantium, smaller in size than the present cities, were offering a wide range of opportunities for work, education, entertainment and for an ecclesiastic, political or administrative career. The simple man of the Byzantine country - alike his Roman predecessor - bases his existance on the fertility of the fields and the temper of nature. His main concern is his family, home and production. The role that the natural environment has played in the human life and activity is absolutely decisive as it also becomes obvious through the research and study of Byzantine documents. Various scenes depicting the urban and rural life of the Byzantines appear in mosaics, illustrated manuscripts, Minor Arts objects and textiles. In Early Christian art the earthly life is represented through the allegories of months and seasons in the form of rural activities. While in Byzantine art the iconographic repertoire adopts farmer's activities, such as plowing, sowing, harvesting, pruning and fruit gathering, to illustrate the Old and New Testament texts. Rural scenes are also used to illustrate Menologia, Gospel books, liturgical Sermons as well as ancient texts, which are meticulously copied and decorated in the Byzantine scriptoria. The bloom of urban life is connected with the revival of the towns and the consequent creation of a middle class consisting of craftsmen and merchants. The miniatures of certain manuscripts offer additional information on the businessmen who were inhabiting the main or secondary urban centres of Byzantium. Thus, a variety of professions is represented in Psalters, Gospels and Sermons, such as notary, blacksmith, peddler, loom makers, even a team of builders. Scenes depicting urban everyday life are also decorating floor mosaics, consular diptychs and Minor Arts items. The Byzantine man being earthbound relies his wealth and prosperity on nature's mood and temper, therefore he sometimes tries to understand and tame it and others to appease it by prayers and magic acts of apotropaic character.

The basic principles of Ecology originate from the thought and life of the ancient Greeks. The holding of nature in respect as well as the governing rule of moderation in every human pursuit is the optimum law and guide. The pursuit of self-sufficiency, rational reduction, the division of needs into those that are necessary and those that are superfluous, creative work and the aesthetic of the environment must become our goals it we want to claim a high quality of life and to safeguard the existence of planet Earth in the future.

With the exception of the State Council's jurisprudence, which has repeatedly in recent years faced the issue of environment protection with special sensitivity, Greek justice, in general, has not had the chance to deal sufficiently with the pollution of the environment and its relevant problems. Both in the public and private law of our country there exist a number of appropriate provisions as opposed to the law of foreign countries with environmental problems. There, quite often, it is asked of the legislalor and of the law to enact a legislation in support of an already established juridical practice. However, the absence of a wide jurisprudence in Greece is not so much due to the scarsity of environmental cases as to the inertia of the citizens that can be explained either by ignorance of the law or by indifference or even by financial shortcomings in the face of involvement in a lawsuit. Provisions for the protection of the environment have been included in the legislation of public and private law. Article 24 of the Constitution establishes the rights of the environment as an individual, social and political right. This means that every administrative act can be brought before the State Council, so that its agreeability or not with the content of the article 24 may be judged. Needless to say that this procedure is activated only if an individual or legal entity, which has a legitimate interest, asks for the invalidation of such a harmful to the enviroment administrative act. To facilitate the protection of the environment the State Council has broadened the content of the legal interest, since it is more than a necessary prerogative for an appeal. In Civil Law the environment is protected: 1. By the provisions referring to public goods (air, sea, running waters, sea-shore, forests, squares, streets, groves, etc.), which are the most important environmental goods, in combination with those referring to the protection of personality. Both Civil Law and jurisprudence fully accept that the individual has the right to use and enjoy these goods. This right can be legally protected through the suits for present suspension and future recovery of any act harmful to the goods and for compensation due to moral hazard. 2. By the provisions referring to the protection of ownership and posession in combination with those of the Neighbourhood Law. 3. By the article 29 of L. 1650/1986 on the protection of the environment. This article establishes civil responsibility for the recovery of ecological damage regardless of the liability of the person causing the damage (real objective liability); or through the article 914 of Civil Law on tori liability (recovery of ecological damage and moral hazard, CL 932).

Our civilization, which has both a tangible and an intangible side to it, was born of the dialectical relationship between Man and environment. The material part of our civilization that is more tangible and concrete, forms the so called "cultural environment", which may be preserved by enacting special legal dispositions for its protection. The legislator relies on science and art in order to define it, and has set until now many rules of law of various legal validity- even constitutional articles for its preservation. The law, of course, has to make such protection concrete and effective. For many years the "Council of State" has judged, that archaeological and historical sites as well as "traditional' buildings and settlements, need to be declared as such by the Administration by a personal administrative act, It is also requested that permission be granted by the Administration for any kind of work on them. The property may also be confiscated for an archeological search and excavations or if it hinders the view of or access to a monument." Traditional" buildings, in particular, are liable to the same legal dispositions even it they are dilapidated and the cost of restoration is disproportionate. In this case the charge of restoration is transferred to the State or to the Local Administration. There are also restrictions on the external appearence of buildings which are included in "traditional" settlements: The Greek tribunals are real bastions for the protection of our "cultural environment". The "Council of State" specifically, based upon the 1975 Constitution wherein this protection is introduced, has even pronounced as unconstitutional a disposition of law.Justice, in general, accomplishes its mission by interpreting and completing the Law and by supporting the Administration in taking the right decisions.

Adolescence in ancient Athens had a dual significance, that of the physical maturity of a youth as well as the maturity of his personality that granted him the right to be enrolled as a citizen of the state. Therefore, the birth of the institution of adolescence has become a much researched topic by various sciences and an issue of controversy among scholars. Two quite different theories have prevailed so far. The first defines the year 335 BC as the starting point for millitary education. While the second accepts a much earlier date, undefined as yet, which in any case must be placed before the time of Epicrates. The eclectic presentation of the sound arguments supporting both theories along with our commentary has shown the inherent difficulties of those problem and has proven the superiority of the theory favouring the ancientness of the institution. The reader of this article will easily agree that the institution of epheboea (= adolescence) was born long before the notorious year 335 BC. and that the solidily of this conclusion relies on the following two decisive testimonies: a. The orator Lycourgos' statement that the oath of the Athenian ephebos has served as a model for a similar one, which was composed shortly before the battle of Plataeae. b. All the information relevant to the orator Aeschines' adolescence. The aforementioned testimonies prove as most probable that the origin of the institution of adolescence is deeply rooted in Athenian history and that it dates centuries before the defeat of the Athenians at Chaeroneia.

On the way to the ancient theater of Epidaurus the visitor passes by the village of Lygourio, which remains unnoticed since the focus of interest is the sacred site of the healing god, lying ahead. However, the area around Epidaurus offers to the favourably disposed, willing visitor a number of sites and monuments worthy of his attention. First, Lygourio village itself which has been built on the ruins of the ancient Lissa, a settlement that lasted from the Prehistoric until the Roman period. According to Pausanias, Lissa was in his days a small town with a temple dedicated to Athena that also contained a xoanon of the goddess. Dominating Lissa was the mountain Sapyselaton (presently Arachnaion) with altars dedicated to Zeus and Hera to whom sacrifices were offered when rain was needed. The so-called "Pyramida" is a "rare" and worth noticing monument of debatable use and date.Unfortunately, it has been completely neglected and thus, it is steadily deteriorating. It should be restored and publicized, since examples of pyramidal buildings in Greece and especially in Argolida are rare. Five more monuments are hidden in the shadow of Epidaurus.These are small post-Byzantine churches, some with beautiful wall-painted decorations. They should also be restored and publicized, regardless of how "humble" they may appear, as they are part of our cultural heritage and bear witness to the artistic and other history of our country.

The geographic position of the Cyclads was the main factor for the creation and development of a great civilization during the Early Bronze Age. Archaeological data gives us a vivid picture of the Cycladites' life in the third millennium BC. Ships played a decisive role in their activities and development and greatly contributed to their financial and cultural achievements. The purpose of this article is to introduce certain issues and to give some answers as regards the ship and its role in the island communities. The issues arise from two representations of ships on "pan-shaped" utensils, that combined with the up-to-date archaeological data can lead us to the following theory, that the island inhabitants had developed a satisfactory knowledge of shipbuilding already since the Early Bronze Age. The depiction of a ship can also be interpreted as a medium clearly conveying important information about the insular societies of the third millennium BC. Certain Cycladic customs, as well as thoughts and ideas regarding the social structure of the islands are echoed in the depiction of the ship of that remote civilization.

Ποσειδώνας, Απόλλωνας και Άρτεμη. Ανατολική ζωφόρος του Παρθενώνα (442-438 π.Χ.). Τρεις είναι οι γλύπτες που σφράγισαν το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Μύρων, όπως δείχνει το αντίγραφο του «Δισκοβόλου» του, καταφέρνει να κλείσει στο σώμα την ακρότατη μορφή της κίνησης. Με τον «Δορυφόρο», ο Πολύκλειτος μεταδίδει την ισόρροπη ένταση ανάμεσα στη στάση και την κίνηση, το σώμα και το πνεύμα. Και τους δύο όμως ξεπερνάει η τέχνη του Φειδία που ξεδιπλώνεται στις γλυπτικές συνθέσεις του Παρθενώνα. Βαθιά λαξευμένες πτυχές κυματίζουν δίνοντας στα πλούσια ενδύματα πνοή, ενώ οι γραμμές του σώματος διαγράφονται με σαφήνεια. Τα πρόσωπα έχουν μια έκφραση ηρεμίας και περίσκεψης, τα συναισθήματα αποσιωπώνται.

Γλυπτό που βρέθηκε στην Ινδία και πιθανώς παριστάνει τον Αριστοτέλη.

Ιn Byzantium, women’s headdresses eventually came to cover the entire face, even the empress’s face was covered. The art of weaving seems to have been a conservative one, seeing that a Coptic child’s mantle dating from the 8th or 9th century AD, appears to have been woven on a type of loom used in Egypt since the 16th century BC. The body of an elegant lady dressed in a western fashion Renaissance outfit was found buried at the church of Aghia Sophia in Mystras. However, portraits of the donors in murals of 14th to 16th century churches of Rhodes show that the Greek, middle-class inhabitants of the island of Rhodos showed their preference for Byzantine fashions. As for the picture of the Virgin Mary Hodighitria in the church of Berbaka in Argolida, the child’s thin, short shirt carries theological symbolism belonging to the Orthodox Church.

Professor Nikolaos Drandakis excavated in 1955 a series of subterranean, built and vaulted, in their majority, tombs under the west and south stoa of Hagia Sophia in Mystras. which yielded, among other finds, remnants of a dressing ensemble. A woman's attire of the first half of the fifteenth century is the best preserved item of this ensemble. It consists of two silk, frilled dresses, worn the one above the other, a ribbon for supporting and decorating the hair, and a pair of leather shoes, from which only the soles have been preserved. It belongs to a young woman, who, judging from the characteristics of her clothing -the ample use of silk, frilled fabrics and the overlying dresses -, should be a member of Mystras' aristocracy. The remnants of a gentleman's outfit also supply a lot of information about the dressing habits of the late fourteenth and early fifteenth century in the Despotate. This item consists of a long silk, frilled dress, buttoned along its front, and, quite probably, of a similarly silk kerchief, a common accessory of an aristocrat's wardrobe. The rest pieces of the dressing ensemble are in a too fragmentary condition to enrich our knowledge of the clothing of the period. However, distinct among them is a woolen material, which might have been used as leggings, and some silk, decorative bands with an embroidered or woven embellishment, gilt beads or metallic yarns, which could be components of a diadem or a head-cover. The dressing ensemble from Mystras attests the perseverance of the ruling class of Byzantium in specific clothing models, valued through time; it also substantiates the commercial relations of the Despotate of Moreas with the west, mediaeval Europe and the broader cultural osmosis between East and West in sectors of everyday life, such as the garment, during the Palaeologan era (thirteenth-fifteenth cent.).  

The issue of a woman's hair-style and headdress in Byzantium, although is especially interesting, has not been thoroughly studied as yet. Relevant information is supplied by certain epigrams of the Anlhoiogia Palatine, the sermons of the Church Fathers, texts of educational character and also by the romances of the Palae-ologan age. Through these sources we establish that women in the Byzantine age were especially concerned with their appearance and utilized all available means to beautify their looks. Thus, the most common hair-style was the braids, the bun and the ringlets. arranged like today's hair-do, while the use of wig a contributed to the rich volume of hair. A net or a bonnet, holding the hair tightly, was the ordinary headdress that was usually complemented by the maphon-on, an ample piece of cloth covering the head and falling on the shoulders. Quite often, however, a long cloth enfolded the hair, like a turban, instead of the maphorion. The hagiological texts refer only to the life and martyrdom of holy women and not to their appearance. In Byzantine art women with an uncovered head are depicted only in few occasions and represent characteristic iconographical types, such as the various personifications or Eve in scenes of the Old Testament. In the Christological or the Mariological cycles only the young girls or the maidservants are represented with the head uncovered. As a rule the female figures in Byzantine art wears the maphorion, although there are many representations of female donors whose headdress consists of a simple, short white cloth that reaches the shoulders. The depiction of the mid-wife in the Nativity of Christ is of special interest: this figure was particularly respected in Byzantine society, therefore the artists drew attention to her participation in the scene through her headdress, which, owing to its luxurious decoration or to its originality of form, is quite often very impressive. On the other hand, while the sources are sparing as regards the real appearance of the ladies of aristocracy, their representation in art is characterized by striking luxury and stresses the individuality of the figure depicted. A kind of local fashion seems to appear after the Fourth Crusade (thirteenth cent.), which survives until today in the costumes of folk art.  

This article deals with the phenomenon of covering a woman's head in the Mediterranean world throughout the ages, especially in ancient Greece and Byzantium. From the study of the literary and epigraphical sources arises that both social practice and religion have dictated the covering of a woman's head and body as well as the minimalization of luxury in a woman's attire. This confinement was exercised in the framework of social control in societies ruled by the counterpoint notions of "honor" and "dishonor", such as the Mediterranean societies, at least until recently.

This loom-shaped child's tunic was woven to cross shape in one piece - body and sleeves -, with the hood whip-stitched to the body. The weaving begun with the right sleeve, then the two sections of the warp were added. It is woolen, tapestry woven throughout. with ornaments of purple wool and undyed linen. The garment was folded after the course of weaving ana sewn. Reinforced selvedges, finishing cords, fringes and weft twining remain intact. The decoration of the tunic consists of clavi and medallions, and, in regard to the designs, the stylized birds, fishes and circles are motives of earlier origin. As related material indicates, it is assumed that the tunic was woven on a two-beam vertical loom, which had a shed rod, a heddle rod, but not a reed. The weaver was facing the right side of the textile. The quality of the material and the careful technical execution prove the high standards of weaving arc textile art in Egypt, the country of provenance of the tunic, during the eighth and ninth centuries AD, the period from which this garment is dated.

In the years following Iconoclasm, changes may be observed in both the pose and the costume of the Christ-Child in depictions of the Virgin Hodegetria. Exami¬nation of an example of the clothing worn by the infant Christ in a fresco representation of the Hodegetria, in the church of Merbakas in Argolis. reveals several deviations from the pre-lconoclast iconographic type, in¬cluding one detail which may be related to the Dominican associations of the church.

Rhodes, the largest island of the Dodecanese, was not important only during antiquity, but continued to play a crucial historical role also in the Byzantine age. In the early fourteenth century it was occupied by the Order of the Knights of St. John of Jerusalem, who sought a new base of operations in order to regain the Holy Land from the Ottomans. The settlement of the knights and many merchants from the West changed the physiognomy of the island. A new local aristocracy emerged, active mainly in the towns, which developed a Franco-Greek taste. This new situation naturally affected the life and culture of the island. Its influence can also be established in the dressing habits of the inhabitants, which are documented in religious wall-paintings and especially in representations of donors. The major dressing characteristics on Rhodes are the following two: The preference, with only a few exceptions, of the Greeks for the Byzantine attire; and the evolution and variety of this costume, comparable, however, to that of the Venetian-ruled Crete or of the Frankish-ruled Cyprus, although the western influence is sometimes more obvious on the costumes of these islands. Needless to say, that the remarks mainly concern the attire of the nobility and not that of the everyday, hard-working, people, whose type of dress remains unchanged, dictated by age-long functional needs. A basic feature of the medieval costume is a series of dresses, worn the one above the other, with wisely cut openings, through which, not only the variety, quality and decoration of the garments could be directly observed, but also the social and economic status of their bearer could be evaluated. On the basis of the aforementioned donors' representations four garments can be established as standards: the undershirt and the cloak for women, the undershirt and a variety of coats for men.  

An effort is made in this article for the detection and identification of historic textile dyes that were used in the Helladic region. Dyes have already been used before the means covering basic human needs were invented, and the art of spinning and weaving were created. The first yarns appear around 9,000 BC, while the invention of the loom seems to date from around 7,000 BC. Basic dyeing procedures were unknown in western and northern Europe, as opposed to central and south Asia, the Middle East, the Caucasus area, Egypt, Asia Minor and Greece, where basic dyeing techniques were already used in early years. The prehistoric inhabitants of the Aegean, especially the Minoans, were capable of dyeing various natural materials, particularly the wool. Wall-paintings on the island of Crete, the "crocus collector" in the Akrotiri on Thera, the "Mycenaean" lady in the National Archaeological Museum in Athens, illustrate the favorite costumes and dyes of the period, among which the red, yellow, orange and blue colour prevails. Only a few natural historic dyes are in use today, a rather strange phenomenon, considering that only natural dyes existed just one hundred years ago. The article also presents a classification, in alphabetical order, of the plans yielding the main dyes which have been in use from antiquity until about one hundred years ago in the Mediterranean basin. In addition, the historical and geographical identity of the plant is pictured, and the relevant information is completed with the basic dyeing-stuff, supplied by each plant, which is responsible for the final colouring.  

If we want to understand the meaning of the representations decorating the fifth century BC Attic vases, we have to analyze them in their entirety and details. These representations, under a fictitious simplicity, develop an ensemble of indications that cause the intervention of time, which controls the narration. For this reason, there are more than one concepts of time in these depictions, the one of the narration, the other of the myth, which are transferred in the time of use of the vessel. This absence of temporality must be contrasted with the successive decorative bands of some vases, which are embellished with a series of boats or dolphins in the sea, in the water that is, which not only is represented on, but also contained in the actual vessel. In this multiplication of the subject, the smouldering rotation -that has marked the vase during its manufacturing and can be read through the rhythms of plasticity- transmits a motion to the dolphins and boats, eternally floating on the water, the water that is mixed with and scented by the wine. However, the movement created by the game of kottavos. that is the actual rotation around the handle, this time invalidates the repetition. Thus, the unit becomes a substitute for the successive series. Finally, we wonder whether the optical illusion of motion is intentional or not. If the answer is positive, then we reach the conclusion that the potters/painters of the Attic vases have invented after all the cinema, even before it was actually invented.  

According to ancient sources, the oracle of Orpheus in Lesvos island was famous in antiquity. Hoewever, its exact location has remained unknown until today. The authors of this article present new evidence and data which can very probably identity the cave (=spelios) of Antissa on the west Lesvos with the popular oracle.

The first expedition of the Greeks to the valley of the Indus River (the present Pakistan) was focused on the survey of the river's course. For the first time the Greeks have been acquainted with the people of this area during the reign of the great Achaemenid monarch Darius I (552-486). The second contact, the expedition of Alexander the Great in 326 BC, has been more dynamic and effective. As a result, the entire valley of the Indus River came temporarily under Greek control. Although this situation was a short-lived phenomenon, it paved the way for later invaders from Central Asia. We can follow the course of Alexander through the narration of Arrianus and other Greek historians. Thus, the first expedition of Alexander to India proved to be ephemeral, while the second Greek invasion lasted longer. A remarkable effect of the Greek influence on Pakistan is the art of Gadara. In spite of the fact that this art appeared long after the years of the Greek rule in Pakistan, its traditions, established by the Greek artists, became a most popular vehicle of expression and a valuable deposit to be developed by later local artists. Another aspect of the Greek influence on Pakistan is represented by the Greek coins of Bactria.  

This article investigates the phenomenon of athletics as a social plasm, in the light of its profiteering aspect, which today tends to undermine not only the athletic spirit, but also the system of values of the society in general. The questions to be answered are the following: what exactly is the profiteering character of the athletics, what reasons have created this modern phenomenon, how this problem can be solved? On the basis of modern data there is the possibility the profiteering character of athletics to be refuted, so that the athletics to regain their lost originality. Prerequisite for the success of this objective is the radical reconstruction of the social structure and system of values, which will be carried out in parallel with a reformation in education, so that the latter, now being a servant, will become the creator of society. Thus, the models and standards of success of modern society will be replaced by paragons of values, so that a new conception will be formed, completely different from the glorification of performance and records, which will add a new moral content in athletics.  

The blacks, being a minority, neither became a subject to Byzantine writers nor played a distinguished role in the society of the period. The documentation of the presence of blacks in the Byzantine society is attempted on the basis of the literary sources and the few examples of their representation in floor and mural mosaics and in miniatures of manuscripts. The most usual terms with which the Byzantine texts refer to the people of the black race are "Ethiopians", "Blacks'', "Indians", ' Nigers", etc. Sporadic information about biack kings, warriors, officials, bandits, saints, vagabond beggars, demons and slaves occur in hagiological, historical and philological texts. Conclusively, we can say that, in spite of the Greco-Roman tradition and the doctrines of the Christian Church in regard to the equality of the human race, there existed in Byzantium a popular racism, which attributed to the black people diabolic characteristics, since the devil was depicted like an Ethiopian, with or without horns, wings and tail, or mocked their racial diversity, since a segment of the people believed that the black color of the skin was a typical feature of ugliness.  

The Imaret and the dwelling complex of the founder of the last Egyptian dynasty are two of the most important urban features of the historic center of Kavala. Nowadays their destiny is connected with the viability of a firm, in spite of the Law 1490/8 of 1984, which provides the restoration and revival of real estates "for the benefit of cultural causes of both sides", that is the Greek and the Egyptian one. Having as starting-point the lodgings of Mohammed AN, two urban interventions have been carried out: the first, that caused the tearing down of a large number of houses, was the construction of Imaret, which housed educational and charitable functions; the second had to do with the formation of the royal square, which was decorated with the statue of his lordship. The mansion, although it was inconspicuously incorporated in the urban network in its initial phase, is today a sticking out architecture. Since the mid-war years it has been used as a museum, forming an entity with the royal square. The worries of the Egyptian part and of the local society for its preservation are justifiable, however the perspective to be reused as a restaurant, and thus to be treated as a merchandise, at the expense of both societies, on the one hand monopolizes the development targets connected with this monument, and on the other shrinks and reduces the public space of the city.

The animals and plants play an important role in the understanding of ancient societies. They are not only environmental indicators, but they also reveal information about the food, economy, burial customs, diseases and everyday life in antiquity in general. A plethora of evidence, resulting from the research on the animal and plant residues, comes from many important prehistoric sites of Cyprus. Mammals, birds, fish, shells and plants are called with their common but also their scientific names and unfold their wealth. However, the study of the relevant bibliography is indispensable for those who are particularly interested in this subject.  

Το «Χρυσοπράσινο φύλλο» του Μ. Θεοδωράκη πρωτακούστηκε το 1965 στο «Νησί της Αφροδίτης» του Γ. Σκαλενάκη (στίχοι: Λ. Μαλένης). Τόπος σύνθεσης και σημείο σύγκρουσης ανατολικού και δυτικού κόσμου, η Κύπρος, μετά τον πλήρη της εξελληνισμό στις αρχές του 11ου αιώνα π.Χ., αναδεικνύεται στην ελληνική Μεγαλόνησο που συμμερίζεται μεγάλο μέρος από τις τύχες του μητροπολιτικού χώρου. Ασσύριοι, Λουζινιανοί και Βενετοί, Πέρσες, Αιγύπτιοι, Οθωμανοί πάτησαν το νησί. Κερδίζοντας την ανεξαρτησία του από τους Βρετανούς με ένοπλο αγώνα, η μισή του έκταση έμελλε το 1974 να υποδουλωθεί και πάλι στους Τούρκους. Ο κυπριακός ελληνισμός στρέφεται στις βαθιές του ρίζες και στη στενότερη επαφή με την όμαιμη μητροπολιτική Ελλάδα στον αγώνα του για μια Κύπρο ενιαία, ακέραιη και ανεξάρτητη.

Το κάστρο της Πάφου. Το σύμβολο της πόλης είναι ένας φράγκικος πύργος μέσα σε περίβλημα της ενετικής περιόδου.

Χοιροκοιτία, ακεραμική περίοδος (5800-5250 π.Χ.). Χαρακτηριστικός τρόπος ταφής.

Μπρούτζινο βαρίδιο σε σχήμα κεφαλής Αφρικανού. Η κοινωνικοοικονομική ζωή του νησιού κατά την Υστεροκυπριακή περίοδο αναπτύχθηκε γύρω από το χαλκό. Αναπόφευκτες και ανεξέλεγκτες, οι επαφές με άλλους λαούς έκαναν τους Κύπριους αμυντικούς και κλειστούς γεγονός που, σε συνδυασμό με τη γεωμορφολογία του εδάφους, επέβαλε την ευρεία ανάπτυξη των διοικητικών κέντρων κατά περιοχές. Ο Άγιος Δημήτριος, οικισμός της ΥΚΙΙγ που σημείωσε αλματώδη ακμή μεταξύ του 1325 και του 1225 π.Χ., ήταν κοντά σε μεταλλεία εξόρυξης χαλκού. Παρά την ύπαρξη των μεταλλείων, εργαστήρια τήξης χαλκού σαν αυτά της Έγκωμης ή της Τούμπας του Σκούρου δεν βρέθηκαν, κατασκευάζονταν όμως ορειχάλκινα βαρίδια. Στον Άγιο Δημήτριο αποκαλύφθηκε κτίριο με μεγάλους πελεκητούς λίθους (άσλαρ), που θεωρήθηκε το διοικητικό κέντρο, και ήρθε στο φως ασύλητος αρχοντικός τάφος, από τους πλουσιότερους της Κύπρου. Εμπορικές σχέσεις μαρτυρούν τα κτερίσματα από χρυσό ή ελεφαντόδοντο. Οι σφραγίδες με κυπρομινωική γραφή που βρέθηκαν υποδηλώνουν καταγραφή στοιχείων ιδιοκτησίας και εμπορίου. Πόλεις όπως η Έγκωμη, η Μόρφου, η Αγία Ειρήνη, το Κίτιον ή κέντρα σαν το Μαρώνι και τη Χαλά Σουλτάν Τεκέ όφειλαν την άνθησή τους στην ύπαρξη χαλκού που εμπορεύονταν χάρη στην εγγύτητά τους προς τη θάλασσα. Στη θέση Χαλά Σουλτάν Τεκέ, ενδεικτικές για την πυκνή και παρατεταμένη χρήση του λιμανιού είναι οι πολλές άγκυρες που είχαν ενταχθεί ως οικοδομικό υλικό σε τοίχους ιερών αλλά και κοινών χώρων. Στο πλαίσιο της λατρείας της γονιμότητας, τα γυναικεία πτηνόμορφα ειδώλια των κουροτρόφων και ο ταύρος συμβόλιζαν το θηλυκό και το αρσενικό στοιχείο. Οι ανασκαφές στην Έγκωμη και το Κίτιο δείχνουν ότι η κατά κάποιον τρόπο θεοποίηση του χαλκού καθιστούσε τους ιερείς την ανώτατη αρχή.

Πήλινο αγαλματίδιο θεάς, πιθανόν του 11ου αι. π.Χ. Αδιαμφισβήτητη η κρητική επίδραση. Λάρνακα, Μουσείο Πιερίδη. Για τον αποικισμό της Κύπρου από τους Αχαιούς, οι πολλές εκδοχές που παραδίδονται ελέγχονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα στο νησί. Γύρω στο 1225-1200 π.Χ. σημειώνεται μια μετακίνηση πληθυσμού από τον ελληνικό χώρο προς την Κύπρο, άλλοτε πυκνή άλλοτε αραιή, που κρατάει ως τις αρχές του 11ου αιώνα. Λέγεται ότι την πόλη της Πάφου έκτισε ο βασιλιάς της Τεγέας Αγαπήνωρ. Οικιστές της πόλης των Σόλων είναι ο Ακάμας και ο Φάληρος και της πόλης των Χύτρων ο Χύτρος. Ο Δημοφώντας παραδίδεται ως κτίστης της Αίπειας. Η Λάπηθος και η Κερύνεια είχαν οικιστές τον Πράξανδρο και τον Κηφέα. Το Ιδάλιο, όπου λατρευόταν και ο Απόλλων «Άμυκλος», είχε οικιστή τον Χαλκάνορα. Την πόλη Γόλγους έκτισαν οι Σικυώνιοι και το Κούριο οι Αργείοι. Της Σαλαμίνας οικιστής είναι ο Τεύκρος, γιος του Τελαμώνα από τη Σαλαμίνα του Σαρωνικού. Ο Τεύκρος επιβάλλεται στην προελληνική πόλη της Έγκωμης (1225-1200 π.Χ.) και δρομολογεί τον εξελληνισμό της. Γύρω στα 1100 π.Χ. νέο κύμα Ελλήνων εγκαθίσταται στην πόλη που εξελληνίζεται πλήρως. Σύντομα η πόλη θα μετακινηθεί 2 χλμ. ανατολικότερα με το όνομα «Σαλαμίνα». Στη Γεωμετρική εποχή (αρχές 11ου αιώνα-750 π.Χ.) η Κύπρος είναι πια σχεδόν εντελώς εξελληνισμένη. Οι εμπορικές ανταλλαγές είναι πυκνές. Από τις αρχές του 11ου αιώνα επικρατεί ο μυκηναϊκός θαλαμωτός τάφος με μακρύ κατηφορικό «δρόμο». Στο β΄μισό του 8ου αιώνα π.Χ., με την εντατικοποίηση των σχέσεων Κύπρου – Αιγαίου, η Κύπρος αποκτά ελληνική συνείδηση. Αυτό μαρτυρεί η αναβίωση νεκρικών εθίμων από την Ιλιάδα σε τάφους της Σαλαμίνας και της Πάφου.

Αμφορίσκος από την Αμαθούντα με προτομή της Μεγάλης Θεάς, εμπνευσμένη από την Αιγυπτία Αθώρ. Λάρνακα, Μουσείο Πιερίδη. Πρόκειται για την περίοδο που μεσολαβεί ανάμεσα στη γεωμετρική και την κλασική, από τα μέσα του 8ου ως τον 5ο αιώνα π.Χ. Στη διάρκειά της, η ήδη πλουραλιστική τοπική παράδοση εμπλουτίζεται με ρεύματα από όλες τις γειτονικές χώρες. Από την πρώτη χιλιετία οι Φοίνικες διαμεσολαβούν στις σχέσεις της Κύπρου με την Ανατολή. Οι βασιλείς του νησιού διατέλεσαν φόρου υποτελείς στους Ασσύριους, τους Αιγύπτιους και τους Πέρσες. Το κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό της κυπροαρχαϊκής τέχνης είναι η υπεραφθονία του «θρησκευτικού υλικού» κάθε μορφής. Αναρίθμητα είναι επίσης τα αστικά και τα αγροτικά ιερά. Τεμένη απαντούν κυρίως στις αγροτικές περιοχές. Φαίνεται πως για τελετουργικούς λόγους έσπαζαν τα αγάλματα και τα ειδώλια πριν τα ρίξουν στους αποθέτες. Καλύτερα διατηρημένο είναι το υλικό που βρέθηκε μέσα στα ιερά όπως αυτό της Αγίας Ειρήνης, όπου αγάλματα και ειδώλια ήταν διατεταγμένα γύρω από αυγόσχημη πέτρα. Άλλο παράδειγμα λιθολατρείας είναι ο βαίτυλος της Αφροδίτης στα Κούκλια της Πάφου. Στη θρησκευτική εικονογραφία επικρατούν ο Μεγάλος Θεός, η Μεγάλη Θεά και ένας νεαρός θεός που ενσαρκώνει συχνά τη βλάστηση. Έχοντας σύμβολο το περιστέρι, το λιοντάρι, τη σφίγγα ή το φίδι, η Μεγάλη Θεά που αργότερα θα γίνει η Αφροδίτη, είναι η ίδια θεά με την Ιστάρ, την Αστάρτ, την Κυβέλη, την Ίσιδα και την Άθω, κ.ά. Με τη Μεγάλη Θεά ζευγαρώνει ο Μεγάλος Θεός που έχει ουράνια φύση και χαρακτηριστικά του Δία, του Απόλλωνα αλλά και του Βάαλ, του Άμωνα, του Χατάτ, του Ενλίλ και του Τεσούπ. Συχνά έχει τη μορφή του «Ηρακλή-Μιλκάρτ». Εμβληματικά του ζώα είναι κυρίως ο ταύρος και ο κριός, ζώα ιερά που, πριν από την επικράτηση των ανθρωπόμορφων παραστάσεων, μπορεί να επέτρεπαν την εκδήλωση της επιφάνειας του θεού. Σε αυτό θεωρείται ότι χρησίμευαν τα πολλά ειδώλια ταύρων που βρέθηκαν στο ιερό της Αγίας Ειρήνης. Ο Μεγάλος Θεός μπορεί να παρασταθεί ως κριοκέφαλος όπως ο Άμων ή σαν άνθρωπος με κέρατα κριού όπως ο Ζευς Άμων. Το κυπροαρχαϊκό πάνθεο και την εικονογραφία χαρακτηρίζει ο έντονος συγκρητισμός ανάμεσα σε αυτόχθονες θεότητες και τις αντίστοιχες ελληνικές, φοινικικές και αιγυπτιακές. Έτσι, στα νομίσματα της Λαπήθου φαίνεται ότι η φοινικική Ανάτ είναι ομόλογη της Αθηνάς και στα φοινικικά νομίσματα του Κιτίου, ο Μεγάλος Θεός Μιλκάρτ, σύντροφος της Αστάρτης, δανείζεται την όψη του Ηρακλή. Το συμβατικό διπλό όνομα του «Ηρακλή – Μιλκάρτ» επινοήθηκε για τις διφορούμενες παραστάσεις που ταυτίζονται με τον Μιλκάρτ όταν βρίσκονται σε φοινικικά ιερά ή με τον Μεγάλο Κύπριο Θεό αν βρεθούν στα ιερά των Γόλγων και του Βουνιού.

Ασημένιο νόμισμα της Πάφου με το κεφάλι της Αφροδίτης στη μία όψη και περιστέρι στην άλλη (4ος αι. π.Χ.). Ανάμεσα στο 545 και το 525 π.Χ. οι Κύπριοι βασιλείς υποτάσσονται στους Πέρσες χωρίς όμως να χάσουν την κυριαρχία τους. Απόδειξη, η κοπή νομισμάτων. Νομίσματα ανεπίγραφα ή με μόνο δυο τρεις συλλαβές είναι σχεδόν αδύνατο να ταυτιστούν ενώ τα επικεκομμένα νομίσματα βοηθούν σημαντικά στη χρονολόγηση. Ο βασιλιάς της Σαλαμίνας Ευέλθων (560-525/20 π.Χ.) είναι από τους πρώτους που έκοψαν νομίσματα. Γνωρίζουμε ότι νομίσματα κόπηκαν και στην Πάφο και στο Ιδάλιο. Στο Κίτιο τα ονόματα των βασιλιάδων είναι φοινικικά και γραμμένα με φοινικικούς χαρακτήρες, ενώ στη Λάπηθο η επιγραφή είναι μεν στα φοινικικά αλλά τα ονόματα είναι φοινικικά ή ελληνικά. Στο Μάριο, ελληνικά ίσως και φοινικικά ονόματα γράφονται στο κυπριακό συλλαβάριο – αν και ενδέχεται η πίσω όψη να φέρει επιγραφή στα φοινικικά. Στην Αμαθούντα τον 4ο αιώνα π.Χ. ο ροδιακός σταθμητικός κανόνας αντικαθιστά τον περσικό. Αν οι τύποι των νομισμάτων τον 4ο αιώνα δεν άλλαξαν στην Αμαθούντα και το Κίτιο, σε πολλά κυπριακά νομισματοκοπεία είχε διεισδύσει η ελληνική τέχνη. Στη Σαλαμίνα κόβονται νομίσματα με το κεφάλι του Ηρακλή κι αργότερα μόνο με ελληνικές θεότητες. Οι επιγραφές τους είναι στα κυπριακά και τα ελληνικά. Φανερή ελληνική επίδραση προδίδουν τα νομίσματα του Μαρίου με θεούς και μυθικές σκηνές, με επιγραφές δίγλωσσες. Παρόμοια, η Λάπηθος απεικονίζει Αθηνά και Ηρακλή, όπως και η Πάφος που επιπλέον εμφανίζει και την Αφροδίτη, τον Απόλλωνα και τον Δία. Το 332 π.Χ. οι Κύπριοι βασιλείς δηλώνουν υποταγή στον Αλέξανδρο που κόβει τα δικά του νομίσματα. Η ανεξάρτητη κυπριακή νομισματοκοπία με τους δικούς της τύπους εκλείπει μαζί με τους βασιλείς, το 310 π.Χ.

Δύο ρωμαϊκά νομίσματα με αναπαράσταση του ναού της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο. Πρόκειται για τη διαχρονική Κύπρια θεά που η λατρεία της ήταν επίσημη αλλά και λαϊκή. Πηγές και ανασκαφές συνδυάζονται στο ναό της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο, κέντρο του βασιλείου της Πάφου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού είναι δάνειο από τους Φοίνικες, κτισμένος όπως ο φοινικικός ναός στα Κύθηρα. Αναδυόμενη λίγο νοτιότερα από την πόλη, η Αφροδίτη πήρε το όνομα Παφία. Στη λατρεία της θεάς σημαντικός ήταν ο ρόλος της δυναστείας των Κινυράδων στην Παλαίπαφο που, μοναδικοί βασιλείς και μοναδικοί ιερείς της Αφροδίτης, διατήρησαν τη λατρεία της θεάς όπως την παρέλαβαν από τη Φοινίκη. Παρά την εξάπλωση του χριστιανισμού, επίθετα της Παναγίας όπως «Αφροδίτισσα» ή «Χρυσοπολίτισσα» παρατείνουν τη λατρεία της θεάς. Στην Αφροδίτη «κουροτρόφο» παραπέμπει και η επίκληση της Παναγίας «Γαλαταριώτισσα». Από το ναό της Αφροδίτης στην Παλαίπαφο προέρχεται η κωνική πέτρα που αναπαριστά τη θεά και απεικονίζεται σε ρωμαϊκά νομίσματα. Τα αναθήματα που βρέθηκαν επαληθεύουν τις αρχαίες πηγές: η Αφροδίτη λατρευόταν σε όλο το νησί και είχε τους ναούς και τα ιερά της σε λόφους κοντά στη θάλασσα. Οι πηγές δεν αναφέρουν το Κίτιον όπου βρέθηκε επιβλητικός φοινικικός λαός της Αφροδίτης – Αστάρτης. Από τις άγκυρες που βρέθηκαν εκεί, αφιερώματα ναυτικών, συνάγεται ότι η θεά λατρευόταν και ως προστάτιδά τους.

Ψηφιδωτό με το Θησέα και το Μινώταυρο από την Έπαυλη του Θησέα στη Νέα Πάφο (3ος αι. μ.Χ.). Τα ψηφιδωτά της Κύπρου εκτείνονται από τα πρώτα ελληνιστικά χρόνια ως τις αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα μ.Χ. Ένα ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ιδίωμα αναπτύχθηκε στο νησί με σαφείς επιρροές από τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου και τον κόσμο της Αντιόχειας. Στην ελληνιστική περίοδο ανήκει παράσταση της Σκύλλας φτιαγμένη από βότσαλα περίπου το 300 π.Χ. στη Νέα Πάφο. Άτεχνο ψηφιδωτό από μεγάλα βότσαλα που εικονίζει υδρία και δελφίνι είναι του 2ου αιώνα π.Χ. Το αρχαιότερο ψηφιδωτό από πραγματικές ψηφίδες (1ος αι. π.Χ.–1ος αι. μ.Χ.) διακοσμούσε το κυκλικό δάπεδο Βαλανείου στο Κίτιον. Από τα τέλη του 2ου έως τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. όμως, αρχίζει μια σειρά ψηφιδωτών με μυθολογικές παραστάσεις που θα συνεχιστεί αδιάκοπη ως τον 6ο αιώνα. Η πιο θαυμαστή σειρά διακοσμεί την πρωτεύουσα, τη Νέα Πάφο. Στην Οικία του Ορφέα (τέλη 2ου–αρχές 3ου αιώνα μ.Χ.), ψηφιδωτό με τον μυθικό ήρωα φέρει επιγραφή με το όνομα του ιδιοκτήτη. Στην ίδια περίοδο χρονολογούνται τα ψηφιδωτά της Οικίας του Διονύσου. Η ποικιλία των μυθολογικών τους παραστάσεων εντυπωσιάζει: Νάρκισσος, Τέσσερις Εποχές, Θρίαμβος του Διονύσου, Φαίδρα και Ιππόλυτος, Πίραμος και Θίσβη, Ποσειδών και Αμυμώνη, Απόλλων και Δάφνη, Αρπαγή του Γανυμήδη και η μεγάλη παράσταση με τον Ικάριο, τον Διόνυσο και την Ακμή και τους πρώτους που ήπιαν κρασί. Στην Έπαυλη του Θησέα βρίσκονται τρία ψηφιδωτά, ο Θησέας και ο Μινώταυρος (3ος αιώνας), ο Ποσειδώνας και η Αμφιτρίτη (4ος αιώνας) και η Γέννηση του Αχιλλέα (5ος αιώνας). Από τα εντοίχια ψηφιδωτά στα Λουτρά του Γυμνασίου της Σαλαμίνας ξεχωρίζουν οι παραστάσεις με το μύθο του Ύλα και των Νυμφών και με την προσωποποίηση του Ευρώτα από μεγαλύτερη σύνθεση με το μύθο της Λήδας και του Κύκνου. Καλύτερα διατηρημένη αυτή η απεικόνιση βρίσκεται στην Παλαίπαφο (Κούκλια) σε δάπεδο οικίας του 3ου αιώνα μ.Χ. Μονομαχίες απεικονίζονται στην έπαυλη των Μονομάχων στο Κούριο. Τον 4ο αιώνα, πλάι σε νεόδμητες παλαιοχριστιανικές βασιλικές με αυστηρό ψηφιδωτό διάκοσμο, τα ψηφιδωτά στα κοσμικά κτίρια αποκτούν νέο δυναμισμό. Στην Οικία του Αχιλλέα στο Κούριο απεικονίζονται η Αρπαγή του Γανυμήδη και ο Αχιλλέας στην αυλή του Λυκομήδη. Στην Οικία του Αιώνα στη Νέα Πάφο (α’ μισό του 4ου αιώνα μ.Χ.) βρέθηκε το θαυμάσιο δάπεδο του τρικλίνιου με πέντε παραστάσεις σε ενιαία σύνθεση. Δύο είναι αφιερωμένες στον Διόνυσο, μία στη Λήδα και τον Κύκνο και άλλη στον Απόλλωνα και τον Μαρσύα. Η πολυπρόσωπη κεντρική παράσταση είναι αφιερωμένη στην «Κρίση των Νηρηίδων». Τα ψηφιδωτά της «Έπαυλης» και των Λουτρών του Ευστολίου στο Κούριο (α΄μισό 5ου αιώνα μ.Χ.) προτιμούν αίφνης τα γεωμετρικά κοσμήματα αντί για τις παραστάσεις. Στη διάρκεια του 5ου αιώνα η παγανιστική τέχνη εμφανίζει μια εντελώς νέα τεχνοτροπία. Στις συνθέσεις ο ρεαλισμός υποχωρεί, η προοπτική περιφρονείται και τα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι υπερβολικά υπογραμμισμένα. Εμφανής στο έμβλημα με την Τουαλέτα της Αφροδίτης από το λουτρό κατοικίας στην Άλασσα, η νέα τεχνοτροπία είναι πασιφανέστατη στη Γέννηση του Αχιλλέα από την Έπαυλη του Θησέα στη Νέα Πάφο. Παρά το ρωμαϊκό τους θεματολόγιο, η τεχνοτροπία τους εντάσσει τα δύο αυτά ψηφιδωτά στον κόσμο της βυζαντινής τέχνης.

Άγιος Γεώργιος Θεσσαλονίκης (Ροτόντα). Φωτογραμμετρική αποτύπωση. Τομή. Οι δύο τρόποι αποτύπωσης μνημείων ή συνόλων διακρίνονται βάσει της μορφής προς αποτύπωση, το σκοπό της αποτύπωσης και τον διατιθέμενο εξοπλισμό. Προκύπτουν έτσι δύο μέθοδοι: η αναλογική και η αναλυτική. Η αναλογική μέθοδος στηρίζεται στη χρήση απείρων σημείων και μπορεί να μας δώσει τα αποτελέσματα της αποτύπωσης χωρίς τη μεσολάβηση άλλης διεργασίας. Σε αυτές τις απαιτήσεις ανταποκρίνεται κυρίως η Φωτογραμμετρία. Η αναλυτική μέθοδος στηρίζεται στον προσδιορισμό πεπερασμένου αριθμού σημείων, που ενώνονται για να δώσουν τη μορφή του αντικειμένου. Εδώ λύσεις μπορούν να προσφέρουν οι επιστήμες της γεωδαισίας, της τοπογραφίας, της χαρτογραφίας και της φωτογραμμετρίας. Παρουσιάζονται η τοπομετρική μέθοδος, οι τοπογραφικές μέθοδοι, η μέθοδος πολικών συντεταγμένων, η μέθοδος εμπροσθοτομιών (τομών) και οι φωτογραμμετρικές μέθοδοι. Η ακρίβεια των αποτυπώσεων εξασφαλίζεται με τη χρήση των τοπογραφικών και φωτογραμμετρικών μεθόδων. Η παραστατικότερη αποτύπωση στην επίπεδη επιφάνεια του χαρτιού μιας πολύπλοκης επιφάνειας επιτυγχάνεται διά του προσδιορισμού ισοϋψών γραμμών. Σημαντική είναι η συμβολή της χαρτογραφίας. Στις αποτυπώσεις τα δίκτυα ελέγχου είναι μεγάλης ακρίβειας, συνίστανται από πολυγωνικές οδεύσεις, υπολογίζονται και συνορθώνονται με χρήση της Μεθόδου Ελαχίστων Τετραγώνων. Σε αποτυπώσεις μεγάλης έκτασης εγκαθίσταται τριγωνομετρικό δίκτυο, όπως έγινε στην Κνωσσό. Στη μελέτη της παθολογίας των μνημείων, πρέπει να προσδιοριστούν οι παραμορφώσεις της κατασκευής, ώστε να προσδιοριστεί το μέγεθος μιας υπάρχουσας παραμόρφωσης ενός αρχιτεκτονικού στοιχείου και να καταστεί δυνατή η διαχρονική παρακολούθηση της κίνησης μιας κατασκευής. Ολοκληρώνοντας, ο συγγραφέας χαράζει τις προδιαγραφές ενός Φωτογραμμετρικού Αρχείου Μνημείων στη χώρα μας.

Ο De Chirico εγγυάται το γνήσιο της υπογραφής του με συμβολαιογραφική πράξη στο πίσω μέρος του καμβά. Η παραγωγή αντιγράφων εμφανίζεται πρώτη φορά στους ελληνιστικούς χρόνους και κορυφώνεται κατά τους ρωμαϊκούς. Ο ψυχολογικός παράγων, η ανάγκη δεσμών με τις μορφές του παρελθόντος, και ο κοινωνικός παράγων, η προβολή διαμέσου του έργου τέχνης, είναι οι κυριότεροι λόγοι που θα συντηρήσουν αυτό το φαινόμενο για αιώνες. Η υπογραφή του δημιουργού θεωρείται το δακτυλικό του αποτύπωμα, σφραγίδα γνησιότητας του έργου. Σε περιπτώσεις όμως που οι καλλιτέχνες τύχαινε να απαρνηθούν παλαιότερα έργα τους, οι φιλότεχνοι αγοραστές απαιτούσαν πρόσθετες πιστοποιήσεις, ακόμη και συμβολαιογραφικές πράξεις. Όμως οι ενδείξεις που επιβεβαίωναν τη γνησιότητα ενός έργου έχουν πάψει να ισχύουν: η υπογραφή, τα κρακελαρίσματα, η παλαιότητα του τελάρου, η λινάτσα κι ο καμβάς, η πατίνα του χρόνου, στις μέρες μας όλα μπορεί να είναι απατηλά. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η απάτη, ενορχηστρώνεται η βοήθεια του τεχνοκριτικού, του ειδικού συντηρητή, του φυσικοχημικού, του φωτογράφου, ενεργοποιείται η ιστορία και υιοθετείται η σύγχρονη τεχνολογία. Ο καλλιτέχνης εντάσσεται στην εποχή του και στα κινήματά της, το ζωγραφικό υλικό που χρησιμοποιεί είναι χρονολογήσιμο, ελέγχεται ο γραφικός του χαρακτήρας και τα όποια πιστοποιητικά γνησιότητας, αναζητείται η ιστορία του έργου και οι τυχόν δημοσιεύσεις του, κ.ά. Το έργο εξετάζεται στερεοσκοπικά, υφίσταται μακρο- και μικρο-φωτογράφιση, ολογραφία ή φωτογραφία με λέιζερ, μικροανάλυση με δέσμη ηλεκτρονίων, ακτινοβολίες, κ.ά.

Χαλκογραφία: J.D. Le Roy, Les ruines des plus beaux monuments de la Grèce, Paris 1770, β’ έκδ. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Στο άρθρο διαγράφονται οι χρήσεις της απεικόνισης των μνημείων και οι ρόλοι που αυτή ανέλαβε να διαδραματίσει στη συνείδηση των Ευρωπαίων. Στις αλεπάλληλες περιηγητικές εκδόσεις, όχι μόνο η αντιγραφή των χαρακτικών εικόνων αλλά και η πρωτότυπη απεικόνιση μαρτυρεί ένα βαθμό αυθαιρεσίας που καθορίζεται από το γούστο της εποχής. Τις παλαιότερες εικόνες σημαδεύει το στοιχείο του φανταστικού, καθώς η ενασχόληση με τα μνημεία της αρχαιότητας αντλούσε από τη σφαίρα του θρύλου. Ο Κολοσσός της Ρόδου εξαίρεται μέσα από μια αντι-ρεαλιστική κλίμακα που απηχεί μια μεσαιωνική αντίληψη. Εκτός κλίμακας είναι και η απεικόνιση ναών και ιερών του Αιγαίου με ερεθίσματα από την αναγεννησιακή και την μπαρόκ αρχιτεκτονική. Κάποιες εικόνες γεννιούνται από σύγχυση, όπως φαίνεται στη γαλλική μετάφραση του φλαμανδού περιηγητή Jean Struys, όπου η Δήλος επιγράφεται ως «Το νησί των Δελφών». Η μεσαιωνική πόλη όπου δημιουργούνται τα χαρακτικά, μεταφυτεύει στις παραστάσεις των μακρινών τόπων της Ανατολής μια γοτθικίζουσα αρχιτεκτονική με έμφαση στην καθετότητα, που χαρακτηριστικά αποτυπώνεται στο οικοδόμημα «Jovis Templum», το ναό του Δία, στη φανταστική άποψη των Τεμπών του Ab. Ortelius. Στην άποψη της Αθήνας από το βιβλίο του Sebastian Münster η μεσαιωνική γλώσσα συντάσσεται με στοιχεία αναγεννησιακά. Στα μέσα του 18ου αιώνα τα φώτα στρέφονται στην αρχαιότητα. Ζωγράφοι και αρχιτέκτονες καταφθάνουν στην Αθήνα. Στον αιώνα του Διαφωτισμού, η εικόνα οφείλει να είναι προϊόν μεθοδικής και σχολαστικής παρατήρησης. Οι αποτυπώσεις αρχαίων ελληνικών κτισμάτων από τους Stuart και Revett ξεχωρίζουν. Ωστόσο, η αρχαιολατρεία παραποιεί εξίσου την πραγματικότητα: ο Richard Dalton απεικονίζει τον Παρθενώνα χωρίς το τζαμί στο εσωτερικό του. Το αρχαίο υδραγωγείο της Μυτιλήνης προσεγγίζεται από τον κόμη Choiseul-Gouffier με υποκειμενικότητα και ρομαντική νοσταλγία όπως προδίδει η νηφαλιότητα που χαρακτηρίζει το ίδιο θέμα από τον Ιρλανδό Richard Pococke. Αν και καρπός επιτόπιας παρατήρησης, τα έργα του γάλλου αρχιτέκτονα Le Roy αφήνουν ευρύ πεδίο στη φαντασία και παραπέμπουν στην «ποίηση των ερειπίων». Η απόδοση της φθοράς συνεπιφέρει συγκινησιακή φόρτιση και μελαγχολία. Ρομαντικό προανάκρουσμα είναι και η εμφύτευση ερειπίων μέσα στη φύση που αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο. Στις αρχές του 19ου αιώνα το ρεύμα των περιηγητών γίνεται πιο έντονο. Ασφαλώς συνέβαλαν οι εκδόσεις της Εταιρείας των Dilettanti, χωρίς να υποτιμάται το κίνητρο της αρχαιοκαπηλείας που παραμένει ισχυρό. Το κίνημα του Ρομαντισμού, το ρεύμα του Φιλελληνισμού δίνουν στην Ελλάδα νέα αίγλη. Οι Άγγλοι κυρίως παραχωρούν στα έργα τους την πρωτοκαθεδρία στη φύση. Η νύχτα ή η καταιγίδα επιστρατεύονται για να φορτίσουν την παράσταση με δραματικό τόνο. Αν και οι εικόνες είναι παραπειστικές για τον αρχαιολόγο-ερευνητή, παραμένουν πολύτιμες ως προς το ότι συνιστούν δείκτες αισθητικών, ιστορικών και ιδεολογικών μηνυμάτων της Ευρώπης.

Αμαθούντα: Αεροφωτογραφία του αρχαίου λιμανιού. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Ματαιώθηκε η εγκατάσταση του εργοστασίου αλουμίνας στους Δελφούς - Εννέα βυζαντινές τοιχογραφίες και εκκλησίες της Κύπρου εικονίζονται σε γραμματόσημα που θα κυκλοφορήσουν στις 22 Απριλίου - Δύο οικίες στο χωριό Φικάρδου της Κύπρου βραβεύτηκαν το 1987 από την «EUROPA NOSTRA» - Ανώνυμος 'Ελληνας του Λονδίνου δώρισε στο Μουσείο Μπενάκη τρίπτυχο της Κρητικής Σχολής

Συνέδρια

«Η Αρχαιολογία των νησιών του Αιγαίου» ήταν το θέμα συμποσίου που οργάνωσε το Καναδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Αθήνα, 20-22/2/1987) - Επιστημονικό διήμερο οργανώθηκε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (19-20 Μαρτίου) με θέμα «Σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία σε παλία κτίρια». Οργανωτές: το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, το Τ.Ε.Ε., το ελληνικό τμήμα του I.C.O.M.O.S. και το Κοινωφελές Ίδρυμα της ΕΤΒΑ

Εκθέσεις

Έκθεση βυζαντινών ψηφιδωτών από την Ιορδανία έγινε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βεστφαλίας (28/3 - 14/6) - Η έκθεση «Χάρτινες εικόνες - ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά» εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη στις 31 Μαρτίου

Βιβλία

Αλεξάνδρα Γουλάκη - Βουτυρά, Αναζητήσεις στο έργο του Γ. Χαλεπά, Τελλόγλειο Ίδρυμα, Θεσσαλονίκη 1986 – Μῆτις, Revue d'anthropologie du monde grec ancien. Philologie - Histoire - Archéologie, τόμ.Ι, τχ.2 - Ann Steiner, Corpus Vasorum Antiquorum, Joslyn Art Museum, Verlag Philipp von Zabern, Mainz, 1986 - Barry S, Strauss, Athens after the Peloponnesian War, Croom Helm, London & Sydney, 1986

Cyprus is both a meeting point and a point of confrontation between the East and the West. After becoming fully Greek, at the beginning of the 11th century BC, Cyprus is marked out as a large Greek island sharing much of the fortunes of its metropolis, that of mainland Greece. Assyrians, Lusignans, Venetians, Persians, Egyptians and Ottomans all set foot on the island. Having won its independence from the British through armed struggle, half of Cyprus’s territory was doomed to fall once again to the Turks in 1974. Greek Cypriots look towards metropolitan Greece and the common heritage they both share, in their struggle for a united, independent and undivided Cyprus.

The history of Cyprus is divided into five periods. The first begins in the Neolithic IA period (7500-5250 BC) and ends in 330AD. The Byzantine period follows (330-1191AD) and ends with Guy de Lusignan settling on the island. The Frankish period under the Lusignans extends from 1192 to 1571 AD when Cyprus becomes part of the Ottoman Empire. The Turkish period ends in 1878 when the Ottomans hand the island over to the British. Events that took place between 1878 and 1978 are included by the author in the British period.

Over a period of three thousand years, covered by the present article, the Neolithic tombs in Cyprus do not present radical changes and are dug, in general, either under the floors of the houses or outside them but always within the limits of the settlement. The dead who are, in great majority, intact are laid on the left or right side and with very few exceptions on the back or on the abdomen. There is no fixed orientation of the body or face. Legs and arms are contracted in various degrees of contraction. Primary, single burials are the general rule and the few exceptions concern mainly the later phases. Characteristic is the custom of placing one or more heavy stones on the head or the body regardless of the sex of the dead, which in combination with tied and distorted bodies leads to the existence of a belief in a kind of life after death interlaced with strong necrophobia. Funeral offerings are mainly stone vases intentionally broken, some silex arms and tools, jewellery and sea shells. As we advance in time, in the Neolithic II period, the offerings consist exclusively of pottery and obsidian flakes. We notice that death in Neolithic Cyprus is a manifestation of everyday life, and is faced in a simple way. In our opinion the boulders are to prevent the dead from getting out of their grave. On the other hand, everyday objects seem to have been "sacrificed" as funeral offerings, the difficulty in their manufacture making them more necessary to the living than to the dead. The Neolithic inhabitants of Cyprus believed that the mobile property of somebody belongs to him even after his death and, if conceded as funeral offerings, it prevents the dead from coming back and claiming it. In that way the miasma is prevented from contaminating the inhabitants of the village. Funeral rites are homegenous and follow the main ritual prevailing in this field in Neolithic Greece and Anatolia.

The attempt to describe the administrative phenomenon (devices / techniques) in Late Bronze Age Cyprus is best made through a socio-economic approach to the subject and taking always into account the religious and political circumstances of the period. Using as an example the Haghios Demetrios LCIIc settlement, the economy of which was principally based on copper, we can see the spread of its influence and importance in the southern area of the island. While the absence of copper continued to affect the development of other settlements, e.g. the Hala Sultan Tekke, other factors, such as proximity to the sea, became important. Consequently, the economy where an administrative system was established, depended on various external and internal factors, which were responsible for the flourishing or decline of a site. Furthermore, observation of the excavation material enables us to make some suggestions regarding political and other phenomena, which during this crucial and decisive period of Cypriot history contributed to the formation of the island's commercial and cultural relationship with its neighbours, including Mycenaean Greece and Crete.

Legends that the cities of Cyprus were founded by Greek heroes of the Trojan war are regarded as reflecting true events that occured c. 1220 BC. The fact, however, remains that many "cities" in Cyprus owe their foundation to Mycenaean immigrants and lack such foundation legends. Archaeology supports the view that towards the end of the thirteenth century BC we have a movement of people, and not simply trade relations, from Mycenaean Greece to Cyprus. This movement lasted with minor or major waves of arrivals, until the beginning of the eleventh century BC. The permanent arrival of the Achaean-Greeks to Cyprus is attested to by metallurgy, glyptics, art, language, funerary rites, religion etc. In the ensuing Geometric period the relations between Cyprus and the Aegean world never cease save probably during a short period around 1.000 BC, although this does not seem to apply to the case of Crete. At the beginning and during the final phase of this period the relations are intense with the interchange of pottery and other artefacts. During the second half of the eighth century BC we observe that funerary rites narrated in the Iliad isare revived an unmistakable sign that those practicing them had a deeply rooted Greek conscience.

The political situation during the Cypro-archaic period (2nd half of the eighth to the 1st half of the fifth century BC) is characterized by instability due to frequent foreign intervention and domination of Cyprus. Despite this, a certain prosperity together with a deep religious feeling can be observed associated with a rich and superabundant artistic creativity dependent particularly on the religious world and its manifestations, as well as on other different needs and occupations of everyday life. The attachment to the divine can be seen in the countless sanctuaries and affluent artistic creation. Artistic products were used as cult objects, as offerings to the sanctuaries and in the tombs and as amulets in every day life. The Cypriot pantheon is characterized more by the pluralistic and polyvalent peculiarities and functions assumed by the main deities and their polymorphism than by its complicated formation. Deities are multi-functional, corresponding fully to the needs of the believers, but they also emanate from the nature and personality of each divinity. One of the main figures of the pantheon is the celestial god (Great God) , an incarnation of atmospheric phenomena and activities taking place in heaven that are mainly related to the acquatic element (clouds and rain) and to the light (sun and thunderbolt). This god has principally been identified with Zeus, Baal. Milkart, Amon, Apollon and Reshef. He forms a couple with the other principal deity, the telluric mother-goddess (Great Goddess), who represents fertility, conceived under its female aspect, and is none other than the Cypriot Aphrodite, equivalent to Astarte. This divine couple forms a triad with the divinity incarnating the annual cycle of vegetation, mainly identified as a young god of the kind of Adonis, who is not unrelated to the infant held by the Great Goddess when represented as a Kourotrophos. It seems that it is during the Archaic period that these deities emerged from a stage of latent aniconism and/or zoomorphism, which is more evident in the previous older strata of the Cypriot religion; they thus acquired an anthropomorphic aspect inspired most frequently by the island's geographical surroundings (Egypt, Palestine, Phoenicia, Syria, Anatolia and the Hellenic world). This influx of foreign divine iconography is made through the identifications and syncretisms of local deities with the equivalent foreign ones.The latter enriched the Cypro-archaic pantheon and its iconography with their presence.

Autonomous Cypriot coins have been struck since the end of the Vl th century when the island was under Persian rule However, this do not prevent nine or ten city-states from striking their own coinage. We do not know if all the cities struck coins because it is not easy to identify the mints. The short, worn and obliterated inscriptions in the Cypriot syllabary in Phoenician and later in the Greek alphabet are sometimes quite enigmatic. In the fifth century only the mints of Lapethos and Marion are clearly identified by their inscriptions. Philological texts, coin types and the find place of coins can also provide information on the mints. The precise chronology of the fifth century Cypriot coins is another problem. Hoards found outside Cyprus which contain not only Cypriot but also better known Greek coins provide a date ante quern for the Cypriot coins, as do the dated foreign coins overstruck by Cypriot ones. Coins from one Cypriot mint overstruck by coins from another Cypriot mint attest their relative chronology. The coin types of the principal mints of the fifth century are discussed, followed by those of the fourth century, when new types appear in several mints that are more influenced by Greek style and subjects. in some mints during the fourth century the Persian metric standard is no longer used but the Rhodian one takes it places. Gold and later bronze coins are struck during the fourth century in addition to silver ones and for some inscriptions the Greek alphabet is used together with the Cypriot syllabary or instead of it. The autonomous coinage is interrupted during the life time of Alexander the Great and came to an end when the Cypriot kingships were abolished by Ptolemy I in 312-310. Thereafter the coins struck in Cyprus no longer keep their own types but those of their foreign rulers. Only the mint symbol distinguishes them from those struck in other mints of the Empire.

The goddess Aphrodite originates from the anthropomorphic concept, common in all matriarchic societies of the Middle East. Indications of the goddesses cult can be already found in the period when the difference between god and daemon was vague and the limits between man and animal were flexible enough. It sprung from the perception of the impact the natural elements had on man and his life and they were assigned with supernatural powers. Later, the goddess was conceived in human form and with her own attributes, indicative of the sectors of her influence. Her zoomorphic characteristics are present in clay figurines representing the goddess, of the second millennium BC, from Syria and Cyprus. The image of the goddess Aphrodite is closely related to that of the Magna Mater, the primary deity in the religion of agricultural tribes and is interpeted as the incarnation of the religious concept and imagination of societies ruled by matriarchy.

The discoveries made during the last 25 years at Kourion and Salamis, but above all Paphos, have made Cyprus one of the most important centres for the study of ancient mosaics. The examples are numerous and cover a period of about 1000 years, from c. 300 BC to the mid-seventh century AD. During the Roman period one can safely assume that local workshops created a very large number of mosaics, all of which bear a distinct Cypriot trait. However, as is natural, the mosaics of Cyprus were influenced by the art of the surrounding areas, all of which themselves held a strong tradition in the art of mosaic. The closest links are clearly with the East Mediterranean coast, Antioch in particular, an area with which Cyprus was related politically and later on religiously. The earliest mosaic that has so far come to light represents the mythical monster Scylla. It is made of pebbles and has been dated back to the late fourth / early third century BC. It was discovered at Nea Paphos, a city that had just been founded and that under the Ptolemies grew very rapidly in importance. By the second cent. BC Paphos had become the capital of the island and preserved this privilege under the Romans until the fourth cent. AD. It appears that during the period from the late second to the mid-third cent. AD, Paphos (and Cyprus as a whole) enjoyed one of the most prosperous and enlightened periods of its history. This is reflected in a rich series of buildings decorated with mosaics that have been found there. The earliest of these, the House of Orpheus embellished with a representation of Orpheus and the Beasts. has an inscription unique to Cyprus that gives us a Latin name which must belong to the owner of the house. More well-known is the House of Dionysos with the richest array of mythological representantions known on the island, amongst which there is a fine "Rape of Ganymed". The nearby Villa of Theseus, the residence of the Roman Proconsul, preserves a large number of mosaics of different periods, amongst which the scene of Theseus and the Minotaur made in the late third, and carefully restored in the fourth century AD. Also several other important mosaics from other parts of the island date from the third century like the rare wall mosaics from Salamis, -Leda and the Swan- from Kouklia, and the unique mosaics with representations of gladiatorial combats from Kourion. In the early fourth century, and in spite of the official recognition of Christianity, pagan art reaches its peak, a phenomenon best reflected in the recently discovered mosaics from the House of Aion at Paphos. Here, in a floor divided into five panels with different representations we have a realistic parade of mythological characters and personifications rendered in a style and technique of the highest quality. Some of the figures represented are very rare or even unknown in ancient art and it is only the fact that their names are written above them that makes their identification possible. During the next century Christian art gained more and more ground and unavoidably influenced the decoration of some pagan buildings, as is shown by the bust of «Ktisis» from the Complex of Eustolios at Kourion. Pagan art, however, had already began to decline both in repertoire and technique. The last examples of this art on the island are illustrated by the "Toilet of Venus" from Alassa, and the "Birth of Achilles" from the Villa of Theseus at Paphos, both dating from the fifth century.

The survey of archaeological sites, monuments, traditional edifices, historic centres and settlements, is a prerequisite for every archaeological, historical and architectural study as well as for any project on their protection, preservation and promotion. The survey process in all aforementioned cases requires the application of scientific methods of exceptional precision and the employment of modern technology in the relevant sector. However, the survey procedure varies as regards the thematic presentation and precision and depends on the object and purpose of the survey. Therefore, we distinguish: a. The analogical method which is based on the use of infinite points and can achieve excellent surveying results, without the support of any other procedure. b. The analytical method which is based on the definition of a limited number of points which, if united, produce the form of the object. Protogrammetry meets the demands of the first method, while the science of geodesy, topography, chartography and photogrammetry serve the needs of the second. In this article the topographical and photogrammetric methods are mainly analysed. The thorough study of monuments also demands the definition of their structural distortions, so that their pathology can be studied and necessary treatments be proposed. The relevant measuring aims at a. Defining the extent of the actual distortion. b. The observation and documentation of a building through time. The application of topographical and photogrammetric methods gives in both cases satisfactory results; the second case demanding high standards of precision. Furthermore, the contribution of networks for observation of micro-deplacement of constructions as well as the analytical photogrammetric methods is very important. The photogrammetric archives, which include measurements and photogrammetric exposures are, undoubtedly, the best organized archives of monuments. They offer full documentation of the monuments through time and guarantee their exact recording in case of any future destruction, which may be caused by a variety of reasons.

The authenticity of a work of art is a big and serious issue. The problem has already been known since the Hellenistic Age and constantly appears in the Roman period, the Renaisance and more often in our time. The reasons which create this phenomenon are purely social and financial. From the theoretic point of view a work of art can be both authentic and disputable. Authenticity can be proven through a research process, which can protect us from being misled and consists of the following: 1. Knowledge of the style and technique of the painting. 2. Research on the history of the painting: provenance, date of execution, previous owners, etc. 3. Sketching of the artist's portrait through the painting: his world, visions, artistic physiognomy. 4. Application of scientific methods: radiations and chemical analyses for the determination of the painting materials and the detection of the possible obscure parts of the painting. The investigation for the authenticity of a painting demands the cooperation of a variety of specialists who must all share love of art.

The treatment of ancient Greek subjects in engravings of travelling editions — from the earlier representations to the nineneenth century — is sketched out in this article through characteristic examples. Furthermore, the Europeans' point of view and approach towards the "antique" is searched as it appears in the illustrations of these editions. In earlier works the element of the imagination plays an important role and participates in the creation of pictures, which aim to impress the reader-viewer, while at the same time visual stimulations from European art and architecture contribute to the final formation of the work. In the seventeenth century the first efforts for the representation of realistic elements and data are made — products of in situ observations — and progressively increase. However, even in the advanced eighteenth century, in spite of a tendency for a reliable documentation, certain arbitrary representations of antiquities appear. They are natural products of the early romantic movement of archaeolatry, which seals the period, but also repercussions of the contemporary tendency for painting antique ruins. Even in the nineteenth century, the romantic visions inevitably lead to representations, which ignore reality or seem to deny the immediate, tangible presence of a depicted monument, since they intentionally pursue to exalt the ancient edifice or to create an artificial, more or less illusionistic,"atmosphere".

Εξορκισμός που αποδίδεται στον μάγο Πιβήχι και έχει περισωθεί σε πάπυρο του 4ου αι. μ.Χ. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη. Για την ύστερη ελληνική δαιμονολογία αντλούμε πολλά από έναν μικρό πλατωνίζοντα διάλογο, τον Τιμόθεον ή περί δαιμόνων, γραμμένο από χριστιανό συγγραφέα πριν από το τέλος του 13ου αιώνα. Οι δύο ομιλητές είναι ο Τιμόθεος, ιερέας στην Κωνσταντινούπολη, και ο Θραξ, που έχει επιστρέψει στην πόλη αυτή, αφού πέρασε κάποιο διάστημα με σατανιστές και λάτρεις των δαιμόνων. Μεγάλο μέρος από τις γνώσεις του, λέει ο Θραξ, προέρχονται από κάποιον Μάρκο από τη Μεσοποταμία. Ο Μάρκος μίλησε στον Θράκα για έξι κατηγορίες δαιμόνων, τους οποίους απαρίθμησε με τη σειρά του χώρου διαμονής τους, από τους ουράνιους τόπους έως κάτω, στο κέντρο της γης. Η ανώτερη κατηγορία δαιμόνων κατοικεί το διάπυρον, η δεύτερη το αέριον, η τρίτη το χθόνιον, η τέταρτη το υδραίόν τε και ενάλιον, η Πέμπτη το υποχθόνιον και η έκτη το μισοφαές και δυσαίσθητον. Οι έξι κατηγορίες δαιμόνων του «Μάρκου» βρίσκουν αντιστοιχίες στον εξορκισμό του «Εφραίμ» και στους μαγικούς παπύρους, κυρίως σε προσευχές και εξορκισμούς με εβραϊκές ή χριστιανικές προεκτάσεις. Αυτό ωστόσο που υποδηλώνει μια κοινή παράδοση είναι η σπάνια λέξη μισοφαές, επίθετο γνωστό από τη φράση μισοφαής κόσμος, την οποία παραθέτει ο Πρόκλος από τους Χαλδαϊκούς Χρησμούς. Δεδομένου ότι το έργο του Εμπεδοκλή ήταν στη διάθεση εκείνου που συνέθεσε τους Χαλδαϊκούς Χρησμούς,  ο συγγραφέας αναρωτιέται κατά πόσον οι έξι κατηγορίες δαιμόνων δεν θα μπορούσαν να κατάγονται από τις διδασκαλίες του ξεχωριστού προσωκρατικού φιλοσόφου;

Φυλακτήριο αργυρό δαχτυλίδι με εγχάρακτη κυκλική σφενδόνη (Ανατολική Μεσόγειος, 6ος-8ος αι.). Οι μαγικοί πάπυροι και οι σφραγιδόλιθοι-φυλαχτά της ύστερης αρχαιότητας χρονολογούνται κατά προσέγγιση από το 2^ο έως τον 6^ο αιώνα, προέρχονται από την ανατολική Μεσόγειο και αντλούν από μια κοινή παρακαταθήκη αιγυπτιακών θεών και εβραϊκών αγγέλων. Και στα δύο κυριαρχεί το ιερό όνομα ΙΑΩ. Αλλά ενώ οι πάπυροι ασχολούνται και με θέματα έρωτα, χρημάτων και πρόγνωσης, οι σφραγιδόλιθοι στοχεύουν αποκλειστικά στη διασφάλιση της υγείας. Το υλικό κατασκευής των φυλαχτών επιλέγεται με μεγάλη προσοχή. Για τη φυλακτήρια δύναμή του, την προτίμηση συγκέντρωνε ο άργυρος, όπως και ο αιματίτης. Το φάσμα των φυλακτήριων παραστάσεων, συμβόλων, λέξεων και φράσεων είναι πλούσιο και ποικίλο, αφού περιλαμβάνει, εκτός από τον Ιερό Ιππέα, το Κακό Μάτι, τον Αρχάγγελο με το Μακρύ Σταυρό και τις ιστοριούλες σωτηρίας της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, και τα εξής: -σφραγιδόλιθους ή χαρακτήρες, ανάμεσά τους την πεντάλφα του μαγικού δακτυλιόλιθου του βασιλιά Σολομώντα -τον Χνούβη, το λιοντάρι που τρέχει και το φίδι που έρπει -την αποτροπαϊκή αναφώνηση «εις θεός», το Χριστόγραμμα, τον τύπο Χι-Μυ-Γάμμα, τη λέξη Υγίεια, το τρισάγιον και ιδίως τον ψαλμό 90 -μια ποικιλία ιερών ονομάτων, Ιαώ, Σαβαώθ, Εμμανουήλ, τα ονόματα των Αρχαγγέλων -σποραδικά τον εξορκισμό «φύγε, φύγε, φύγε ω βδελυρέ…» ή το ξόρκι κατά της πτώσης της μήτρας. Ο φανερός χριστιανισμός διείσδυσε στο ακόμη έντονα προχριστιανικό μαγικό ρεπερτόριο, αρχικά με τη μορφή της αποτροπαϊκής δύναμης του Σταυρού. Σε ομάδα φυλακτηρίων περιβραχιονίων εμφανίζονται έξι επεισόδια της ζωής του Χριστού που προέρχονται από την εικονογραφία των Αγίων Τόπων. Στις ιστορίες της Καινής Διαθήκης με τη μεγαλύτερη «πειστική αναλογία» συγκαταλέγεται το θαύμα της Αιμορροούσης, μια θεραπεία που πλησιάζει την ουσία της ελληνορωμαϊκής μαγείας περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιλαμβάνεται στη Βίβλο.

Η αυτοκράτειρα Ζωή η Πορφυρογέννητη, από ψηφιδωτή παράσταση δεήσεως στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως (11ος αι.). Ήταν όντως μάγισσα; Γραμμένος πιθανότατα τον 10ο αιώνα, ο Βίος του οσίου Ανδρέου του δια Χριστόν σαλού περιλαμβάνει ένα εκτενές επεισόδιο μαγείας, το οποίο ο συγγραφέας αφηγείται, αναλύει και ερμηνεύει. Τούτη «η συναρπαστική ιστορία δαιμονικής εξαπατήσεως» αρχίζει όταν μια ευσεβής γυναίκα, απελπισμένη από την απιστία του συζύγου της, αναζητεί βοήθεια από κάποιον Βιγρίνο. Εκείνος την καλεί να διαλέξει ποια τιμωρία επιθυμεί να βρει τον σύζυγό της: να μείνει ανίκανος, να πεθάνει ή να τον κυριεύσει ένας δαίμονας. Η γυναίκα θέλει μόνο να γυρίσει ο άπιστος σε κείνην. Ο Βιγρίνος της λέει να ετοιμάσει σπίτι της μια κανδήλα, λάδι, ένα φιτίλι, μια ζώνη και φωτιά, και να τον περιμένει. Φθάνει σπίτι της. Μουρμουρίζοντας ακατάληπτα λόγια, γεμίζει την κανδήλα με το λάδι, βάζει μέσα το φιτίλι και, αφού την τοποθετεί μπροστά στις εικόνες του σπιτιού, την ανάβει. Ψιθυρίζοντας στη συνέχεια και πάλι ορισμένες επικλήσεις, δένει τέσσερις κόμπους στη ζώνη και λέει στη γυναίκα να τη φοράει πάντοτε μαζί με τα εσώρουχά της. Από την ημέρα εκείνη, πράγματι ο άντρας της γίνεται υποδειγματικός σύζυγος. Η γυναίκα όμως αρχίζει να βλέπει ανησυχητικά όνειρα: ένας γέροντας Αιθίοπας αποπειράται να τη βιάσει, ένας μαύρος σκύλος την φιλάει στο στόμα σαν άνθρωπος. Η γυναίκα αναγνωρίζει τον διάβολο. Λίγες μέρες αργότερα ονειρεύεται ότι βρισκόταν στον ιππόδρομο και αγκάλιαζε τα αρχαία αγάλματα προσπαθώντας να συνευρεθεί μαζί τους. Σε άλλο όνειρο είδε ότι καταβρόχθιζε σαύρες, φίδια, βατράχια και άλλα ακάθαρτα ζώα. Αρχίζει τότε να νηστεύει και να προσεύχεται. Βλέπει πάλι ένα όνειρο. Βρισκόταν μπροστά στις εικόνες της και προσευχόταν, όμως αυτές ήταν τοποθετημένες αντίστροφα, έτσι ώστε, αντί να είναι στραμμένη στην Ανατολή, ήταν στραμμένη προς τη Δύση. Ένας νέος άνδρας παρουσιάσθηκε μπροστά της για να της αποκαλύψει την αιτία των δεινών της. Είδε τότε τις βεβηλωμένες εικόνες από τον Βιτρούβιο να είναι καλυμμένες με ακαθαρσίες και να αναδίνουν μια απίστευτη δυσωδία. Πρόσεξε πως η κανδήλα ήταν γεμάτη με ούρα σκύλου, πως στο στήριγμα του φιτιλιού ήταν χαραγμένο το όνομα του αντίχριστου, και από πάνω ήταν γραμμένες οι λέξεις «Θυσία δαιμόνων». Θρηνώντας και οικτίροντας τον εαυτό της για την ευπιστία της, καταφεύγει στον νεαρό Επιφάνιο. Εκείνος τη συμβουλεύει τι να κάνει. Έχοντας πάρει ο ίδιος τις βεβηλωμένες εικόνες, δέχεται στον ύπνο του τις επιθέσεις της στρατιάς των ερυθρών δαιμόνων, τους οποίους και αντιμετωπίζει. Ο Επιφάνιος απευθύνεται στον πνευματικό του πατέρα. Ο όσιος Ανδρέας ο σαλός του αποκαλύπτει ότι ο δαίμονας χρησιμοποιεί συχνά τη μαγεία με αγαθούς φαινομενικά στόχους για να καταστήσει τους ανυποψίαστους ανθρώπους ευάλωτους στην επήρεια των δαιμόνων. Του εξηγεί τον συμβολισμό της τελετουργίας που ακολούθησε ο μάγος Βιγρίνος για να παγιδεύσει το θύμα του και πως όλα όσα χρησιμοποίησε αντιπροσώπευαν τα μαγικά αντίστοιχα της χριστιανικής βαπτίσεως, που είχε στόχο να ακυρώσει. Ο όσιος εξήγησε επίσης στο μαθητή του πως ο μάγος κατόρθωσε να μιάνει και να εξουδετερώσει τις άγιες εικόνες.

«Οι Τρεις Μάγοι». Ψηφιδωτό, γύρω στο 560, Ραβέννα, Άγιος Απολλινάριος ο Νέος. Η υποταγή της μαγείας στη νέα θρησκεία; Μετά από μια φάση «συγκρητικής σύγχυσης», οριοθετείται τελικά η θεωρητική διάκριση ανάμεσα στη μαγεία και την πρωτο-εμφανιζόμενη θρησκεία. Η Εκκλησία των πρώτων χριστιανικών αιώνων επαναπροσδιορίζει τη μαγεία και όλες εν γένει τις πρακτικές της «ειδωλολατρικής» θρησκείας ως δαιμονικές, έργο δηλαδή ασώματων όντων που υπηρετούσαν τον Διάβολο. Από τη θεολογική άποψη, η θρησκεία και η μαγεία δεν αποτελούσαν μόνο διαμετρικές αντιθέσεις (ο Θεός εναντίον του Διαβόλου) αλλά και αλληλοαποκλειόμενες κατηγορίες. Είπε ο Απόστολος Παύλος: «ου θέλω δε υμάς κοινωνούς των δαιμόνων γίνεσθαι». Στην πραγματικότητα όμως η βυζαντινή μαγεία αφομοίωνε κατά μέγα μέρος την ιδεολογία και το τελετουργικό της αληθινής πίστης, ενώ αποτελούσε πάντα, σύμφωνα τουλάχιστον με το επίσημο δόγμα, τη διαστρέβλωσή της. Εδώ έγκειται ο παράδοξος και συχνά σαγηνευτικός χαρακτήρας της.

Ο Χριστός θεραπεύει τους δαιμονιζόμενους των Γεργεσηνών. Τοιχογραφία. Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους. 16ος αι. Στην Παλαιά Διαθήκη οι ανατολικής προέλευσης δαίμονες δεν συσχετίζονται με τον Διάβολο.  Μόλις στην ύστερη ιουδαϊκή περίοδο διαμορφώνονται, κάτω από περσικές και ελληνιστικές επιδράσεις, αντιλήψεις που δέχονται τόσο την ομαδοποίηση και ιεράρχηση των κακών πνευμάτων όσο και τη δυνατότητά τους να επεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων. Η δαιμονολογία αυτή αφήνει φανερά τα ίχνη της.  Στην απαγόρευση της λατρείας των διαφόρων δαιμονικών μορφών, η Παλαιά Διαθήκη περιέλαβε και οποιαδήποτε μαντική πρακτική. Στα ολιγάριθμα χωρία της Καινής Διαθήκης ο Διάβολος θεωρείται ο αρχηγός όλων των πονηρών πνευμάτων. Τα ανώνυμα κωδικοποιητικά έργα των πρώτων αιώνων και οι κανόνες των συνόδων και του Μ. Βασιλείου ταυτίζουν την επίδοση στις μαγικές τέχνες με την ειδωλολατρία. Για πρώτη φορά συνδέθηκε στο πεδίο του κανονικού δικαίου άμεσα ο Διάβολος με τη μαγεία στον κανόνα 3 του Γρηγορίου Νύσσης. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε μια διάταξη του Μ. Κωνσταντίνου, με την οποία καθιερώθηκε η διάκριση της μαγείας σε «καλή» και σε «κακή», διάκριση που θα ανατρέψει στο τέλος του 9ου αιώνα ο αυτοκράτωρ Λέων ο σοφός. Στον εκκλησιαστικό όμως χώρο απαγορευόταν οποιαδήποτε προσφυγή σε μαγικά μέσα και μεθόδους, ως απολύτως ασυμβίβαστη με τη χριστιανική διδασκαλία. Η επικοινωνία μάγων και μάντεων με δαίμονες αποτελεί –ήδη από πολύ νωρίς- κοινό τόπο στη βυζαντινή θεολογική φιλολογία. Η πεποίθηση ότι τα πονηρά πνεύματα διαθέτουν τη δύναμη να μεταδώσουν σε όσους ανθρώπους έχουν περιέλθει στην εξουσία τους μυστικές γνώσεις εμφανίζεται συχνά στη λαϊκή σκέψη. Έτσι γεννήθηκε η έννοια της συμφωνίας με τον Διάβολο, που έλαβε τεράστια διάδοση. Εδώ το ρόλο του μεσολαβητή αναλαμβάνει συνήθως ένας μάγος. Με αφετηρία το μάγο Σίμωνα των Πράξεων των Αποστόλων, προβάλλεται γενικά στα αγιολογικά κείμενα η επίδοση των Εβραίων στη μαγεία. Ο Διάβολος θεωρείται υπεύθυνος για τη νόθευση της ορθής πίστης. Σε εκείνον αποδίδεται η γένεση των μεγάλων αιρέσεων αλλά και η εικονομαχία. Στο μύθο που διαμορφώθηκε σχετικά με την προέλευση της απαγόρευσης και της καταστροφής των εικόνων επανεμφανίζεται το γνωστό τρίπτυχο «Διάβολος-μάγος/Εβραίος». Ακόμη και η προσπάθεια του Ιουλιανού να επαναφέρει την ειδωλολατρία αποδίδεται στην καθοδήγηση του Διαβόλου και ενός Εβραίου. Ανάμεσα στους γιατρούς και τους μάγους υπήρξε γενικότερα κάποιας μορφής επαγγελματικός ανταγωνισμός, ιδιαίτερα πρόδηλος στο πεδίο της ψυχιατρικής . Κατά τις αντιλήψεις των Ρωμαίων, και αργότερα των Βυζαντινών, ψυχική νόσος ή διανοητική διαταραχή μπορούσε να προκληθεί με τη χρήση μαγικών μέσων. Σε αυτά συμπεριλαμβάνεται η χορήγηση φαρμάκων «έκστασιν της διανοίας εμποιούντων». Το ίδιο αποτέλεσμα πιστευόταν πως είχε και η εγκατάσταση ενός ή περισσοτέρων δαιμόνων μέσα σε ένα ανθρώπινο σώμα. Αυτοί ήσαν οι «δαιμονιζόμενοι». Ο καθαρισμός των «δαιμονιζομένων» και οι εξορκισμοί δαιμόνων περιγράφονται συχνά σε βίους αγίων. Προκύπτει η αντίληψη ότι η είσοδος του δαίμονος στο ανθρώπινο σώμα μπορούσε να προκληθεί με τη συνδρομή μάγων. Στα διάφορα πατριαρχικά έγγραφα των τελευταίων βυζαντινών αιώνων επικρατεί έντονη τάση για εκλαΐκευση του φαινομένου «Διάβολος». Στο πλαίσιο αυτής της τάσης συνδέεται κατά αμεσότερο τρόπο, παρά μέχρι τότε, ο Διάβολος με τη μαγεία.

«Ιησούς Χριστός Νικά» και η αποτροπαϊκή δύναμη του Σταυρού. Τα λεγόμενα μαγικά κείμενα ή γητείες ή εξορκισμοί απαντούν σε αρχαιοελληνικές επιγραφές, σε παπύρους και σε πολλά χειρόγραφα της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής περιόδου, και ιδιαίτερα στους ιατροσοφικούς κώδικες και σε μερικά ευχολόγια. Η συνύπαρξη αυτή δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι πολλοί συμπιλητές ιατρικών συνταγών και συντάκτες ιατρικών συλλογών θεωρούσαν απαραίτητη την αντιγραφή τους σαν ένα επιπλέον βοήθημα για την ελάφρυνση του πόνου των αδύναμων ανθρώπων και της αγωνίας τους απέναντι στο άγνωστο και το ανεξέλεγκτο. Κείμενα ρευστά, αλληλοσυμπληρούμενα, ασύντακτα και ακατανόητα, τόσο από αυτούς που τα αποστηθίζουν όσο και από αυτούς που τα αντιγράφουν, δεν έχουν ακόμη μελετηθεί συστηματικά. Ο συγγραφέας δημοσιεύει για πρώτη φορά δείγματα μερικών τέτοιων κειμένων σταχυολογώντας τα από δύο χειρόγραφα, το ένα των αρχών του 19ου αιώνα από την Πελοπόννησο (Δημητσάνα) και το άλλο των μέσων του 16ου αιώνα από την κεντρική Ελλάδα (Λαμία). Επίσης, από χειρόγραφο νομοκάνονα του τέλους του 16ου αιώνα, που προέρχεται από τη Μονή Προυσού Ευρυτανίας, παρατίθενται οι κανόνες της Εκκλησίας που καταδικάζουν όσους ασχολούνται με ξόρκια και άλλα μαγικά, λαϊκούς ή ιερωμένους. Για να κάνεις μια γυναίκα να σε αγαπήσει, Για να κάνεις μια γυναίκα να μην αγαπήσει άλλον άντρα, Για να μην κάνει παιδί η γυναίκα, Για να ζήσει το παιδί μιας γυναίκας, Για να χωρίσει το αντρόγυνο, Για να χωρίσουν δυο αγαπημένοι φίλοι, Για να δέσεις έναν εχθρό σου, Για να νικήσεις τον εχθρό σου στο δικαστήριο, Για άνθρωπο που έχει ίκτερο, Για άνθρωπο που δεν μπορεί να κοιμηθεί, είναι κάποιες από τις περιπτώσεις για τις οποίες ο άνθρωπος προστρέχει σε κάτι το παράδοξο και έξω από την κοινή λογική.

Εργασίες συντήρησης στα εργαστήρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου. Η εργασία στο μουσείο γίνεται όλο και πιο πολύπλοκη· το ίδιο συμβαίνει και με την αντίληψη της μουσειακής θεωρίας και πρακτικής. Η ιδέα του μουσειακού επαγγέλματος καθορίζει τα περισσότερα προγράμματα μεταπτυχιακής εκπαίδευσης που προσφέρονται σήμερα στη Βρετανία. Μέσα στο ίδιο πνεύμα η Ένωση Μουσείων Αγγλίας (Museums Association) διεύρυνε τις κατηγορίες των μελών της, ώστε να συμπεριλάβει όλους τους ανθρώπους που εργάζονται σε μουσεία. Η απόφαση αυτή σήμανε ότι η ιδέα του πανίσχυρου επιμελητή ως κεντρικού συντελεστή του μουσειακού έργου είχε αντικατασταθεί από μια πιο ισορροπημένη θεώρηση του επαγγελματία του μουσείου. Ως αποτέλεσμα της διεύρυνσης των ρόλων και των αυξημένων ευκαιριών μέσα στα μουσεία, ο όρος «μουσειακό επάγγελμα» χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο για να δηλώσει ένα ευρύ φάσμα ασχολιών, που όλες μαζί είναι αφιερωμένες στη δημιουργία μουσείων υψηλοτάτου επιπέδου. Ειδικοί επιστήμονες και σχεδιαστές εκθέσεων , επιμελητές συλλογών και ειδικοί υπολογιστών, συγγραφείς και υπεύθυνοι μάρκετινγκ, υπεύθυνοι ασφάλειας και εκπαιδευτικοί, καταγραφείς και συντηρητές, υπεύθυνοι αποθηκών και εμπορικοί διευθυντές, υπεύθυνοι ανάπτυξης και προσωπικό υποδοχής, αναλυτές συστημάτων και συζητητές με το κοινό, είναι κάποιες από τις θέσεις εργασίας που μπορούμε σήμερα, χωρίς δισταγμό, να θεωρήσουμε ότι ανήκουν στο μουσειακό επάγγελμα. O B. Barber υποστήριξε ότι υπάρχουν τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά του επαγγέλματος. Το πρώτο είναι ο υψηλός βαθμός γενικής και συστηματικής γνώσης. Το δεύτερο είναι ο προσανατολισμός προς το συμφέρον της κοινότητας, και όχι προς το ατομικό συμφέρον. Το τρίτο είναι η πρόβλεψη ενός συστήματος ανταμοιβών και συμβόλων επιτυχημένου έργου μέσα στο επάγγελμα. Τέλος, ένα επάγγελμα ασκεί έναν υψηλό βαθμό αυτοελέγχου της συμπεριφοράς μέσα από εσωτερικευμένους ηθικούς κώδικες. Η συγγραφέας ελέγχει τα παραπάνω χαρακτηριστικά με μέτρο τα μουσειακά επαγγέλματα.

Οικισμός Χάρμαινα, Άμφισσα, Φωκίδα. Αντικείμενο του άρθρου είναι ο προσδιορισμός του περιεχομένου των πολιτιστικών διαδρομών στο πλαίσιο του πολιτιστικού τουρισμού και η κατάδειξη κάποιων γενικών εννοιών και αρχών όσον αφορά το σχεδιασμό τους. Έτσι, στο πρώτο μέρος προσδιορίζεται η θεωρία, το εννοιολογικό πλαίσιο και τα μεθοδολογικά εργαλεία σχεδιασμού πολιτιστικών διαδρομών, ενώ στο δεύτερο μέρος επιχειρείται η εφαρμογή τους, με στόχο τη δημιουργία ενός πλέγματος διαδρομών στη Στερεά Ελλάδα. Οι πολιτιστικές διαδρομές αποτελούν εφαρμοσμένη πρακτική ερμηνείας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ερμηνεία είναι, πάνω απ’ όλα, επικοινωνία, και έχει στόχο την εκπαίδευση, την ευαισθητοποίηση και την αναψυχή. Στον πυρήνα κάθε πράξης επικοινωνίας υπάρχει το «κείμενο». Σημεία σ’ένα νοητό «κείμενο» μιας πολιτιστικής διαδρομής είναι τα μνημεία-τόποι επίσκεψης, αλλά και τα μηνύματα-πληροφορίες που δίνονται με κάθε τρόπο στον επισκέπτη. Βασικά θέματα προς διερεύνηση είναι η θεματική, η ποιητική και η ρητορική του «κειμένου» της διαδρομής. Η ερμηνεία της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από μια οργανωμένη πολιτιστική διαδρομή θα πρέπει να καθοδηγείται από τρεις παράγοντες: τη γνώση της αγοράς στόχου, τον τουριστικό σχεδιασμό και τη συστηματική αξιολόγησή της. Οι πολιτιστικές διαδρομές αποτελούν ένα εργαλείο «ήπιας και σκληρής διαχείρισης», «προπαγάνδας» και προώθησης της τουριστικής βιομηχανίας. Η έννοια της «ήρεμης διαχείρισης» αναφέρεται στην ερμηνευτική λειτουργία τους για την ψυχαγωγία ή την εκπαίδευση του επισκέπτη και την επιλεκτική καθοδήγηση των ιδεών και των συμπεριφορών του σε θέματα πολιτισμού και προστασίας. Η έννοια της «σκληρής διαχείρισης» καταδεικνύει τη χρήση τους ως διαχειριστικού εργαλείου στον τουριστικό σχεδιασμό και τον έλεγχο της κίνησης των επισκεπτών σε περιοχές υψηλού κινδύνου, όπως περιβαλλοντικά πάρκα, μνημεία κ.ά.

Δείγμα 2: Χρώση με sudan black. Οι προετοιμασίες αποτελούσαν και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα των ζωγραφικών έργων τέχνης: ανάλογα με τη σωστή ή μη κατασκευή τους κρίνεται η ομαλή διατήρηση ενός ζωγραφικού έργου στο χρόνο. Οι προετοιμασίες άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως από το έτος 1100. Οι Φλαμανδοί ζωγράφοι θα παρεμβάλουν το ύφασμα ανάμεσα στο ξύλινο υποστήριγμα και την προετοιμασία. Όταν τον 15ο αιώνα εμφανίστηκε ο μουσαμάς, ελαφρύ και εύκαμπτο υποστήριγμα, οι προηγούμενες προετοιμασίες (γύψος και κιμωλία σε συνδυασμό με ζωική κόλλα) αποδείχθηκαν ακατάλληλες. Τον 18ο αιώνα στον χώρο της Τέχνης εισβάλλουν οι βιομηχανικές προετοιμασίες , απαλλάσσοντας τους καλλιτέχνες από τη χρονοβόρα διαδικασία αλλά και περιορίζοντας τα χρησιμοποιούμενα υλικά. Σκοπός του άρθρου είναι η συγκέντρωση ιστορικών και τεχνικών στοιχείων και η ταξινόμηση των προετοιμασιών, με βάση τις ιδιότητες, τα υλικά και τις τεχνικές κατασκευής τους. Στο πλαίσιο αυτής της ταξινόμησης πραγματοποιήθηκε ποιοτική ανάλυση δειγμάτων από ζωγραφικά έργα, προκειμένου να διαπιστωθούν και να επαληθευτούν χρήσεις υλικών που αποτελούν μια βιομηχανική προετοιμασία (συνδετικό, αδρανή υλικά). Στο πειραματικό μέρος μελετήθηκαν οι μηχανισμοί φθοράς των προετοιμασιών, οι οποίοι επηρεάζουν το σύνολο του ζωγραφικού έργου προκαλώντας σημαντικά προβλήματα στο υλικό, όπως ρωγματώσεις, αποκολλήσεις, αποσπάσεις, χρωματικές αλλοιώσεις κ.ά. Οι προετοιμασίες περιλαμβάνουν: α) αστάρωμα ή incollatura, β) υπόστρωμα ή προετοιμασία και γ) imprimitura. Σύμφωνα με τις ιδιότητές τους κατατάσσονται σε: α) απορροφητικές, β) ημιαπορροφητικές, γ) λιπαρές και δ) ανεξάρτητες προετοιμασίες. Στο πειραματικό μέρος, για την κατανόηση των μηχανισμών φθοράς, κατασκευάστηκαν δοκίμια τα οποία υποβλήθηκαν στις ακόλουθες διαδικασίες: α) έκθεση σε αυξημένη θερμοκρασία, β) έκθεση σε υψηλή υγρασία και γ) έκθεση σε υπεριώδη ακτινοβολία.

Προετοιμασία έκθεσης στο Saint Mary's College Museum of Art, Καλιφόρνια. Οι εργαζόμενοι στα μουσεία δεν στηρίζονται σε σαφή οριοθέτηση των κανόνων του επαγγέλματός τους και σε κοινή επαγγελματική ταυτότητα. Η θεωρητική και πρακτική αποκωδικοποίηση του όρου «museum professional» παρουσιάζει δυσκολίες. Η εμφάνιση της ειδικότητας του μουσειολόγου έχει ως στόχο να οριοθετήσει και να υπογραμμίσει το κοινό έδαφος της μουσειακής δραστηριότητας, χωρίς να παρεμποδίσει, ή να αντικαταστήσει, την ανάπτυξη των επιμέρους ειδικών γνώσεων  και υπηρεσιών. Τα αποτελέσματα είναι εμφανή εκεί όπου η μουσειολογική εκπαίδευση έχει μακρόχρονη παράδοση, όπως, π.χ., στις αγγλοσαξονικές χώρες. Τα άρθρα αυτού του αφιερώματος φωτίζουν τις ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν την εργασία στο μουσείο, διερευνούν τις παραμέτρους που τις καθορίζουν και συζητούν τις δυνατότητες που υπάρχουν για την καθιέρωση ενιαίας επαγγελματικής συνείδησης.

«Η Ρωμαϊκή λεγεώνα αναπαύεται». Δραματοποίηση με πρόχειρα κοστούμια, όπου συμμετέχουν μαθητές, εκπαιδευτικοί και επαγγελματίες ηθοποιοί. Μουσείο Newcastle Discovery στο Newcastle της Αγγλίας. Όπως συμβαίνει και με το επάγγελμα του μουσειολόγου, το έργο που ο μουσειοπαιδαγωγός καλείται να φέρει εις πέρας δεν είναι καθορισμένο. Από τον μουσειοπαιδαγωγό που εκτελεί ένα πρόγραμμα, απαιτούνται οι αρετές ενός εκπαιδευτικού. Εάν όμως φτιάχνει ο ίδιος τα προγράμματα που θα υλοποιήσει, τότε καλείται να ανταποκριθεί σε πολλούς ρόλους: του συντάκτη τμήματος έστω του σχολικού αναλυτικού προγράμματος, του συγγραφέα βιβλίου, του εκπαιδευτικού και, αν χρειαστεί,  του επιμορφωτή εκπαιδευτικών. Δεν θα αργήσει ίσως να του παραχωρηθεί και στην Ελλάδα ο ρόλος του συμμετέχοντος στο στήσιμο εκθέσεων. Ένα τέτοιο πρόσωπο δεν οφείλει μόνο να έχει καλή γνώση του υλικού που καλείται να ερμηνεύσει ώστε να αναδείξει τη δύναμη και τις δυνατότητες των μουσειακών αντικειμένων αλλά οφείλει και να μπορεί να μεταδώσει αυτή τη γνώση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.  Είναι προφανές ότι, σε σύγκριση με τον εκπαιδευτικό του σχολείου, ο οποίος επιβαρύνεται με τις γνωστές αδυναμίες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, ο μουσειοπαιδαγωγός έχει προκλητικές ελευθερίες που προτρέπουν σε δημιουργικό έργο. Ο μουσειοπαιδαγωγός δεν απευθύνεται μόνο σε παιδιά αλλά μπορεί να αναπτύξει δράση και με άλλες ομάδες επισκεπτών του μουσείου, στο πλαίσιο της δια βίου εκπαίδευσης και της γενικότερης εκπαιδευτικής πολιτικής του. Προς το παρόν, τα εκπαιδευτικά προγράμματα προσφέρονται σε ένα «κενό εκπαιδευτικής πολιτικής», πράγμα που καλλιεργεί το φόβο ότι μια μέρα θα μπορούσαν να εκλείψουν.  Πρόσφατα δημιουργήθηκαν μουσειοπαιδαγωγικά τμήματα πανεπιστημιακού επιπέδου. Ας ελπίσουμε ότι οι απόφοιτοί τους θα βρουν να τους περιμένει ο επαγγελματικός ρόλος για τον οποίο ετοιμάστηκαν.

Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας – Κέντρο Περιβαλλοντολογικής Έρευνας και Εκπαίδευσης ΓΑΙΑ: Πρόσοψη, σχέδιο. Οι νέες κοινωνικές συνθήκες ενέταξαν τα μουσεία σε μια νέα, διεθνή πλέον, αγορά με οξείς ανταγωνισμούς, δημιούργησαν διαφορετικά μουσεία με νέες θεματικές, και διαμόρφωσαν νέα, ποσοτικά και ποιοτικά, πελατεία. Η σύγχρονη μουσειολογία αναγνωρίζει στην πελατεία της πολλά είδη κοινού: ο «μέσος επισκέπτης» δεν υπάρχει. Το σύγχρονο μουσείο υπάρχει για το κοινό του. Οι νέες αρχές και μέθοδοι επικοινωνίας με το κοινό είναι η κύρια αλλαγή που πραγματοποιήθηκε στη φιλοσοφία των μουσείων. Η παιδευτική παρουσίαση αντικατέστησε την ψυχρή, εκθετική παράταξη των έργων. Την εκπαιδευτική διαδικασία σύντομα και σε σημαντικό βαθμό υποκατέστησε η ερμηνευτική. Από τη μονόδρομη επικοινωνία στο διάλογο, η αλλαγή για τα μουσεία είναι μεγάλη. Στις νέες μεθόδους επικοινωνίας με το κοινό αντιστοιχούν νέα προγράμματα και μέσα. Νέοι καιροί, νέες αγορές, πελάτες, ανάγκες. Νέα μουσεία με νέες αρχές, μεθόδους, μέσα, προγράμματα, χώρους και υπηρεσίες. Στις συνθήκες αυτές οι στόχοι, οι επιδιώξεις αλλάζουν. Οι επιδιώξεις αυτές συνεπάγονται και τη ριζική σχεδόν ανασυγκρότηση του μηχανισμού, των υπηρεσιών του μουσείου. Και οι μουσειολόγοι μέσα σε όλη αυτή την κοσμογονία; Ποιος είναι ο ρόλος τους; Να ενταχθούν στους νέους καιρούς και να ανταποκριθούν στις νέες ανάγκες. Το πέτυχαν όσοι κατανόησαν την ανάγκη πολυεπιστημονικής παίδευσης και πράξης, της ισότιμης συνεργασίας με τους άλλους ειδικούς·όσοι ενστερνίστηκαν τον νέο πολυδιάστατο ρόλο των σύγχρονων μουσείων και τον υπηρέτησαν έχοντας συνειδητοποιήσει ότι η μοναδικότητα ρόλων (ο μουσειολόγος), η μοναδικότητα χώρων (το μουσείο), η μοναδικότητα δράσεων (η έκθεση) έχει από τα πράγματα ξεπεραστεί. Όσοι Έλληνες έχουν ταξιδέψει και στοχαστεί σε όσα βίωσαν, θα θεωρήσουν αυτές τις γραμμές κοινούς τόπους· όσοι έχουν περιορισθεί (και συμβιβασθεί) στα «καθ’ημάς», θα τις χαρακτηρίσουν ουτοπία.

Το Κεντρικό Κτήριο του Μουσείου Μπενάκη. Μπορεί το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) να μην αμφισβητεί την ύπαρξη του μουσειακού επαγγέλματος, όμως το Βρετανικό Γραφείο Απογραφών και Ερευνών Πληθυσμού περιλαμβάνει στους επαγγελματίες μόνο τους επιμελητές συλλογών, μαζί με τους βιβλιοθηκάριους και τους αρχειοφύλακες, χωρίς να αναφέρει καμία άλλη εργασιακή θέση μουσείου. Ωστόσο, ο όρος «επάγγελμα» είναι βολικός για την περιγραφή της «ετερογενούς ομάδας» που αποτελεί το προσωπικό των μουσείων. Το άρθρο θίγει καίρια ζητήματα και προσπαθεί να τα τοποθετήσει μέσα στις σημερινές πολύπλοκες και διαμφισβητούμενες έννοιες του επαγγέλματος και του επαγγελματισμού. Στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης: η εργασία σε μουσείο είναι επάγγελμα, ή ακόμη και μια σειρά επαγγελμάτων; Παρόλο που το πρότυπο του «παραδοσιακού» επαγγέλματος δεν ταιριάζει, άνθρωποι επιρροής και ιδρύματα από τον κόσμο των μουσείων θεωρούν σαφώς ότι εντάσσονται σε ένα μουσειακό επάγγελμα. Αν είναι αναγκαίο να αλλάξει το πρότυπο ή ακόμη και να θεωρηθεί ανεδαφικό, τότε είναι ένα «ανοιχτό» επάγγελμα με πολλά και διαφορετικά είδη εργασίας, και διοικείται από διοικητικό συμβούλιο του οποίου τα μέλη δεν ανήκουν στο μουσειακό επάγγελμα. Ωθούμενος από εξωτερικές δυνάμεις, ο κόσμος του μουσείου προχωρεί σε μια κατανόηση, αν όχι σε μια ανεπιφύλακτη αποδοχή, του μάνατζμεντ ως κυρίαρχης μεθόδου. Αν και ο επαγγελματισμός παραμένει μια ισχυρή δύναμη στον προσδιορισμό της εμπειρίας και των ικανοτήτων που αναμένονται από το προσωπικό, αν και η γνώση και οι ικανότητες που σχετίζονται με το αντικείμενο του μουσείου αξιολογούνται υψηλότερα από ένα γενικό μουσειολογικό υπόβαθρο εκπαίδευσης, ενώ και τα δυο μαζί τοποθετούνται υψηλότερα από τη διοικητική επιδεξιότητα, οι απαιτήσεις του κόσμου του μουσείου υπονομεύουν μονίμως αυτές τις σταθερές, καθώς τα μουσεία όλο και περισσότερο βασίζονται στην καλή διοίκηση.

Κ. Μαλέας, «Λύρα», λάδι σε μουσαμά. Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ. 1. Κατά την Παλαιολιθική περίοδο το δάσος είναι για τον άνθρωπο τόπος εξεύρεσης τροφής, ένδυσης και κατοικίας. Ο προϊστορικός άνθρωπος αισθάνεται μέρος της φύσης, ενώ η ίδια η φύση είναι ο Θεός. Στις μαγικές παραστάσεις των βραχογραφιών των σπηλαίων (Λασκώ, Αλταμίρα), ο άνθρωπος συναισθάνεται ότι σκοτώνει όντα που είναι της ίδιας ιερής φύσης που χαρακτηρίζει και τον ίδιο και επιδιώκει να καθαγιάσει την ενέργειά του αυτή. 2. Με τη μετάβαση από το τροφοσυλλεκτικό-κυνηγετικό στάδιο στη Νεολιθική εποχή, ο χώρος διαιρείται σε καλλιεργημένη γη και σε άγρια φύση. Στη θρησκευτική συνείδηση του ανθρώπου αρχίζει να κυριαρχεί η μητέρα-θεά της γονιμότητας που συνδέεται με την αγροτική παραγωγή. Ο άνθρωπος αρχίζει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από τη φύση. 3. Στον αρχαίο κόσμο μύθος και ανθρωπομορφισμός του θείου είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά μιας νέας θρησκευτικής συνείδησης. Έτσι, τη λατρεία του δέντρου υποκαθιστά η λατρεία των Αμαδρυάδων και των Νυμφών. Ο Διόνυσος, ο Παν, ο Ορφέας είναι από τους γνωστότερους θεούς των δασών αλλά η Άρτεμις είναι η κατεξοχήν θεότητα που προστατεύει τα δάση. Πλήθος μύθων, συμβολισμών και προλήψεων συνδέονται με δέντρα και φυτά: μεταμορφώσεις, ιερά φυτά θεών, φυτά που συνδέονται με τη μαντική, μαγικά βοτάνια, φυτά με θεραπευτικές ιδιότητες κ.ά. Με την εμφάνιση της φιλοσοφίας η φύση θα γίνει αντικείμενο ορθολογικής προσέγγισης. 4. Η ταυτότητα του μεσαιωνικού κόσμου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη χριστιανική θρησκεία. Η διάκριση ανάμεσα στον πολιτισμό και τη φύση εντείνεται. Η φύση έχει δημιουργηθεί για να εξημερωθεί από τον άνθρωπο. Στη βυζαντινή ζωγραφική το δέντρο συμβολίζει συνήθως τον Χριστό και τον Παράδεισο. Τα παγανιστικά χαρακτηριστικά της λαϊκής πίστης διατηρήθηκαν. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας οι χριστιανοί αναρτούν από τα κλαδιά κάποιου δέντρου, που θεωρείται θεραπευτικό και ευεργετικό, τάματα αφιερωμένα σε Αγίους. 5. Κατά τη νέα εποχή η φύση γίνεται αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, ένα μηχανικό σύστημα που διέπεται από νόμους. Μετ’ επιτάσεως διατυπώνεται η δυνατότητα της επιστήμης να εξημερώσει και να κυριαρχήσει πάνω στην άγρια φύση. Ο Καρτέσιος, ο Διαφωτισμός, ο Άνταμ Σμιθ συμβάλλουν στην προβολή της αξίας της ελεύθερης δράσης του ατόμου για τον πλουτισμό του. Η φτώχεια εκλαμβάνεται ως χαρακτηριστικό των απολίτιστων. Η άγρια φύση είναι το περιβάλλον όσων ζουν απολίτιστα. Στο είδος του homo economicus που γεννήθηκε τότε, ανήκουμε όσοι ζούμε σήμερα στον ανεπτυγμένο κόσμο. Η εξέλιξη της τεχνολογίας επιτάχυνε τους ρυθμούς εκμετάλλευσης της φύσης και απέδωσε στο δάσος αξία πλουτοπαραγωγικής πηγής. Καθώς οι παραδοσιακές κοινωνίες υποχωρούν μπρος στην εξάπλωση του αστικού πολιτισμού, οι συλλογικές παραστάσεις υποκαθίστανται από την προσωπική μυθολογία. Ωστόσο παράλληλα με τον πολιτισμό των αστικών κέντρων συνυπάρχει σχεδόν ώς τις μέρες μας ο παραδοσιακός πολιτισμός του αγροτικού κόσμου. Η προϊστορική αντίληψη για την ιερότητα της φύσης και του δέντρου αποτυπώνεται σε πλήθος λατρευτικά έθιμα. Τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια μαρτυρούν μια μεταφυσική αντίληψη της φύσης. Η ελληνική λαϊκή τέχνη είναι πλούσια σε φυτικά μοτίβα, σχηματοποιημένα ζώα και πουλιά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παράδοση για τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών. Αξίζει επίσης να μνημονευτεί η σχέση του ανθρώπου με τη φωτιά, όπως αυτή διαγράφεται μέσα από παραδοσιακά έθιμα.

Τα σκαλοπάτια του λαϊκού μάστορα Νικήτα Βαζανέλη στο Μεγάλο Κάστρο της Χώρας Καλύμνου. Το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας Καλύμνου ή Παλαιοχώρα είναι το ένα από τα τέσσερα μεσαιωνικά οχυρά που δεσπόζουν ως σήμερα στην Κάλυμνο και στη γειτονική νησίδα Τέλενδο. Το σωζόμενο σήμερα Κάστρο προέρχεται από την περίοδο της Ιπποτοκρατίας (1309-1523). Η ανάβαση σ’ αυτό γίνεται από 230 χτιστά σκαλοπάτια που κατασκεύασε το 1984 ο λαϊκός μάστορας Νικήτας Βαζανέλης. Το τείχος που περιβάλλει το Κάστρο έχει ανάπτυγμα περίπου 1.000 μ. και περικλείει έκταση περίπου 27,2 στρεμμάτων. Ορθογώνιοι πύργοι υψώνονται κατά διαστήματα εξέχοντας από το περίγραμμα του τείχους. Σε όλο σχεδόν το μήκος του κάτω από τις επάλξεις υπάρχουν πολεμίστρες. Τα δωμάτια των σπιτιών του οικισμού, ως επί το πλείστον  επίπεδα, χρησίμευαν για τη συλλογή του βρόχινου νερού σε ιδιωτικές υδατοδεξαμενές. Εκτός από τα σπίτια σώζονται πέντε χτιστοί σιροί, δυο μεγάλες υδατοδεξαμενές και μεγάλη λίθινη γούρνα, προφανώς ελαιοτριβείο. Μέσα στον οικισμό, που εγκαταλείφθηκε στα μέσα του 19^ου αιώνα, σώζονται και δέκα μικρές εκκλησίες. Σε ορισμένες από αυτές εντοπίζονται προχριστιανικά και παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη. Πλήν μιας δίκλιτης, είναι όλες μονόχωρες και καμαροσκέπαστες.  Δύο, Η Κοίμηση της Θεοτόκου και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ανεγέρθηκαν και εικονογραφήθηκαν για πρώτη φορά στους βυζαντινούς χρόνους (14^ος αιώνας), ενώ τα υπόλοιπα οκτώ ναΐδρια χρονολογούνται στη Μεταβυζαντινή περίοδο (αρχές 16^ου αιώνα). Το 1991 άρχισαν στο Μεγάλο Κάστρο της Χώρας Καλύμνου εργασίες συντήρησης και μερικής επισκευής. Το 1998, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κάστρων Περίπλους», το ΤΑΠΑ ανέθεσε και τη μελέτη για την ανάδειξη του Μεγάλου Κάστρου. Στην προμελέτη που εκπονήθηκε τονίζεται ο διδακτικός χαρακτήρας του Κάστρου και επισημαίνεται το αρχαιολογικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον των δέκα εν λειτουργία μικρών του εκκλησιών. Αναφέρεται η εύκολη πρόσβαση από την Κω, το γεγονός ότι το Κάστρο προσφέρεται για τη διοργάνωση καλλιτεχνικών ή εορταστικών εκδηλώσεων, για αρχαιολογικό περίπατο αλλά και για περίπατο αναψυχής. Αν οι προτάσεις υλοποιηθούν, θα αποδώσουν στο νησί το πρώτο αξιοποιημένο και ενταγμένο στη σύγχρονη ζωή μνημειακό σύνολο της Καλύμνου.

Πήλινο ειδώλιο υποκριτή από την Όλυνθο. Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου, αρ. ευρ. iv.38.364. Το «Πρόγραμμα Ηλεκτρονικής Τεκμηρίωσης του Αρχαίου Θεάτρου», που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, έχει ως στόχο να συγκεντρώσει σε μια βάση δεδομένων κάθε δυνατή πληροφορία για το αρχαίο δράμα μέσα στα ευρύτερα γεωγραφικά όρια του ελληνόφωνου κόσμου. Το Πρόγραμμα εκπονείται στη Θεσσαλονίκη υπό την επιστημονική εποπτεία του καθηγητή Γ. Μ. Σηφάκη. Προς το παρόν έχει ολοκληρωθεί η πρώτη φάση του προγράμματος που αφορά τις αρχαίες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Το πληροφοριακό σύστημα «ΚΛΕΙΩ», που αναπτύχθηκε από το Ινστιτούτο Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, παρέχει στον χρήστη τη δυνατότητα να αντλήσει πληροφορίες που εμφανίζονται είτε σε γραφική μορφή ύστερα από δενδρικές αναζητήσεις, είτε σε μορφή καταλόγων, οι οποίοι παράγονται είτε από γραμμικές ερωτήσεις ή από πολυκριτηριακές αναζητήσεις. Επιπλέον, το σύστημα δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να μετακινείται από ένα λήμμα σε άλλα με τεχνική υπερκειμένου. Τέλος, σε κάθε λήμμα μπορεί να συνδεθεί απεριόριστος αριθμός πολυμέσων. Στον ευρύτερο χώρο της αρχαίας Μακεδονίας/Θράκης εντοπίστηκαν και καταχωρίστηκαν στο σύστημα 20 Θεατρικά Οικοδομήματα, 233 Κινητά Δραματικά Μνημεία, καθώς και οι τύποι των Θεατρικών Προσωπείων που φέρουν οι παριστανόμενες μορφές. Έχουν επίσης ήδη καταχωριστεί 93 Τεχνίτες του Διονύσου, που είτε κατάγονται από τη Μακεδονία και τη Θράκη είτε συμμετέχουν σε παραστάσεις σε μακεδονικές και θρακικές πόλεις, και έχουν καταγραφεί όλες οι Θεσμοθετημένες Εορτές αλλά και οι κάθε είδους Περιστασιακές Εορτές. Γενικά στη βάση καταχωρίζονται όλα τα Θεάματα-Ακροάματα που οργανώνονται στη Μακεδονία/Θράκη, δηλαδή σκηνικοί και θυμελικοί αγώνες, επιδείξεις, διδασκαλίαι ή παραστάσεις (σύνολο: 32).

Ο Περίανδρος ο Κορίνθιος. Μαρμάρινη προτομή, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού πρωτοτύπου του 4ου αιώνα. Στη διάρκεια του δωδεκαετούς Μιλησιακού πολέμου, κάθε χρόνο οι Λυδοί επέδραμαν στη Μίλητο στις αρχές του θέρους και έκαιγαν τα σπαρτά, για να προκαλέσουν «σπανοσιτεία». Οι Μιλήσιοι όμως δεν υπέκυψαν, γεγονός που δηλώνει ότι κάπως εξασφάλιζαν την επάρκειά τους σε σιτηρά. Το 612-11 π.Χ. ο Αλυάττης επιδιώκει ειρήνευση με τους Μιλησίους. Για το σκοπό αυτό προκαλεί την παρέμβαση των Δελφών. Οι Δελφοί απαιτούν να ανοικοδομήσουν οι Λυδοί το ναό της Ασσησαίας Αθηνάς και υπαγορεύουν τους όρους της ειρήνευσης. Τη διαδικασία της ειρήνευσης υποβοηθεί ο Περίανδρος της Κορίνθου. Η σύναψη συνθήκης ειρήνης διασφαλίζει τα συμφέροντα της Μιλήτου. Χωρίς να βρίσκει δυσερμήνευτη την ανάμειξη της Κορίνθου στον Μιλησιακό πόλεμο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η εμπλοκή της υπήρξε απόρροια των σχέσεων αμοιβαίων συμφερόντων που η Κόρινθος είχε αναπτύξει με τη Μίλητο στη διάρκεια του πολέμου. Η Μίλητος κατέχει πρωτεύουσα θέση στο εμπόριο με την Αίγυπτο ήδη από τα μέσα του 7^ου αιώνα π.Χ. Εισάγει σιτηρά και εξάγει τα περίφημα μάλλινα πολυτελή υφάσματα και ενδύματα. Όταν κατά τη διάρκεια του πολέμου η κτηνοτροφία της πλήττεται από τις εισβολές των Λυδών, η Μίλητος αναζητεί την πρώτη ύλη της βιοτεχνικής εριουργίας της στην Κόρινθο. Αντάλλαγμα: η αμεσότερη εμπορική πρόσβαση της Κορίνθου στην Αίγυπτο. Ως την άνοδο του Περιάνδρου στην εξουσία (627 π.Χ.), οι εμπορικές επαφές της Κορίνθου με την Αίγυπτο διενεργούνται μέσω της Αίγινας. Με την άνοδο του Περιάνδρου όμως οι σχέσεις Κορίνθου-Αίγινας οξύνονται. Η ακεραιότητα της Μιλήτου διασφαλίζει τα εμπορικά συμφέροντα της Κορίνθου στην Αίγυπτο.

Ο Κώδικας Επαγγελματικής Δεοντολογίας και η έκδοση Ο Συντηρητής. Ορισμός του επαγγέλματος αποτελούν δύο βασικά βοηθήματα για τους εργαζόμενους στα μουσεία. Ποια είναι η ταυτότητα του «museum professional»; Πώς ορίζει το ICOM  (Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων) αυτή την ταυτότητα; Μια πολλαπλή ταυτότητα διαφαίνεται απροκάλυπτη στις 26 Διεθνείς Επιτροπές του ICOM, που καθρεφτίζουν τις ποικίλες ειδικότητες των εργαζομένων στα μουσεία, καθώς και τους επιμέρους τομείς οργάνωσης και λειτουργίας τους, και στις 12 συνεργαζόμενες θυγατρικές οργανώσεις. Το σύγχρονο μουσείο φέρνει μαζί του στο προσκήνιο τον επαγγελματία, τον «μουσειολόγο». Αν η ταυτότητά του είναι πολλαπλή, τότε ο ρόλος του είναι κυρίως συνθετικός. Ένα πρώτο κύκλο βασικών σπουδών, ακολουθεί ένας δεύτερος κύκλος εξειδίκευσης, ενώ καλείται πλέον να καλυφθεί και η ανάγκη διαρκούς επιμόρφωσης.

Μερική άποψη της καρστικής περιοχής στην οποία διακρίνονται οι είσοδοι των 15 σπηλαίων. Στα Λουτρά Λουτρακίου του νομού Πέλλας εντοπίστηκαν συγκεντρωμένα σε σύμπλεγμα κατακόρυφων βράχων δεκαπέντε σπήλαια. Τα σπουδαία παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα που επισημάνθηκαν στεγάζονται τώρα σε μικρό Μουσείο που ιδρύθηκε το 1991 και αποτελεί τον μοναδικό ερευνητικό παράγοντα για την περιοχή Αλμωπίας. Η επωνυμία του Μουσείου, «Φυσιογραφικό-Λαογραφικό Μουσείο Λουτρών Αλμωπίας Νομού Πέλλας», καθιστά φανερό τον μικτό χαρακτήρα του. Το παλαιοντολογικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στα περισσότερα από 3.000 απολιθωμένα δείγματα οστών που ανήκουν κυρίως στη σπηλαία άρκτο, παρούσα στην περιοχή πριν από 60.000 χρόνια περίπου.

Μία από τις οθόνες παρουσίασης των έργων του CD-ROM «Le plus beau musée du monde». Λεπτομέρεια της εικόνας του έργου. Το CD-ROM «Το πιο ωραίο μουσείο του κόσμου» (1998) περιέχει μια συλλογή εκατόν πενήντα έργων τέχνης και αντικειμένων, από την προϊστορία μέχρι σήμερα και από όλες σχεδόν τις περιοχές της γης, που συνθέτουν ένα «νοητό Μουσείο». Τα έργα κατατάσσονται ως προς το απεικονιζόμενο θέμα σε οκτώ ενότητες (Δοξασίες, Πρόσωπα, Εκφράσεις, Τόποι, Ζώα, Πράγματα, Γεγονότα, Αισθήσεις) που εμφανίζονται στην κεντρική οθόνη. Διαδέχονται η μια την άλλη, επιτρέποντας τη σταδιακή ανακάλυψη του περιεχομένου και το ξεφύλλισμα του συνόλου των έργων και εξυπηρετούν τις ανάγκες μιας πρώτης ανάγνωσης. Στο επόμενο επίπεδο τοποθετείται η αναλυτική παρουσίαση των έργων σύμφωνα με καθορισμένο πρότυπο. Οι λειτουργίες αυτές περιλαμβάνουν εξερεύνηση της εικόνας του έργου με μεγέθυνση όλης της επιφάνειας, συγκριτική κλίμακα διαστάσεων, εικονογραφική ανάλυση, τόπο προέλευσης, χρονολόγηση και, τέλος, πληροφορίες για το πολιτιστικό υπόβαθρο δημιουργίας, τα ειδικά χαρακτηριστικά του έργου και την αιτιολόγηση της ένταξής του στη θεματική κατηγορία. Η επιλογή του μέσου απόδοσης (κειμένου, εικόνας, ή συνδυασμού αφήγησης, κίνησης και εικόνας) εναρμονίζεται με το είδος της παρεχόμενης πληροφορίας. Η παρουσίαση ολοκληρώνεται με παιχνίδια, βασισμένα στην εικόνα των έργων, για την εξάσκηση της παρατηρητικότητας και της μνήμης. Ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα  όχι μόνο να εκτυπώσει τα κείμενα παρουσίασης με μικρή εικόνα του έργου και να αποθηκεύσει τα αρχεία αλλά και να δημιουργήσει μια προσωπική συλλογή, ένα «μικρό μουσείο» που συγκεντρώνει έργα του CD-ROM συνοδευμένα από τα δικά του σχόλια σε συνδυασμό με κάποιες από τις προκαθορισμένες λειτουργίες (μεγέθυνση, κείμενα παρουσίασης και αναλύσεις). Έτσι, ο αναγνώστης γίνεται με τη σειρά του συγγραφέας περιεχομένου.

Τον Ιανουάριο 1999 διεξήχθη στο Capetown της Νότιας Αφρικής το 4ο Παγκόσμιο Αρχαιολογικό Συνέδριο (WAC 4). Το WAC εκδίδει σε ειδικούς τόμους σειράς με τον γενικό τίτλο «One World Archaeology» τα επιστημονικά θέματα που αναπτύσσονται στα συνέδριά του. Τη σειρά αναμένεται τώρα να πλουτίσουν 12 ακόμη τόμοι από τις θεματικές ενότητες του 4ου Συνεδρίου. Παρακολουθώντας κανείς τους πίνακες των περιεχομένων στους τόμους της σειράς, διαπιστώνει τη σχεδόν παντελή απουσία ελληνικών ονομάτων. Εκτός του ότι η ύπαρξη του WAC δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στην Ελλάδα, πολλοί είναι οι Έλληνες αρχαιολόγοι που αδυνατούν να καλύψουν εξ ιδίων το υψηλό κόστος συμμετοχής σε παρόμοια συνέδρια.

In this issue of the Archaeologia journal a survey of magic is made. In his introduction, the author makes a compilation of the main points in the articles of this survey. Such as why did many Jews and Gentiles believe that Christ was a magician. How did the Church make the distinction between miracles worked by a loving God from those resulting from the diabolical alliance of magicians and demons. How did magic in Byzantium become a criminal offence, punishable by law. Why must a demon tell the exorcist his name if the exorcism is to be successful. Are the two categories of demons of the underworld and those who fly in the air descended from Empedocles? And lastly how was the distinction made between church ideology and magic rites since much of the ideology and rituals of the church were used by practitioners of magic in a distorted way.

The conceptual grouping and hierarchization of evil spirits appear only in the late Judaic period as a result of Persian and Hellenistic influences. In the New Testament the notion of the dominion of the Devil, the leader of all evil supernatural powers, crystallized into that of the antipodes of the heavenly kingdom. In Rome certain forms of magic had been penalized quite early. However, an edict dating to the reign of Constantine s the Great made a clear distinction between good and evil magic; this legal distinction was later abolished by the Byzantine Emperor Leo the Wise (886-913) in order to prevent tragic situations The Church, on the contrary, generally disapproved of magic and prophecy, considering them as idolatry, without any further Distinction or specific definition of the relevant acts. The communication between magicians and demons became a commonplace in Byzantine religion in accordance with the connection of magic with the Devil under canon law Contracts with the Devil, usually confirmed by a written agreement, often appear in popular texts, a corollary of the folk notion that evil spirits can transmit secret knowledge to people. The corruption of faith, the personification of evil, the instigation of every criminal act, the implanting of evil in the body of a "demoniac", as psychopaths were then characterized, were included among the activities of the Devil, who used magicians as his instruments. In the official ecclesiastical texts he is assigned "homicidal" qualities. The theological approach to the entire issue depended on the particular period. Thus, the tendency for the popularization of the concept of the 'Devil' strongly prevailed in the Patriarchal texts of the late Byzantine period, when the Devil was more directly related to magic.

Some hundreds of late-antique and early Christian magical amulets survive from the eastern Mediterranean. Like the magical papyri, with which they are roughly contemporary, they draw on a common fund of Egyptian gods and Hebrew angels. For the most part, these amulets are apotro-paicand therapeutic in function. The particular focus of this article is on amulets in various shapes and media, including semi-precious stones (e.g. hematite, which was considered especially powerful), copper-alloy, silver glass, etc. The various amulet types are also surveyed: rings, pendants, armbands, house lintels, etc. The diverse magical and religious inscriptions, biblical vignettes and other incised designs (e.g., the Holy rider, the Evil Eye are briefly explored. A large number of narrative images is shown to derive from the Old and New Testaments, although according to the author other scenes originated from the locus sanctus iconography ot pilgrimage "souvenirs" from the Holly Land. In general, the users of these amulets clearly believed that the very names and images incised on them -and even sometimes their particular medium- had magical potency.

Here I continue the article "The Wretched Subject" of Greek Magic" of the previous fascicle (Αρχαιολογία 70 [Mar. 1999], 8-11), in which I urged that magical texts are an important but often neglected source for the history of ideas. In the present article I offer another example: The information that these texts give about traditional beliefs concerning the "cosmology" of demons. Early magical papyri, Christian exorcisms, and a Byzantine dialogue about satanism assume that the world was divided into six areas, from the Empyrean down to the center of the Earth, and that certain demons govern each area. The tradition of this six-fold division, it is speculated here, may go back to the pre-Socratic philosopher Empedokles.

An extensive episode of magic occurs in the fictional Life of St Andrew the Fool a work probably dated in the 10th century. A woman in Constantinople turns to the magician Vigrinos, a deceptively pious man, who cures her husband of his lust by seemingly harmless means: fighting an oil-lamp in front of her icons and tying four knots on a girdle. A series of impure dreams, however, of wild sexual desire, in which an Ethiopian, a black dog and the ancient statues of the hippodrome play a leading role, terrify the woman and make her realize that the devil himself has fallen in love with her. The outrageous results of Vigrinos's magic are revealed to her after fasting and prayer: her icons, smeared with excrement, have lost divine grace, while the oil-lamp has become the vessel of an impure sacrifice to the demons. Terrified, the woman resorts to Epiphanios, the spiritual son of St Andrew the Fool, who comes to her assistance and remedies the situation. In turn, he becomes himself the target of demons in his dreams, and finally defeats them while asleep. As revealed in a further dream, the four knots of the girdle had bound a demon to the woman, and St Andrew explains to his pupil the means which the magicians deploy to deceive their victims regardless of how innocent their objective may seem, and make them vulnerable to the evil influence of demons. In accordance with the firm position of the Church which considers magic as demonic in all occasions -a position also introduced in secular legislation in the 10th century-, this episode offers the modern reader a glimpse of how magic functioned in practice, or, rather, of how a pious Byzantine thought it functioned. Operating under a Christian pretext, the magical act reverses and invalidates Christian ritual and symbolism and thus neutralizes their protection over the believer. In a deceptive world where nothing is what it seems, the real nature of the phenomena can only be detected through the dreams of the faithful and the intuition of the true saints, who are in turn difficult to be recognized. It is interesting to note the function of dreams and the appropriation of icons in magic -which can also be attested in other sources- as well as the role of women in a story, in which the boundaries between faith and credulity, religion and superstition are explored.

Exorcisms, spells, medical prescriptions -combined with astrological phenomena and accompanied by words, phases and magic signs and various blessings are texts often occurring in Byzantine and Post-Byzantine manuscripts. Deeply rooted in antiquity, they have survived and have remained alive even today. Undoubtedly, they represent a most tempting challenge for research as regards their philological, historical, religious and anthropological aspect. Samples of such texts from three Post-Byzantine manuscripts have been selected and are presented in this article; they refer to the relations between men and women, to the social relationship of humans, such as friendship, hatred, law-suits, as well as to various illnesses, such as jaundice and fever. A selection of Church canons, condemning both the performance of magic acts and the recourse to them is also presented.

In an attempt that museums should become less academic and introverted in their nature and concentrate more on educational matters and their public image we have watched museums employ, apart from museum curators, people with different skills and specialties. Although all these people belong to the same field of study there is little sense of their having a professional identity. The specialty of “museologist” has come to cover the need for a professional identity dealing with and channeling the various different specialised services needed to run a museum. The following four articles define what work is actually done in museums and tries also to define what a “museum professional “ means seen from the viewpoint of the anglosaxon world, of ICOM, of a museum teacher and that of a sagacious ethnologist who also happens to be a museologist.

The idea of a "museums profession" is a very generous one and many people who work in museums would want to identify with it. In Britain, the museums profession has long since ceased being a synonym for curators, and this is paralleled elsewhere to some degree or another. As museum work has become increasingly more sophisticated, so has the understanding of museum theory and practice. This has brought about a greater awareness of what it takes to turn indifferent museum services into ones which are intellectually challenging, educationally viable and socially useful. In this paper, the author outlines some of the changes and discusses the ways in which professional attitudes are fostered and promoted.

Although professions as such no longer exert their former hold, there is still great ambition for workers in many occupations to be accepted as professional: the museum world is no different from many others in this. However, the issue is complex. One matter that causes problems is the status of employed professionals: where is their "professional autonomy" whithin a management hierarchy? Another problem for museum workers is the number of different occupations within museums: are they all part of one profession? The article examines these concerns, and places them within the realities of contemporary museum work.

The new social circumstances have placed museums in a new, international, extremely competitive market, have created museums with different thematjc and have formed another clientele, new in quality and quantity. However, the main change, caused by the new circumstances, has been realized in the philosophy of the museums, in the new principles and methods ruling their communication with the public. This "environment" not only imposes the radical reconstruction of the museum's mechanism and services: but it also elevates the collaboration of groups of experts, multiscientrfic education and activity of the museum's employees, awareness of the multidimentional role of contemporary museums as well as the effort of adjustment to an essential prerequisite. These principles, however "commonplace" they may be to the personnel of foreign museums, must stop being a "utopia" for the Greek reality.

A first approach to the identity and physiognomy of the specialized professional, who, according to the terminology of the International Council of Museums (ICOM), is called "museum professional", is made in this article. Through the history and the basic texts of ICOM this physiognomy appears to be a multifold one. Finally, the role that the "museologist” is assigned to play in the organization and function of a modern museum is examined.

The role of the museum-educator in Greece is examined in this article with reference to the required knowledge and skills (s)he must have as well as to the difficulties (s)he may face in the museums of the country. A clear distinction is made between the person who prepares an educational program and the museum-educator who executes it. Then, the advantages and disadvantages of the role the museum-educator plays are detected and compared with those of the school-educator, while the positive factors that activate the former in his/her work are underlined. Needless to say that the creative performance of the museum-educator should be extended as to be addressed to more groups of museum visitors other than students. Finally, the serious concern for the future of this profession in Greece is expressed.

The Megalo Kastro ( = Big Castle) of Chora is one of the three Medieval fortresses preserved on Kalymnos. Its original phase can be dated to the tenth or eleventh century ad, but this remains to be confirmed by a systematic archaeological research. The present form of the castle dates back to the period of the Knights' Rule (1309-1523) and, although simple, it represents a typical example of the art of fortification before and after the use of gunpowder. The ruins of the Medieval settlement have been preserved inside the castle: ten small Byzantine and Post-Byzantine churches, the frescoes of which have been restored, as well as other significant elements, extremely instructive for the everyday life in the Megalo Kastro Life went on in the settlement, at least, until 1823. In the framework of a project of the Greek Ministry of Culture for the promotion of the Medieval castles of the country, a relevant study has been made for the Megalo Kastro of Kalymnos, and some of its proposals are presented in this article. The necessary works are to be immediately realized, so that the first restored, developed and incorporated in modern life monumental ensemble to be given back to the island.

The intervention of Corinth in the struggle between Lydia and Miletus was a result of its relation inaugurated with the last, during the Milesian War (624-412/11 B.C.). These relations were based on common interests: Corinth facilitated Miletus with the supply of sheep wool and was in turn, promoted in its trade with Egypt. So the commercial interests of Corinth were secured in Egypt by Miletus' integrity while its relationship with Lydia was renewed and enforced.

This article attempts a historical retrospection of the multilateral relations man has developed with nature, starting from the ascertainment that the modem concept of the forest has a strongly managerial and one-dimentional character. The general characteristics of these relations during Prehistory, Antiquity, the Middle Ages and modern history are investigated through specific examples from the area of the European Mediterranean. This article presents the evolution of ideas concerning the forest from the time when nature, man and divine powers were closely interrelated until the complete differentiation of these three elements and the formation of a pyramidoid and strictly hierarchical relation among them. Starting from the magic concept and animism. then researching the transition to myth and the polytheistic religion and, finally, examining the role of the Jewish tradition and Christianity, the evolution of the religious thought in relation to the concept of the forest is traced The scientific and industrial revolution are described as catalysts for the consolidation of faith on reason and the superiority of man to nature. The traditional civilization, alive until recently in the countryside, has preserved memories of ancient animistic concepts. The new pursuits in the relations of man and nature are explored today through art. However, the range of these artistic proposals is subjected to the limitations of the role that the contemporary civilization has reserved for art. The quest of new ways of spiritual communication with nature is of vital importance for the backing of nature's course towards downgrading. This historical retrospection offers the spark for an urgent problematic on the future of our relations with nature.  

The objective of the "Project of Electronic Documentation of the Ancient Theatre", carried out under the auspices of the Institute of Mediterranean Studies of the Foundation of Research and Technology, is to compile in a data base every possible information about the ancient drama as a theatrical practice and cultural activity in the broader geographical boundaries of the Greek-speaking world. The research starts from the origin of the theatre in the 6th century B.C. Athens and terminates to the Late Antiquity and Early Byzantium, when theatrical competitions and official drama performances had ceased to be staged, especially after the prevalence of the Christian religion, but the activities of mimes, pantomimes and other forms of "paratheatre" were continuing to be performed.

The objective of this article is the collection of historical and technical data from the preparation of paintings and their classification according to the materials and techniques used and to the properties thus obtained. For this classification quality analysis of painting samples has been carried out, so that the materials comprising industrial preparation layers to be discovered and established. In the experimental stage the various factors of preparation decay such as cracks, flaking, deterioration-, which also affect the entire painting surface, have been studied. For this reason the following four basic categories of preparation have been subjected to temperature elevation, exposure to high relative humidity and exposure to UV (ultraviolet) radiation. a. Sheer oily preparation; Its exposure to temperature above 60° C resulted to serious deteriorations, its exposure to high relative humidity did not cause any remarkable deteriorations, while its long exposure to UV radiation caused a slight decolonization. b. Semi-absorbent preparation: Us exposure to temperature above 70" C caused a slight colour alteration and loss of flexibility. c. Absorbent preparation: Its exposure to high relative humidity caused serious problems of cohesion. d. Casein preparation: Its exposure to temperature elevation and high relative humidity resulted to shrinking, distortion, cracking and loss of cohesion.  

Cultural touring is an instrument for "mild and tough management', "propaganda" and promotion of the tourist industry. The notion of "mild management" refers to the interpretational function of cultural touring as regards the recreation or education of the visitor and tne selective guidance of his ideas and attitude towards issues of culture and protection. While the notion of "tough management" proves the significance of cultural touring as a managerial instrument in the touristic planning for controlling the visitors' flow in areas of high danger, such as environmental parks, monuments, etc.

Από τα επτά θαύματα της γης, το μόνο που μας έχει απομείνει είναι η πυραμίδα του Χέοπα. Οι πυραμίδες ήταν τα ταφικά μνημεία των φαραώ. Οι Αιγύπτιοι πρόσφεραν στον νεκρό έναν τόπο για να ζήσει μετά θάνατο ισάξιο με αυτόν που είχε πριν πεθάνει. Η πυραμίδα του Χέοπα είναι κτισμένη με καλοπελεκημένους ογκόλιθους από τοπική πέτρα και η είσοδός της ήταν σφραγισμένη για να μη μπορεί κανείς να ταράξει τον ύπνο του νεκρού φαραώ αλλά και να συλήσει τον τάφο από τα πολύτιμα κτερίσματά του. Ψεύτικοι διάδρομοι στο εσωτερικό της πυραμίδας προορίζονταν να αποπροσανατολίσουν τον επίδοξο τυμβωρύχο. Η πυραμίδα χτιζόταν κλιμακωτά. Πολλές εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες χρειάστηκε να δουλέψουν για 20 περίπου χρόνια ώστε να ολοκληρωθεί το τεράστιο οικοδόμημα.

Φωτογραφία του Αρ. Γιαγιάννου. Το σχεδόν πανελλήνιο έθιμο της θυσίας ενός ζώου, συνήθως ενός κόκορα, στη θεμελίωση του σπιτιού, απηχεί τον τρόπο σκέψης των προβιομηχανικών πολιτισμών, όπου το θρησκευτικό στοιχείο επικρατεί του κοσμικού. Η σχέση του ανθρώπου με το ιερό-θρησκευτικό στοιχείο εξασφαλίζεται με τη μίμηση και την επανάληψη κάποιων μυθικών προτύπων, αρχετυπικών πράξεων, με σημαντικότερη την Κοσμογονία. Έτσι, η εγκατάσταση ή το κτίσιμο νοείται ως δημιουργία του κόσμου σε μικροκλίμακα. Σ’αυτή την αντίληψη, ο χώρος δεν αποτελεί έννοια γεωμετρική, μετρήσιμη ποσοτικά.Αντίθετα, έχει ποιοτικό και υπαρξιακό χαρακτήρα. Στους περισσότερους λαούς, οι Κοσμογονίες παραπέμπουν στη δημιουργία της ζωής από το θάνατο, στον «κύκλο της ζωής», και αυτό το αρχέτυπο οφείλει να επαναληφθεί, προκειμένου το σπίτι να αποκτήσει ιερότητα, «ύπαρξη». Στην ιεροποίηση και τον εξαγνισμό στοχεύουν τα μπουκαλάκια με αγιασμό στις τέσσερις γωνίες των θεμελίων ενός σπιτιού, όπως και ο ετήσιος αγιασμός των Θεοφανείων. Ωστόσο, η δημιουργία της ζωής από το θάνατο εμφανίζεται ξεκάθαρα στους ελληνικούς απόηχους ανθρωποθυσίας: πέρα από το πασίγνωστο γεφύρι της Άρτας και τη γυναίκα του πρωτομάστορά του, στη θεμελίωση ενός απλού σπιτιού, ο μάστορας «καρφώνει» τη σκιά κάποιου περαστικού, καταδικασμένου έτσι να πεθάνει σε σαράντα μέρες, για να γίνει το στοιχειό, το πνεύμα του σπιτιού. Ο συγγραφέας εμπνέεται από αναλύσεις του Mircea Eliade.

Λάρνακα από τη Μήλο. Μικρογραφία καλύβας (3η χιλιετία π.Χ.). Η κατασκευή μιας κατοικίας συνδέεται βέβαια άρρηκτα με το κλίμα της περιοχής, τα υλικά της, τις οικονομικές δυνατότητες του ιδιοκτήτη, τις κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες. Έτσι, το ελληνικό κλίμα επηρέασε δυο μακρόβιους τύπους σπιτιών, τον μεγαροειδή τύπο και την οικία με κεντρική αυλή. Ήδη από τη Νεολιθική περίοδο, δυο κατόψεις σπιτιών είναι παρούσες: η καμπυλοειδής και η παραλληλόγραμμη. Η καμπυλοειδής ενδέχεται να παγιώνει τη στρογγυλή σκηνή-καλύβα των νομάδων, ιδίως καθώς επανεμφανίζεται με κάθε άφιξη νέων φύλων. Αυτός ο τύπος θα παραμείνει δημοφιλής, όπως μαρτυρούν τα πρυτανεία, οι θόλοι, τα ελληνιστικά βασιλικά μνημεία. Στις πιο διαδεδομένες ορθογώνιες κατοικίες, ξεχωρίζει ο τύπος του μεγάρου, που συναντούμε στα μυκηναϊκά ανάκτορα και σε ναούς της ιστορικής εποχής. Σπίτια χτισμένα, πάνω σε λίθινα θεμέλια, με ευτελή υλικά (κλαδιά, λάσπη, πλίνθοι) συνδέουν τη Νεολιθική εποχή με την κλασική Αθήνα, όπου «ο κανόνας της απλότητας» ίσχυε και για τις κατοικίες των προσωπικοτήτων της εποχής. Στην Όλυνθο της Μακεδονίας, τον 5ο και 4ο αι. π.Χ., εμφανίζεται ο τύπος της «παστάδος», ενώ στην ελληνιστική εποχή κυριαρχεί ο τύπος του σπιτιού με το περιστύλιο. Κρίκος ανάμεσα στα ελληνιστικά και τα βυζαντινά, τα σπίτια της Ρώμης θυμίζουν μικρή πολυκατοικία. Για τα βυζαντινά σπίτια στηριζόμαστε στις μαρτυρίες από κείμενα, εικονογραφήσεις χειρογράφων και ψηφιδωτά. Με εξωτερικό, γεωμετρικό διάκοσμο από πέτρες και πλίνθους, είχαν ως κυριότερους χώρους τον «τρίκλινον» και τον «ηλιακόν». Τέλος, στα σπίτια του Μυστρά εντοπίζουμε την διάκριση ανάμεσα σε «ανώγι», κατοικία, και «κατώγι», στάβλος και αποθήκες.

"Νεαροί πυγμάχοι και αντιλόπες", τοιχογραφίες από τον τομέα Β, δωμάτιο Β1 (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Αν μπορούσε να συμπληρώσει κανείς με τη φαντασία του τα ερείπια της Σαντορίνης, θα έβλεπε έναν εξωστρεφή, φιλειρηνικό λαό, πρόσχαρο, με υψηλό βιοτικό επίπεδο, με ζωηρή φαντασία και ελεύθερη έκφραση. Θα περπατούσε μέσα σε πολυσύχναστους, λιθόστρωτους δρόμους, θα συνωστιζόταν μπροστά στα μεγάλα παράθυρα των καταστημάτων. Θα απολάμβανε τα διακοσμητικά αγγεία πάνω στις ποδιές των παραθύρων, θα έβλεπε μέσα από τα παράθυρα των επάνω ορόφων τις πολύχρωμες τοιχογραφίες τους. Οι ανασκαφές της Θήρας που ξεκίνησε ο Σπ. Μαρινάτος και συνεχίζει ο Χ. Ντούμας, δεν έχουν ολοκληρωθεί. Η περιοχή της ανασκαφής που καλύπτει μόλις 10.000 τ.μ. απέχει 100 μ. από τη θάλασσα. Κοντά στο πιθανό προϊστορικό λιμάνι είναι συγκεντρωμένες οι ξεστές, μεγάλα και περίτεχνα «δημόσια» κτίρια, επενδεδυμένα εξωτερικά με λαξευτούς πωρόλιθους. Στη δεύτερη κατηγορία, στην οποία ανήκουν σχεδόν όλα τα κτιριακά συγκροτήματα και η Δυτική Οικία, οι τοίχοι είναι από κοινή αργολιθοδομή ενισχυμένη με ξυλοδεσιές. Η είσοδος σε μία από τις γωνίες του κτιρίου τονίζεται από μεγάλο άνοιγμα και προεξέχουσα ταινία από λαξευτούς πωρόλιθους αλλά και με βαρύ μονολιθικό κατώφλι. Διαβαίνοντάς το, βρίσκεται κανείς σε επιμήκη ορθογώνιο χώρο που περιλαμβάνει μικρό προθάλαμο και το κλιμακοστάσιο προς τους επάνω ορόφους. Κάθε ισόγειο ή ημιυπόγειο δωμάτιο έχει τουλάχιστον ένα παράθυρο προς το δρόμο. Στις ξεστές, οι τοίχοι του κλιμακοστάσιου διακοσμούνται με ωραιότατες τοιχογραφίες. Στο πρώτο σκαλί ανόδου προς τον όροφο, υπάρχει συνήθως δίφυλλη πόρτα. Τα κτίρια έχουν κατά κανόνα α΄ όροφο με ευέλικτη κάτοψη, χάρη στην ευρύτατη χρήση πηλότοιχων και πλινθότοιχων. Η αρχή της τοποθέτησης της πόρτας δίπλα σε γωνία τηρείται και στον όροφο. Οι πιο εντυπωσιακές εφαρμογές του πολύθυρου, στοιχείου της μινωικής αρχιτεκτονικής, βρέθηκαν στην Ξεστή 3, ενώ βλέπουμε τα πολυπαράθυρα, χαρακτηριστικά της θηραϊκής αρχιτεκτονικής, στο δωμάτιο του Ψαρά της Δυτικής Οικίας. Για τους άνω ορόφους και το δώμα δεν έχουμε ανασκαφικά δεδομένα. Στο ισόγειο της Ξεστής 3 βρέθηκε δεξαμενή καθαρμού και, στη Δυτική Οικία, εγκατάσταση αποχωρητηρίου. Οι τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι έκλεψαν τις εντυπώσεις. Στη διακοσμητική χρωματική πανδαισία πρέπει να συνυπολογίσουμε τα δάπεδα από γκρίζες σχιστόπλακες και κόκκινο κονίαμα στους αρμούς αλλά και τα κιτρινόχρωμα ξύλα.

Διακόσμηση τοίχου δωματίου με πολύχρωμα πλαστικά κονιάματα, ελληνιστική εποχή (Αρχ. Μουσείο Πέλλας). Στην Πέλλα, όπου εφαρμόστηκε το ιπποδάμειο ρυμοτομικό σύστημα, τα σπίτια που βρέθηκαν στις ανασκαφές καλύπτουν το κενό ανάμεσα στα σπίτια της Ολύνθου του 4ου αιώνα π.Χ. και στα υστεροελληνιστικά σπίτια της Πριήνης και της Δήλου. Η συγγραφέας περιγράφει λεπτομερώς το σπίτι με τα έγχρωμα κονιάματα, τυπικό και μέτριο σε διαστάσεις. Από την ανατολική είσοδο και το πρόθυρο, μακρύς διάδρομος διακοσμημένος με πολύχρωμα κονιάματα οδηγούσε στη στοά μέσα από την αύλειο θύρα. Στην αυλή βρέθηκε η βάση του βωμού. Πάνω στον λίθινο στυλοβάτη πατούσαν δεκατέσσερις δωρικές κολόνες. Οι ευρύχωρες στοές είχαν πλάτος 3 μ. Στα βόρεια της στοάς άνοιγε ευρύχωρη αίθουσα, η εξέδρα. Η μοναδική διακόσμηση των τοίχων της, κατά τον α΄ πομπηιανό ρυθμό, μας δίνει και το ακριβές ύψος (5 μ.) του δωματίου. Με την αίθουσα αυτή συνδέεται ο ανδρώνας του σπιτιού. Οι υπόλοιποι χώροι περιλαμβάνουν τα καθημερινά δωμάτια (ενδιαιτήματα ή διαιτητήρια), τις κρεβατοκάμαρες (θαλάμους), την κουζίνα (οπτάνιο) και τους χώρους υγιεινής. Το ανοιχτό δωμάτιο στα νότια του σπιτιού ήταν ιδανικό για θερινή διαμονή. Τα λιγότερο πλούσια σπίτια, με εμβαδόν γύρω στα 400 τ.μ., είχαν και αυτά κεντρική αυλή. Στο βόρειο άκρο της, πλατύς στεγασμένος διάδρομος, που λέγεται παστάδα, οριοθετεί πίσω του το χώρο με τα καθημερινά δωμάτια, ενώ δίνει το όνομά του σε αυτόν τον τύπο σπιτιού. Όντας πολύ κοινός τόσο στην Όλυνθο (4ος αι. π.Χ.) όσο και στην Πέλλα (2ος αι. π.Χ.), αυτός ο τύπος που επιβίωσε σε όλη τη διάρκεια ζωής του Μακεδονικού Κράτους φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα αγαπητός.

Το σπίτι «του Λάσκαρη» στον Μυστρά. Η πρόσοψη με τον χαρακτηριστικό εξώστη. Για την περίοδο από τον 5ο αι. π.Χ. ως το 1000 μ.Χ., υπάρχουν μόνο έμμεσες, φιλολογικές μαρτυρίες. Μαθαίνουμε ότι ο Μ. Κωνσταντίνος έχτισε οικίες πολυτελείς, εφάμιλλες με τις μεγαλοπρεπέστερες ρωμαϊκές, ότι τα σπίτια μπορεί να ήταν και πενταώροφα και με πολύχρωμη πρόσοψη, για να ομορφαίνουν την πόλη και να ψυχαγωγούν τους διαβάτες. Παλαιοχριστιανική οικία που αποκαλύφθηκε στη Θεσσαλονίκη, και που ήταν σε χρήση από τον 5ο μέχρι τον 9ο αι. μ.Χ., επιβεβαιώνει την πληροφορία ότι τα σπίτια αυτής της περιόδου ακολουθούν τη ρωμαϊκή μορφολογία έχοντας κήπο και χώρους διαρρυθμισμένους γύρω από εσωτερική αυλή. Τα χρόνια από το 1000 μέχρι το 1453 είναι περίοδος φτώχειας για το Βυζάντιο. Το 1042 ο λαός της Κωνσταντινούπολης λεηλατεί το θησαυροφυλάκιο στο παλάτι. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, οι Παλαιολόγοι τρώνε σε σκεύη από πηλό, το πολύ από κασσίτερο. Ό,τι απόμεινε και μελετήθηκε ως αστικό βυζαντινό σπίτι φαίνεται πως ανήκε στη μεσαία τάξη και στους ευγενείς της περιόδου, όπως το μεγαλοαστικό σπίτι του 12ου αιώνα, που σώθηκε στο Μελένικο της Βουλγαρίας. Ύστερα μεσαιωνικά δείγματα σπιτιών βρίσκονται στον Μυστρά, όταν αυτός έγινε η πρωτεύουσα του δεσποτάτου του Μωρέως. Το αρχαιότερο από αυτά είναι το λεγόμενο «παλατάκι» ή «αρχοντικό». Μοναδικό καλό δείγμα κατοικίας ευγενούς, αποτελείται από δύο ενωμένα κτίρια διαφορετικής εποχής. Έχει μικρή εσωτερική αυλή, πύργο (κάστελλο) στη μία γωνία και τρία πατώματα. Μια πιο φτωχική εκδοχή αποτελούν τα αρχοντικά «του Φραγκόπουλου» και «του Λάσκαρη».

Στ. Κλεάνθης, η maisonnette της δούκισσας της Πλακεντίας στην Πεντέλη (1840). Η μακρά διάρκεια και η ευρεία αποδοχή της κλασικιστικής αρχιτεκτονικής, που έφτασε στην Ελλάδα μέσω Γερμανίας στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οφείλεται στην πνευματική ανάγκη του έθνους να συνδεθεί με την ιστορία του. Ο Ρομαντικός Κλασικισμός βρήκε και εδώ πεδίο εφαρμογής σε δημόσια κτίρια. Στην Αθήνα το μαρτυρούν το στρατιωτικό νοσοκομείο Μακρυγιάννη (W. von Weller), τα ανάκτορα του Όθωνα (Fr. von Gärtner), το Πανεπιστήμιο (Chr. Hansen), το Αστεροσκοπείο (Th. Hansen), το Αρσάκειο (Λ. Καυταντζόγλου), το Βαρβάκειο (Παν. Κάλκος), η Παλαιά Βουλή (Fr. Boulanger), η Ακαδημία (Th. Hansen), το Πολυτεχνείο (Λ. Καυταντζόγλου), το Δημοτικό Θέατρο (E. Ziller), το Αρχαιολογικό Μουσείο (L. Lange), το Ζάππειο (Fr. Boulanger), η Βιβλιοθήκη (Th. Hansen). Στην Οθωνική περίοδο (1833-1862), το ύφος των ανακτόρων του βασιλιά επηρεάζει και την οικοδόμηση αρχοντόσπιτων, όπως αυτά που σχεδίασε ο Σταμάτης Κλεάνθης. Το σημαντικότερο δημιούργημά του είναι τα πέντε σπίτια που έχτισε για τη δούκισσα της Πλακεντίας. Την ίδια εποχή ιδιωτικές κατοικίες σχεδιάζουν ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, ο Παναγιώτης Κάλκος και ο Δημήτριος Ζέζος. Η περίοδος του Γεωργίου Α΄ (1863-1913) σφραγίζεται από την παρουσία του Ernst Ziller. O Ziller εμπλουτίζει τις απαιτήσεις της Ελληνικής Αναβίωσης με πλούσιες και περίτεχνες διακοσμήσεις ενός προγραμματικού εκλεκτικισμού. Αντιπροσωπευτικά δείγματα είναι το Ιλίου Μέλαθρον, τα μέγαρα Γ. Κούπα και Β. Μελά. Ωστόσο, το νεοκλασικό σπίτι έχει αρετές που δεν εξαντλούνται στην καλλιγραφική απόδοση της πρόσοψης και τις ζωγραφιστές εσωτερικές διακοσμήσεις. Γύρω στο 1900, η αθηναϊκή επιρροή οδηγεί επαρχιακά σπίτια, όπως αυτά που συναντάμε ως το τέλος του Μεσοπολέμου στη Δυτική Μακεδονία, στο συνδυασμό της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με νεοκλασικά στοιχεία.

Το μέγαρο Ν. Σαριπόλου στην οδό Πατησίων. Κατεδαφίστηκε. (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο). Στις 29 Απριλίου του 1833 οι Τούρκοι παραδίδουν την Ακρόπολη σε βαυαρική φρουρά με φρούραρχο τον Χριστόφορο Νέζερ. Ο Σταμάτιος Κλεάνθης και ο Eduard Schaubert αρχίζουν να συντάσσουν το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο που θα εκδοθεί το 1836. Στο μεταξύ όμως θα έχει επικρατήσει οικοδομικό χάος με τον απότομο διπλασιασμό του πληθυσμού, λόγω της μεταφοράς αρχών και υπηρεσιών από το Ναύπλιο το 1834. Πολύτιμες πληροφορίες για τα χρόνια 1835-1843 αντλούμε από τον αρχιτέκτονα F. Stauffert. Στην αστική αρχιτεκτονική θα επικρατήσει σταδιακά ο Ρομαντικός Κλασικισμός, διαδεδομένος στην Ευρώπη από το 1750. Στα πρώιμα σπίτια δουλεύουν, πέρα από ξένους αρχιτέκτονες, οι Σταμάτιος Κλεάνθης, Λύσανδρος Καυταντζόγλου και Παναγής Κάλκος. Μια εικόνα της Αθήνας γύρω στα 1842 μας δίνει το πρόπλασμα του Ιωάννη Τραυλού που εκτίθεται στο «Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών». Κλεάνθης και Schaubert συνεργάζονται με τον G. Lüders. Σχεδιάζουν το σπίτι του ναυάρχου Malcolm στην Κυψέλη που σήμερα στεγάζει το Άσυλο Ανιάτων. Στην Πλάκα, το κέντρο της πόλης, δεσπόζει ο πύργος του αρχιστράτηγου των ελληνικών δυνάμεων στην Επανάσταση Richard Church. Ο αιδεσιμότατος Ιωάννης Χιλλ ιδρύει το σχολείο του στο χώρο όπου επρόκειτο να αποκαλυφθεί η Ρωμαϊκή Αγορά. Εκεί κοντά έχτισε δύο σπίτια και ο ιστορικός George Finlay. Πίσω από τη Στοά του Αττάλου υψώνεται το σπίτι του Νικόλαου Δραγούμη και, στην πλατεία των Αέρηδων, τα σπίτια των Λασσάνη και Χατζηκυριακού. Από τα παλιότερα αρχοντικά είναι αυτά των Καντακουζηνού, Βλαχούτση, Βούρου και Κοντόσταυλου. Τα σπίτια των δύο πρώτων χτίστηκαν στην οδό Πειραιώς, καθώς το αρχικό σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert όριζε τη θέση των Ανακτόρων στην πλατεία Ομονοίας. Τα αρχοντικά των Βούρου και Κοντόσταυλου στην πλατεία Κλαυθμώνος χρησιμοποιήθηκαν ως προσωρινό κατάλυμα από τον Όθωνα ως το 1842, οπότε ολοκληρώθηκε η οικοδομή των Ανακτόρων. Στην ίδια περιοχή θα χτιστεί και το μέγαρο Αμβροσίου Ράλλη. Το σπίτι του Αυστριακού πρεσβευτή Anton Prokesch von Osten στην οδό Φειδίου, γνωστό ως Ελληνικό Ωδείο, εγκαινιάζει μια οικοδομική δραστηριότητα που θα επεκταθεί πάνω από την οδό Ακαδημίας στη νέα συνοικία Νεάπολη. Εκεί θα χτίσει το σπίτι του ο Γεώργιος Γεννάδιος. Στη θέση που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας χτίστηκε το μέγαρο Δημητρίου με σχέδια του Theophil Hansen που πέρασαν από την έγκριση του Όθωνα. Στα μέσα του 19ου αιώνα η Αθήνα έχει πάρει όψη πρωτεύουσας. Από τις φάσεις του Ρομαντικού Νεοκλασικισμού, άλλα σπίτια είναι ελληνοπρεπέστερα, άλλα επηρεάζονται από την Ιταλική Αναγέννηση, δεν λείπουν όμως και κάποια δείγματα νεογοτθικής αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικά των τριών τάσεων είναι αντίστοιχα το σπίτι του Ανδρέα Κορομηλά, το αρχοντικό Ι. Δηλιγιάννη και το μέγαρο Ν. Σαριπόλου. Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα η αρχιτεκτονική γνωρίζει μεγάλη άνθηση και από την περίοδο αυτή σώζονται μερικά από τα ωραιότερα έργα του Ziller. Πρώιμα σπίτια του 19ου αιώνα σώθηκαν μόνο στην παλιά πόλη (Πλάκα, Ψυρρή, κ.α.), χάρη στο φόβο της αποκάλυψης αρχαίων κατά την εκσκαφή της οικοδομής.

Κλισμός, η αρχαία ελληνική καρέκλα (αντίγραφο). Ο συγγραφέας είχε συμμετάσχει σε μια προσπάθεια ανακατασκευής αρχαίων ελληνικών επίπλων των κλασικών χρόνων, που υλοποιήθηκε με τη συνεργασία των Νεοϋορκέζων σχεδιαστών T.H. Robsjohn-Gibbings και Carlton Pullin και της Σουζάνας Σαρίδη, που επέβλεπε την πιστότητα του σχεδιασμού και της ύφανσης. Μάλιστα, η G.M.A. Richter συνέδεσε την επανέκδοση (1961) του βιβλίου της The Furniture of the Greeks, Etruscans and Romans, και με την επιτυχή έκθεση αντιγράφων του Ελευθέριου Σαρίδη. Πρόκειται για την αναπαραγωγή επίπλων που ξεπερνά κατά πολύ τις μέτριες μεταλλικές απομιμήσεις αρχαίων ελληνικών επίπλων της Βικτωριανής Ευρώπης και της Αμερικής που είχαν παρουσιαστεί στη μεγάλη έκθεση του 1851. Η συλλογή, που δεν περιλαμβάνει το σύνολο των επίπλων της κλασικής εποχής, περιορίζεται στις μορφές που ενέπνευσαν τη φιλοτέχνηση των επίπλων του δυτικού κόσμου.

Η αρπαγή της Ελένης από το Θησέα, λεπτομέρεια από ψηφιδωτό δάπεδο της Πέλλας (περ. 300 π.Χ.). Στα ομηρικά έπη η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρι είναι η αφορμή της τρωικής εκστρατείας. Όμως πολλοί αρχαίοι συγγραφείς παρουσιάζουν την εκδοχή μιας πρώτης αρπαγής της από τον Θησέα. Ο Αθηναίος ήρωας, μαζί με τον Πειρίθου, αρπάζει την Ελένη και την εμπιστεύεται στη φύλαξη της μητέρας του Αίθρας στην Άφιδνα της Αττικής. Όταν όμως κατεβαίνει στον Άδη για να βοηθήσει τον Πειρίθου να απαγάγει την Περσεφόνη, ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης ελευθερώνουν την αδελφή τους. Για τη θαυμάσια πλαστικότητά του, το ψηφιδωτό από βότσαλα της Πέλλας με την αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα θεωρήθηκε αντίγραφο ζωγραφικού έργου.

Χρυσό οκτάδραχμο Πτολεμαίου Ε΄ , 2ος αι. π.Χ., Νομισματικό Μουσείο. Στα αργυρά τετράδραχμα με το κεφάλι του Ηρακλή που έκοψε ο Αλέξανδρος, απεικονίζεται το δικό του πορτραίτο; Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο Αλέξανδρος, όπως και πατέρας του Φίλιππος, διάλεξε την πατροπαράδοτη, συμβολική απεικόνιση που δεν απέκτησε τα δικά του χαρακτηριστικά παρά στα τετράδραχμα του Λυσίμαχου, όπου ο Αλέξανδρος απεικονίζεται ως Ζευς-Άμμων, και σε εκείνα του Πτολεμαίου Α΄, όπου φέρει στο κεφάλι τη δορά του ελέφαντα. Από τους διαδόχους του, πρώτος ο Δημήτριος ο Πολιορκητής τόλμησε να χαράξει τη μορφή του, ένα από τα ωραιότερα ιδεαλιστικά πορτραίτα της πρώιμης ελληνιστικής εποχής. Τη μετάβαση στη ρεαλιστική απόδοση της μορφής εκπροσωπούν τα πορτραίτα του Φίλιππου Ε΄ και του Τίτου Φλαμινίνου. Ρεαλιστική είναι η απόδοση του τελευταίου βασιλιά της Μακεδονίας Περσέα από τον προσωπικό του χαράκτη Ζωίλο (179/178 π.Χ.). Ο Ευμένης Α΄ και οι μετέπειτα βασιλείς της Περγάμου χάραξαν το πορτραίτο του δύσμορφου ιδρυτή της δυναστείας Φιλέταιρου με ρεαλισμό που δεν κρύβει τη βαναυσότητα. Από τη δυναστεία του Πόντου, πρώτος ο Μιθριδάτης Γ΄ έκοψε νομίσματα με τη βασανισμένη και πονηρή μορφή του. Πάσης ευαισθησίας στερείται η μορφή του διαδόχου του Φαρνάκη Α΄. Μοναδικό είναι το αργυρό τετράδραχμο του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών με τη μορφή του Μιθριδάτη Ε΄ Ευεργέτη που στρέφεται ήδη προς την εξιδανίκευση. Από την πλουσιότερη στον κόσμο συλλογή της πτολεμαϊκής περιόδου που διαθέτει το Νομισματικό Μουσείο, ξεχωρίζουν τα χρυσά οκτάδραχμα με το πορτραίτο της Βερενίκης, συζύγου του Πτολεμαίου Γ΄ Ευεργέτη, και του Πτολεμαίου Ε΄. Αξιοπρόσεκτο είναι αργυρό νόμισμα του 38 π.Χ. με τη ρεαλιστική απεικόνιση της πολυσυζητημένης Κλεοπάτρας Ζ΄.

Το σπίτι του Μακρυγιάννη στο Άργος, όπου ο στρατηγός άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του (1829-1830). Τέσσερις συγγραφείς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το Άργος. Ο Olivier Picard, διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής (Γ.Α.Σ.), προβάλλει ως παράδειγμα πολιτισμικής συνέχειας το δρόμο προς την Τρίπολη που βρέθηκε να είναι πάνω σε αρχαία οδό που χώριζε τις αρχαίες θέρμες από την αγορά. Ο αρχαιολόγος Pierre Aupert περιγράφει τα αποτελέσματα των τελευταίων ανασκαφών. Στη θέση των λουτρών του θεάτρου στους χρόνους του Αδριανού χτίζονται θέρμες, στη συνέχεια το κτίσμα μετατρέπεται σε μοναστήρι και εγκαταλείπεται μετά το σεισμό του 551. Πυρπολείται από τους Σλάβους το 585 και, τον 18ο-19ο αιώνα, φιλοξενεί μια κατοικία. Στο χώρο της Ασπίδας, όπου η οίκηση χρονολογείται στο τέλος της Νεολιθικής εποχής (περ. 3000 π.Χ.), προσδιορίστηκε η χρονολογία του μεσοελλαδικού οικισμού (1800-1600 π.Χ.). Στην αγορά προχώρησε η μελέτη του κυκλικού νυμφαίου και των οχετών. Αναγνωρίστηκε μια ολόκληρη σειρά από αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν στο ναό του Λύκειου Απόλλωνα. Ο Βασίλης Δωροβίνης περιγράφει το Άργος από το 1821 και εξής, προσεγγίζοντας το θέμα του με πάθος. Το 1959 χτίζεται η πρώτη πολυκατοικία. Το 1828 ο Καποδίστριας ανέθεσε στον Σταμάτη Βούλγαρη να συντάξει σχέδιο πόλεως. Ο Γερμανός μηχανικός Ρούντολφ ντε Μποροτσύν παρέδωσε σχέδιο το 1831 που, με μεταγενέστερες τροποποιήσεις από τον Λάμπρο Ζαβό, παρέμεινε το μόνο συστηματικό σχέδιο του Άργους ως σήμερα. Κιβωτός τόσο της «λαϊκής» όσο και της «έντεχνης» αρχιτεκτονικής της καποδιστριακής και της οθωνικής περιόδου, το Άργος δεν διασώζει μόνο αρχοντικά ιδιωτών αλλά και τους στρατώνες του Καποδίστρια, το «Παλάτι» του Καποδίστρια, το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο, το κτίριο των δικαστηρίων, τμήμα του «Ιπποφορβείου». Ο αρχαιολόγος Gilles Touchais παίρνει τελευταίος τη σκυτάλη. Επισημαίνει ότι, στη δεκαετία του ’50, στη θέση του βαμβακιού και της ντομάτας, άρχισε η εντατική καλλιέργεια εσπεριδοειδών με κέρδη που μεταφράζονται σε έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Τα αρχαία και νεοκλασικά μνημεία αντιμετωπίζονται τώρα ως εμπόδια στην ανάπτυξη. Σε μια κοινή προσπάθεια, Έλληνες και Γάλλοι αρχαιολόγοι και πολεοδόμοι θέτουν ένα σύνθετο ερώτημα: πώς μπορεί η ανάπτυξη της νέας πόλης να μη γίνει εις βάρος της παλιάς αλλά σε αρμονία με αυτή; Προτείνεται ο καθορισμός μιας συνεχούς αρχαιολογικής ζώνης που θα συμπεριλάβει τους λόφους της Ασπίδας και της Λάρισας, καθώς και την περιοχή του αρχαίου θεάτρου, τις ρωμαϊκές θέρμες και την αγορά. Στον τομέα θεάτρου-αγοράς, πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας πόλης, θα γίνουν απαλλοτριώσεις. Αυτή η αρχαιολογική ζώνη καταλαμβάνει το χώρο τον οποίο το σχέδιο του Καποδίστρια προόριζε για ένα μεγάλο πάρκο. Σήμερα, είναι επείγον να σταματήσει η χαώδης αναρχία στην οποία βυθίζεται η πόλη.

"Ασάρωτος οίκος", λεπτομέρεια από αντίγραφο ελληνιστικού έργου του Σώσου, 2ος αι. μ.Χ., Museo Gregoriano Profano. Τα πάντα. Προτιμούσαν το ψάρι από το κρέας, κι από τα κατοικίδια έτρωγαν συχνότερα κότα. Μεγάλα ζώα έτρωγαν μόνον όταν αυτά δεν μπορούσαν να δουλέψουν, και στην Αθήνα υπήρχε ειδική αγορά για γαϊδουρίσιο κρέας. Οι τροφές ήταν κυρίως φυτικές, με τα δημητριακά στην πρώτη θέση. Το στάρι μαγείρευαν με διάφορους τρόπους, συχνά «άμυλον», μη αλεσμένο σε μύλο. Τα σκόρδα ήταν ακριβότερα από τα κρεμμύδια, βολβοί και ρίζες ήταν περιζήτητα όπως και τα λαχανικά. Το λάδι στο μαγείρεμα ήταν απαραίτητο. Ξερά και φρέσκα φρούτα ήταν πολύ διαδεδομένα. Ενδεικτικά, υπήρχαν 44 ποικιλίες σύκων και 32 μήλων.

Οι πολεμιστές του Ριάτσε Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Αποκαλύφθηκε μινωικός οικισμός στην κορυφογραμμή του Σαμωνά Αποκορώνου στη Δ. Κρήτη, ανεξάρτητος από τα ανακτορικά κέντρα - Το πηδάλιο-κουπί είναι το σημαντικότερο εύρημα από τα επτά ναυάγια ρωμαϊκών εμπορικών πλοίων (160-180 μ.Χ.) που βρέθηκαν στη Μασσαλία - Κυκλοφόρησε στην Ιταλία 16σέλιδο έντυπο με πληροφορίες για τους πολεμιστές του Ριάτσε - Άνοιξαν στην Ολυμπία οι αίθουσες του Μουσείου με τα γλυπτά των αετωμάτων

Συνέδρια

Έγινε στην Ξάνθη (4-10 Οκτωβρίου 1981) το ΧΙ Διεθνές Συμπόσιο για την Ύστερη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού, επικεντρωμένο στην περιοχή του Δούναβη και το Αιγαίο - Στην Αθήνα θα γίνει (9-11 Απριλίου) το Β΄ Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας - Με θέμα «Μεσαιωνική αρχαιολογία και μεσαιωνική οικολογία» έγινε στο Western Michigan University, Kalamazoo, ΗΠΑ (7-10 Μαϊου 1981) το 16ο Διεθνές Συνέδριο Μεσαιωνικών Σπουδών

Βιβλία

E.G. Turner, Ελληνικοί πάπυροι, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981 - Denys Haynes, Greek Art and the Idea of Freedom, Thames & Hudson, London 1981 - Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, Ανακαλύπτοντας την Ελλάδα: Ζωγράφοι και περιηγητές του 19ου αιώνα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1981 - Άγγελος Δεληβορριάς, Οδηγός του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1980 - Bertrand Gilles, Les mécaniciens grecs. La naissance de la technologie, Le Seuil, Paris 1980

Νεοελληνικές βαρβαρότητες

Μοναδικό στην Ελλάδα πυραμιδοειδές κτίσμα έξω από το Κεφαλάρι του Άργους, όχι μόνο δεν έχει συντηρηθεί αλλά παραμένει ευάλωτο στις εμπνεύσεις τοπικών παραγόντων που το πλαισίωσαν με ναΐσκο και με γήπεδο - Στον αρχαιολογικό χώρο του λόφου της Ασπίδας όπου βρίσκονται οι απαρχές του οικισμού του Άργους χτίστηκε «τουριστικό περίπτερο» - Αληθεύει ότι πουλήθηκε με ιδιότητα ορυχείου σε ιδιώτη το ανατολικό μέρος του νησιού Γυαλί, πηγή οψιδιανού μαζί με τη Μήλο και την Αντίπαρο, και τμήμα εμπορικού δικτύου στη Νεολιθική εποχή;

The custom of the sacrifice of an animal, usually of a cock, on the foundations of a house but also references in popular tradition made to the sacrifice or the "building-in" of a human being, both done for the sake of of reinforcing, metaphorically, a building, are explained by a belief, common to many civilizations that the lifeless building and its surroundings obtain life through the sacrifice of a living creature. This happens because in traditional, pre-industrial civilizations the concept of space is qualitative and existential while in the industrial civilization it is quantitative and geometrically measured. The traditional man, a purely religious being ,seeks the sanctification of his dwelling where he will coexist with the divinity. Sanctification is achieved through the repetition and imitation of various deeds that god performed in some initial mythic time. The most important of these deeds is the Cosmogony, which almost in every religion is accompanied by a sacrifice. Therefore, the building of a house, as far as the religious, traditional man is concerned, must be a miniature of the Cosmogony, a belief and a need responsible for the above mentioned sacrifice.

The plan and structure of the private house has always been conditioned by certain factors as climate, local construction materials, economic potential, historic and social data. In Greece, climate was the determining factor that caused the formation of certain types of house like the megaron and the house with an atrium. The same factor must probably have been responsible for the fact that Greeks did not, in general, pay much attention to the aesthetic improvement of their houses. Having a mild, sunny weather, Greeks used to spend much of their time outdoors. Even when public architecture was in its heyday (5th century BC) the private house remained insignificant. Two main types of house plan were in use as early as 3.000 BC, the curved and the rectangular, the latter being the most popular. The megaron and versions of the megaron were among the most important of the rectangular type of building, but also the most popular since they remain in use from prehistoric times down to our days. In mainland Greece, however, besides the rectangular,the curved type of building was also in use, which started developing from the archaic period to the byzantine age and even later. The prytaneia, the tholoi and the hellenistic royal monuments testify to the popularity of this type of public architecture.

An important settlement was developed in the prehistoric period on the south coast of Thera island and close to modern Akrotiri. During the second millenium BC this Cycladic settlement was directly influenced by the Minoan civilization, so that it also showed a parallel boom of trade and navigation. In 1967 a first systematic excavation started south of Akrotiri, under the direction of Prof. Sp. Marinatos, who carried on intensively the work there until his death in 1974. Since then, the excavation has been continued under the direction of Prof. Chr. Doumas. The singular conditions under which the prehistoric settlement came to be destroyed has as a result impressive remains to have been saved and important information on the prehistoric civilization of Thera to have been preserved almost intact from natural decay and from human intervention. Although the architectural remains are in very bad condition, the fact that large parts of buildings have been preserved - in two or three stories-and the preservation of astonishing details of the buildings, often imprinted on the volcanic layer, offer to scientists a unique chance to study thoroughly a prehistoric settlement of the Cyclads. For the presentation of the settlement on Akrotiri special effort has been given to depict an the overall impression created and also to make clear the basic character of its architecture. Therefore, the relations to the Minoan architecture of Crete as well as the building details are not analyzed here. The area excavated so far covers approximately 10.000 square meters and is 100 m. away from the sea. The buildings, streets and squares that have been so far uncovered are only part of a large settlement of until now unknown, as yet, boundaries and dimensions. Thus, the information supplied mainly for the town-planning is deficient and probably not representative of the settlement. In any case, the basic characteristics of this part of the settlement are directly noticed by anyone who visits the excavation. The well-preserved facades of the one and two-storey edifices that flank the streets together with the absence of courtyards are characteristic of how densely built the settlement was. The frequent alternation of levels on the facades with projections and recesses form complicated outlines which affect and correspond to the street formation: certain parts are narrow, others wide, some even wider and form paved squares. Two groups of buildings can be distinguished on the basis of building techniques and interior arrangement: a) buildings with stone walls and wooden reinforcements, b) large elaborate buildings with walls dressed with turf.

A small town of ancient Macedonia, called Pella, was destined to become around 400 BC, the capital of Macedon, when King Archelaos decided to transfer his capital from the inland town of Aegae to the then coastal Pella. Archaeological excavations of the last 25 years have started bringing Pella to light, the town that remained the capital until the time of Perseus, the last Macedonian king. The town planning of Pella was the so-called "hippodameian", which prevailed in the 5th century BC. Most of the excavated areas belong to housing districts. Given the recent interest of archaeologists in the study of the private house in antiquity, the discovery of houses in Pella excavations becomes even more important. The private house of Pella repeats the typical plan and structure of an ancient house, the early examples of which derive from the Minoan palace. The interior of the house is more or less richly decorated - in one room, coloured stucco shows a two level decoration. Lower level: structural character decoration with tiles and imitation marble;top level: imitation of a colonnade, opening onto a blue sky - while the exterior remains simple and plain, interrupted only by the entrance and by small openings for light to enter. The Pella excavations reveal the form of the town and offer information on the social life of its inhabitants and aspects of the ancient Macedonian civilization that long remained absolutely unknown.

The founding of Constantinople in 324 AD by Constantine I established official recognition of the economic supremacy of the East on the basis of economic and political criteria. Already in the 6th century, Constantinople was a universal economic centre, a position kept until the 12th century. The wealth accumulated in the Byzantine capital was incredible for its time. As a result, the display of wealth and power found its best expression in luxurious houses. Cities of the time as far as we know, display in general, the strict town-planning of the Roman tradition. The urban house had often two, three or even four stories. The recent discovery of an early Christian house in Thessaloniki, which according to the present data must have been inhabited from the 5th on to the 9th century, proves the above remark. A quite complicated legislation decided building regulations where formation of the facade and the relation to neighboring houses were concerned. The construction materials must have been cheap, that is stones, mud and wood, since almost everything in these buildings has perished by fire. The cheap urban buildings reflect the bad economic situation. About the facades of Byzantine houses, in years of prosperity special attention must have been paid to the facades of houses. The various construction methods and the marbles, colours and mosaics employed for the decoration of façades must have been pleasant to the eye. Judging from the plan of the Thessaloniki house, the Roman concept of space organisation was still prevalent in early Christian years. The courtyard surrounded by rooms and the garden were still in use. Later, however, the concentration of too many people in the cities made such expenditure of space a luxury. The "triclinum" was the main room of the house and it was used only by the males of the family. Around this core were arranged the other rooms of the house. Some of them were exclusively used by women, others, like the kitchen, the dining room, the water closet, served everyday needs Later, when the space of the Byzantine house shrank, the "triclinium" became the substitute for more of the above rooms and their functions.

The Neoclassic style in Greek architecture first makes an appearance in the years of King Otto (1833-1862). It is first applied to the public buildings of Athens and of other urban Centres. Immediately after, private houses are built by the same architects in the same style. The Athenian State Library, the Academy, the Municipal theatre, the Polytechnic School are buildings directly related to such well- known architects of the time as Hansen, Ziller, Kaftatzoglou. The neoclassic style of the reign of Otto displays geometrically arranged masses and plain facades. Cleanthes, an architect, built villas and town houses for prosperous Athenians and established the type of the two -storied house with a tripartite facade. Among his better known are the houses built for the Duchess of Piacenza. During the reign of George I (1863-1913) the neoclassic style becomes popular and obtains a decorative character adopting baroque and rococo elements. The architect Ziller has greatly contributed to the popularity of the style by creating a type of house, which is frequently copied by colleagues of his in many provincial towns. Ziller’s pursuit has been to make a house in harmony with its surroundings and to cover the walls of the façade in a calligraphic way. The colouring of the exterior in soft tones and the painted decoration of the interior complete the character of the neoclassic house.

Athens today bears a very slight resemblance to the city it was in the 19th century, and although only 150 years have passed since the institution of the Modern Greek nation, the architectural form and scale have altered completely , while the original lay-out and the width of the streets have basically remained intact, at least in the city Centre. The old, one or two-storey houses with yard and garden and the classical style, characteristic of 19th century Athens have been replaced by new multistoried buildings. It is unfortunate that very few houses, dating between 1832 and 1860, still stand in place. The rest have long been demolished, so the chance to study and evaluate them or even to record them in drawings and photographs is gone. Thus, the research on this period depends more on official records, publications, old drawings and representations than on the buildings that survive in place of the old. However, in order to understand this early phase of contemporary architecture we must, first, have a good knowledge of Athens soon after the Greek Revolution of 1821 and also, of how the new city was developed. In addition, a great number of travellers’ descriptions and drawings dating from this period can contribute to this study. During the short period that Capodistrias governed Greece (1828-1831) the reconstruction of towns in the Peloponnese and the islands began, Athens was not included in this program, since it was added to the Greek nation only after the Constantinople Treaty and the London Protocol of 1832. The liberation of Athens basically dates from April 29, 1833 when the Turks handed the Acropolis over to the bavarian garrison on behalf of the Greek state. It is since then that the city of Athens attracts the interest not only of the official state but also of the whole world. Responsible for the first town-planning of Athens were two young architects, Stamatios Cleanthes and Eduard Schaubert, who wished to make its plan “equal to the ancient glory of the city”. Very interesting information on the houses built until 1840 is supplied by E. Stauffert – “Architect of the City of Athens” between 1835-1843 – in a series of articles published in the newspaper "Allgemeine Bauzeitung" of 1844. Beside Stauffert, many other architects and archaeologists who lived in Athens in these years contribute to our knowledge of the early houses. L. Ross, for example, notes that people did not care much whether their house was elegant or not because they tried to meet only their basic housing needs. As a result, the houses are simply built. The exterior of the Athenian house took gradually a distinctive form, which followed the principles of Romantic Classicism, prevalent in Europe since 1750. This form undoubtedly affected the urban architecture in most Greek towns. Most neoclassical houses of the early period, however simple, were well-built, they had classic proportions, and their exterior walls were either covered with plaster or (rarely) dressed with stone. The architectural decoration, depending on the economic ability of the owner, very often were kept in an Athenian tradition depending on the owner’s finances. Thus, the façade follows the rules of the neoclassical architecture, while the side facing the interior yard forms the loggia, typical of old-Athenian houses. The arrangement of the interior is simple and serves the everyday function of an urban home. We only know a few of the architects of the early houses, among them Stamatios Cleanthes, Lysandros Kaftantzoglou and Panagis Kalkos. A number of houses has been attributed to them, not always with good reason. A series of architectural plans and drawings made by Kaftantzoglou belong today to the Benaki Museum. Demetrios Zezos, one of the first architects, is more well-known as an architect of churches. Army engineers suchas Demetrios Stavridis, Th. Komninos and others have also considerably contributed to the development of Athenian architecture. Among the foreign architects, Th. Hansen, who lived in Greece from 1838 to 1846, is responsible for the work on many houses in Athens, as is also mentioned by Stauffert. In this short survey it would not be possible to present all the houses built between 1832 and 1860. However, from the buildings that have been preserved or that are known from old photographs and other relevant media, we examined the most representative ones, since they compose a fair picture of domestic architecture at this early period.

Ancient Greek furniture has not, until recently, come to the attention of scholars, probably because almost none has been preserved. Furniture differs from country to country although it serves the same purpose and needs everywhere. It is in accordance with the aesthetics and the environment, and, above all, with the tradition of each people. As a result, various styles of furniture have been created as the Assyrian, Egyptian, Greek, Gothic, baroque, etc. During the Minoan period the design of Minoan and Greek furniture derived from west Asia and Egypt. From the Mycenaean period and the time of Homer, however, this furniture affected by the Aegean light and the Greek spirit, started turning into pure Greek forms ; a happy marriage of Greek to more ancient civilizations. By the 6th century BC Greek furniture was entirely Greek in conception and execution. The Greek craftsmen employing their imagination and art reached perfection of form and function. This furniture served as a model for Roman, Medieval, and even for European furniture.

In the Homeric epics, Helen’s abduction by Paris was the reason for the Trojan War. However there is another version by many ancient writers where Helen is first abducted by Theseus. Theseus, king of Athens, kidnaps Helen together with Peirithous and puts her in his mother Aithra’s keeping in Afidna outside Athens On the occasion, however, that Theseus descends to the underworld in order to assist Peirithou in kidnapping Persephone, Helen’s brothers Castor and Polydeukis grasp the opportunity to free their sister. The mosaic made of pebbles from Pella depicting Helen’s abduction by Theseus is so vividly rendered that it is considered to be a copy of a painting of the subject.

The head of Herakles as it appears on the royal coins chosen by Alexander the Great raises the question for scholars whether or not this portrait depicts Alexander himself. The specialists dealing with the subject reject, on the basis of literary sources, the possibility that coin portraits of Alexander existed, since he had forbidden any other artist but Appeles, Lysippos and Pyrgoteles to portray him in any medium. In early Hellenistic portraits, Alexander is represented either as Ammon-Zeus or wearing an elephant hide on his head. In the age of the Successors, Demetrios I Poliorcetes is the first to dare have his figure depicted on coins ,one of the most beautiful idealized portraits of the Hellenistic period was thus created. The coins of Philip V and of Titus Flaminius best illustrate the process from the idealized to the personalized and realistic representation of a figure. The coin portrait of Perseus, the last Macedonian king, executed by Zoilos, has a place among the most skilfull representations, while that of Philaeterus, the founder of the Pergamene Dynasty is distinguished for its dynamic character The coin portraits of the Dynasty of Mithridates of Pontos are works of Greek engravers, emigrants to the coast of the Black Sea, who are considered to be keen artists. The series of portraits just mentioned is rounded off by a unique silver tetradtachmum representing Mithridates V Evergetes .This is regarded as connecting the realistic school with the new tendency for idealized portraits. The head of Berenice II and that of Ptolemy V, of the 3rd and 2nd centuries BC. respectively, belong among impressive coin portraits. The coin portrait of Cleopatra VII is worth mentioning in which not only the features of her face are depicted but also qualities of her character are shown.

The Argos excavations, carried out by the French School of Archaeology, although less impressive in their finds than the excavations in Delphi and on the island of Delos, are equally important. The reason is that the finds of an excavated sanctuary usually do not provide us with information on the structure of a society in the same way as the finds of an entire city like Argos, which has been inhabited continuously since the end of the 3rd millenium BC. The case of Argos is exceptionally interesting because, in spite of all the invasions, foreign occupations and destructions the town underwent, it has not ceased to develop. Since 1960 however, the antiquities of Argos have been put at risk by increased building activity. This situation, that has become an emergency, forced the French School of Archaeology and the Greek Archaeological Service to undertake a common operation for the rescue of the town. They started a close collaboration on answering questions and exchanging information relating to the ancient town, resulting in better handling of town-planning problems and the formation of valid proposals pursuing the harmonic coexistence of the modern and the ancient town, These proposals can be summarized as follows: A zone of antiquities should be outlined, in which the hills of Aspis and Larissa will be included, as well as the area around the ancient theatre and the Roman baths. The area could form an archaeological park in the crowded town centre. Argos should expand north-eastwards. Last, but not least, special attention should be paid to the remaining buildings that date back to Capodistrias. These can only be preserved if the state incorporates the original function of such premises in the life of the modern town. In areas with protected buildings new edifices can be allowed under the strict condition that their form and appearance should be in harmony with the old ones. The above proposals do not seek to transform Argos into a museum-town, rather to help, so that Argos, along with development, retains its exceptional cultural character.

The ancient Greeks ate most foods. They preferred fish to meat and out of domestic animals chickens were the most frequently eaten. Larger animals were slaughtered and eaten only when they could no longer work and there was a special market for donkey’s meat in Athens. The ancient Greeks were mainly vegetarian cereals being a favourite food. They cooked wheat in different ways. It was often offered amylon, that is to say without being ground in a mill. Garlic cost more than onions did, and bulbs, roots and vegetables were great delicacies. Foods were cooked in oil. The ancient Greeks ate lots of fresh and dried fruits. There seem to have been 44 kinds of fig and 32 kinds of apple.

Η Σκύλλα στο δίδραχμο της Κύμης (Κάτω Ιταλία), 5ος αι. π.Χ. «Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;» Η γυναίκα-ψάρι που διασφαλίζει τη γαλήνη ή την τρικυμία ανάλογα με την απάντηση στο ερώτημά της, προέρχεται από τον συγκρητισμό διαφόρων μυθικών μορφών. Η αποτροπαϊκή κεφαλή της Γοργούς εικονογραφικά εξελίχθηκε από απεχθή σε ευειδή μορφή. Δύναμη πάνω στους ναυτικούς ασκούν τόσο οι Σειρήνες, που τους αφανίζουν ανάμεσα στην Ιταλία και τη Σικελία, όσο και η Σκύλλα που καταποντίζει τα πλοία τους ανάμεσα στη Σικελία και τη Μεσσήνη. Στο δίδραχμο της Κύμης (Κάτω Ιταλία) του 440-420 π.Χ., η Σκύλλα απεικονίζεται με ουρά ψαριού και δύο σκυλιά να προβάλλουν από τους ώμους της.

Το αιγυπτιακό σύμπαν: a. κοσμικές κολόνες, b. Αίγυπτος, c. νερό. Έως ότου ο Κοπέρνικος (1473-1543) τοποθετήσει τον ήλιο στο κέντρο του σύμπαντος, στην αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων αλλά και των πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου που τους περιέβαλλαν, το σύμπαν ήταν γεωκεντρικό. Κοινή σε όλους ήταν η άποψη ότι η γη είναι επίπεδη. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες θα προσδώσουν στη γη όγκο. Ο Αναξίμανδρος (610-546 π.Χ.) τη φαντάζεται κυλινδρική, οι Πυθαγόρειοι και ο Αριστοτέλης σφαιρική ενώ ο Πλάτων σφαιρική ή κυβική. Με εξαίρεση την Αίγυπτο, που τοποθετεί τη γη στο βάθος ενός ορθογώνιου κουτιού που αντιπροσώπευε το σύμπαν, οι άλλοι προχριστιανικοί πολιτισμοί φαντάστηκαν τη γη κυκλική. Ιδιαίτερα επεξεργασμένη είναι η θεωρία των Περσών που εμφανίζει δύο εικόνες της γης, συνδυάζοντας μάλιστα το χώρο με το χρόνο. Τη χριστιανική αντίληψη μεταφέρει ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης (6ος αιώνας μ.Χ.): η στενόμακρη γη μετριέται σε μέρες περπάτημα και καταλαμβάνει το κάτω μέρος ενός καμαροσκέπαστου κύβου που είναι και η μορφή του χριστιανικού Σύμπαντος.

Ο Διόνυσος ταξιδεύει με το πλοίο του. Αττική κύλικα (540-530 π.Χ.), Μόναχο. Σε ποιο ναυτικό παρελθόν στηρίχτηκε η εκστρατεία στην Τροία ή ο θρίαμβος στη Σαλαμίνα; Δυσερμήνευτα είναι τα φωνητικά σύμβολα στη Γραμμική Β και στη Γραμμική Α, όπως και τα καράβια-σύμβολα που, γύρω στο 1750 π.Χ., απεικονίζονται σε σφραγιδόλιθους και στον περίπου σύγχρονό τους δίσκο της Φαιστού. Δύο ναυάγια διερύνουν τις γνώσεις μας. Ένα εμπορικό πλοίο της μυκηναϊκής εποχής βρέθηκε κοντά στο ακρωτήρι Χελιδόνια της τουρκικής ακτής. Μετέφερε έναν τόνο χαλκό, και κασσίτερο σε πελέκεις των 20 κιλών. Εμπορικό ήταν και το πλοίο που ναυάγησε κοντά στη Δοκό. Τα κεραμικά που μετέφερε χρονολογούνται στην Πρωτοελλαδική περίοδο. Καράβια βλέπουμε χαραγμένα πάνω στα κυκλαδικά τηγανόσχημα αγγεία, αλλά κυρίως στους μινωικούς σφραγιδόλιθους. Από τα δυσερμήνευτα ομοιώματα καραβιών που, ως κτερίσματα, εμφανίζονται σε όλες τις εποχές, τα μολύβδινα που βρέθηκαν στη Νάξο επαναλαμβάνουν τον τύπο που απεικονίζεται στα τηγανόσχημα αγγεία: μακρόστενα, χωρίς βαθιά καρίνα, με 16 ως 20 κουπιά σε κάθε πλευρά. Ακατάλληλα για την ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου, τα καράβια αυτά προορίζονταν για κοντινές πειρατικές επιδρομές. Γύρω στο 6000 π.Χ., θαλασσοπόροι εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη και σε πολλά νησιά του Αιγαίου. Ένδειξη της ναυτικής τους δεινότητας αποτελεί η ύπαρξη οψιανού από τη Μήλο στους αρχαιότερους νεολιθικούς οικισμούς της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, της Πελοποννήσου. Η διάδοση της μυκηναϊκής κεραμικής διεκδικεί τη θαλασσοκρατορία από τους Μινωίτες. Η συμβολική χρήση του καραβιού πάνω στη λάρνακα της Αγίας Τριάδας ωχριά μπρος στη λαμπρότητα της «ναυτικής τοιχογραφίας» της Θήρας. Ο τελετουργικός χαρακτήρας της ναυτικής πομπής, τα επιβλητικά καράβια ανήκουν ασφαλώς σε πολιτισμό με θαλασσινό βίωμα αιώνων.

Πειρατικό καράβι κυνηγά ανύποπτο εμπορικό πλοίο. Κύλικα από το β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο). Αξιόποινη όταν στρέφεται ενάντια σε συμπολίτες, η πειρατεία ενάντια σε ξένους είναι αποδεκτή. Οι πράξεις βίας με θύματα ταξιδιώτες και κατοίκους παραθαλάσσιων περιοχών περιγράφονται με όρους διφορούμενους. Νομικά, οι Ρωμαίοι διέκριναν τον «δίκαιο εχθρό» από τον «κοινό εχθρό του ανθρώπινου γένους», κατηγορία στην οποία εμπίπτει ο πειρατής. Στη Μεσόγειο, οι πειρατές είχαν τα ορμητήριά τους στην Κιλικία, τη Λιγουρία, τις Ιλλυρικές ακτές, την Κρήτη και την Αιτωλία. Οι ταξιδιώτες κινδύνευαν και από τους ναυαγιστές. Για να παραπλανήσουν τον κυβερνήτη και να προκαλέσουν το ναυάγιο, οι ναυαγιστές άναβαν φωτιές σε βραχώδεις ακτές που φάνταζαν έτσι σαν λιμάνι. Χαρακτηριστική περίπτωση τυχοδιώκτη, ο Ναύπλιος υπήρξε πειρατής, ναυαγιστής και ανδραποδιστής συγχρόνως. Η οργανωμένη καταστολή της πειρατείας από το «κράτος» ανάγεται στον Μίνωα και τους Κρήτες –προτού οι ίδιοι αναδειχθούν σε αδίστακτους πειρατές. Τον 7ο αιώνα π.Χ. στο Αιγαίο κυριαρχούν οι Σάμιοι. Μετά την ίδρυση της συμμαχίας της Δήλου, οι Αθηναίοι στοχεύουν στα δύο σημαντικότερα πειρατικά κέντρα στη Σκύρο και τη Θρακική Χερσόνησο. Το 362 και 361 π.Χ. πέφτουν και οι ίδιοι θύματα επιδρομών από πειρατές που καταληστεύουν τους χρηματιστές του Πειραιά. Την Αθήνα θα διαδεχθεί η Ρόδος. Από την εποχή του πολέμου ανάμεσα στους Αθηναίους και τον μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο, οι ελληνικοί στρατοί κατακλύζονται από άντρες με μοναδικό πόρο τη μισθοφορία ή τη λεηλασία που προαναγγέλλουν τους «αρχιπειρατές» του 3ου αιώνα π.Χ. Κρήτες και Αιτωλοί, ανελέητοι πειρατές, χρημάτισαν ως μισθοφόροι σε πολλά ελληνιστικά βασίλεια. Ο Elias Bickerman θεωρεί ότι η μισθοφορία και η πειρατεία ήταν μάλλον οι μοναδικές πηγές «ξένου συναλλάγματος» σε απομονωμένους ή άγονους τόπους.

Ο στόλος των Αγαρηνών επιτίθεται κατά της Θεσσαλονίκης. Από τη χρονογραφία του Ιωάννη Σκυλίτζη. Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης. Οι χρονολογικές περίοδοι της πειρατείας συναρτώνται με τη θαλασσοκρατία του Βυζαντίου που, από τον 4ο ως τον 11ο αιώνα, αμφισβητείται μόνο από τους Άραβες (7ος-10ος αιώνας). Το χάος που ακολούθησε τα γεγονότα του 1204 παγίωσε την καθολική εξάπλωση της πειρατείας. Ενώ μέχρι τον 11ο αιώνα πρότυπο κουρσάρου-πειρατή στη Μεσόγειο είναι οι Σαρακηνοί, η θάλασσα τώρα βρίσκεται στο έλεος των Δυτικών που στόχο έχουν τον γρήγορο πλουτισμό. Από τον 14ο αιώνα, η πειρατεία αποτελεί φαινόμενο της παραοικονομίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Έμποροι και πειρατές συμβιώνουν και πλουτίζουν χάρη σε δραστηριότητες συμπληρωματικές.

Δεμένος στο κατάρτι, ο Οδυσσέας ακούει ακίνδυνα το τραγούδι των Σειρήνων. Αγγείο, Βρετανικό Μουσείο. Τον 6ο αιώνα π.Χ., η επιθυμία να δει και να μάθει όπως ο Οδυσσέας, παρακινεί τον Σόλωνα να ταξιδέψει. Στα τέλη του αιώνα, ο Εκαταίος ο Μιλήσιος συγγράφει το έργο Περίοδος Γης ή Περίπλους. Την εποχή αυτή ο όρος «περιήγηση» δηλώνει ακόμη την ξενάγηση. Η αντίθεση Ελλήνων και βαρβάρων προσφέρει στον Ηρόδοτο το ερέθισμα για τα δικά του ταξίδια. Οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου επιτρέπουν ταξίδια σε μέρη μακρινά που αποτυπώνονται στα έργα του Νέαρχου, του Πυθέα, του Ποσειδώνιου. Η ρωμαϊκή ειρήνη θα καταστήσει τον 1ο αιώνα μ.Χ. τη χρυσή εποχή των ταξιδιών. Ο Διονύσιος ο περιηγητής καθιερώνει την περιήγηση ως ξεχωριστό φιλολογικό είδος. Γύρω στο 150 μ.Χ. συγγράφει ο Παυσανίας το μνημειώδες έργο του Ελλάδος περιήγησις που, διασώζοντας θρύλους και τοπικές παραδόσεις, αποκτά εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα.

Λεπτομέρεια από ρωμαϊκό «οδηγό». Ποιες απαγορεύσεις συνοδεύουν τον ταξιδιώτη της αρχαιότητας στα θαλασσινά του ταξίδια; Δεν επιτρέπονται ο χορός, ο έρωτας, οι βρισιές. Ούτε το τηγάνισμα ψαριών που φέρνει γρουσουζιά. Ούτε να κόψεις νύχια ή μαλλιά εν πλω. Για τα ταξίδια στη στεριά, που είχαν άλλες ταλαιπωρίες, οι αρχαίοι συνέτασσαν οδηγούς διαδρομών με σημειωμένα τα πανδοχεία, τις μεταξύ τους αποστάσεις, τις τιμές τους και το τι πρόσφερε το καθένα. Ταξιδιωτικές εμπειρίες περιγράφονται γλαφυρά σε επιστολές και σημειώσεις. Ποιος δεν θα ζήλευε τον ρωμαίο αξιωματικό που συγκλονίστηκε αντικρίζοντας το ναό του Δία στην Ολυμπία; Αλλά και ποιος θα ήθελε να μοιραστεί τον τρόμο του ταξιδιώτη που, εμβρόντητος, αντίκρισε πάνω στο πλοίο ένα πλήρωμα από κάθε λογής σακάτηδες;

Τούρκος τάταρης, φρουρός των Εγγλέζων ξένων του Αλή Πασά. C.R. Cockerell, υδατογραφία 21x16 εκ. Τον Ιανουάριο του 1813, ο νεαρός ευγενής Robert Townley Parker περιηγείται «τη Σικελία, την Ελλάδα και την Αλβανία», συνοδευόμενος από τον συνομήλικό του ελληνιστή Hughes. Σκοπός του ταξιδιού είναι η γνωριμία με τους τόπους της κλασικής αρχαιότητας αλλά και με τον «εξωτικό» Αλή Πασά. Έξι χρόνια αργότερα, ο Hughes κυκλοφορεί το δίτομο ταξιδιωτικό χρονικό του με σχέδια, χαρακτικά και αχρωμάτιστες ακουατίντες που είχαν φιλοτεχνήσει οι C.R. Cockerell και J. Smith. Όταν το δώρο του συνοδοιπόρου του φτάνει στα χέρια του, ο Parker αποφασίζει να το εμπλουτίσει με το δικό του «τεκμηριωτικό» υλικό. Προσθέτει εκατό πίνακες, εννιά τοπογραφικά σχέδια και ένα χάρτη. Μαζί τους, το φιρμάνι με το οποίο η Ωραία Πύλη τους έδινε άδεια εισόδου στην αυτοκρατορία, δύο απαντητικές επιστολές από την αυλή των Ιωαννίνων. Ο χρυσούς αιών της αρχαιοκαπηλείας τεκμηριώνεται με σχέδια των αντικειμένων που ο Parker απέσπασε ως ενθύμιο. Το ταξιδιωτικό χρονικό του Hughes, που αποκτήθηκε από τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τη δωρεά Ι. Τρικόγλου, είναι μοναδικό ακριβώς επειδή πρόκειται για το εμπλουτισμένο από τον Parker αντίτυπο.

Γλέντι στην αυλή, στην επιστράτευση του 1918. Στο 19ο αιώνα, κοντά στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, το «Κορυτσά» Χάνι, το «Πατέρα» Χάνι, το «Κρούσοβο» Χάνι και άλλα χάνια φιλοξενούσαν τους ταξιδιώτες της Θεσσαλονίκης. Χτισμένα γύρω από μια εσωτερική αυλή, είχαν μαγαζιά περιμετρικά στο ισόγειο, τα δωμάτια στον όροφο με θέα στο δρόμο και, εσωτερικά, στέγαζαν σε στάβλους τα ζώα των ταξιδιωτών. Για το «Πατέρα» Χάνι γνωρίζουμε όχι μόνο τις καταστροφές από τους σεισμούς αλλά και τις περιπέτειες που το μεταμόρφωσαν κατά καιρούς σε οικία και εξευρωπαϊσμένο ξενοδοχείο.

Άποψη της Μ. Δοχειαρίου, σχεδιασμένη στα 1744 από τον Barskij. «Αρχοντάρης» ονομάζεται ο μοναχός που έχει την ευθύνη της φιλοξενίας και «αρχονταρίκι» ο χώρος υποδοχής και φιλοξενίας προς τον οποίο κατευθύνεται ο ξένος μόλις μπαίνει στη μονή. Το αρχονταρίκι, ανεξάρτητο συγκρότημα χώρων κοντά στην είσοδο της μονής, περιλαμβάνει τα υπνοδωμάτια, τα αποχωρητήρια, τους νιπτήρες για την καθαριότητα, μια μεγάλη σάλα για την υποδοχή και το κέρασμα των ξένων, μια τραπεζαρία, μια κουζίνα και την κατοικία του αρχοντάρη. Η απόπειρα περιγραφής της λειτουργίας και της τυπολογίας των αρχονταρικιών περιορίζεται εκ των πραγμάτων στην περίοδο από τα μέσα του 18ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Οι συγγραφείς επέλεξαν να παρουσιάσουν το αρχονταρίκι της Μονής Δοχειαρίου λόγω της διαχρονικής εικόνας των οικοδομικών του φάσεων, που ενσωματώνουν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του 18ου αιώνα.

Προμηθέας και Άτλαντας πατούν στον κοσμικό κίονα. Λακωνική κύλικα, μέσα 6ου αι. π.Χ., Βατικανό. Οι ίωνες φιλόσοφοι, έχοντας ενστερνιστεί και τη σοφία της Ανατολής, επηρεάζουν με τις θεωρίες τους για το σύμπαν διανοητές και καλλιτέχνες της μητροπολιτικής Ελλάδας. Σύμβολο κοσμικό και ταυτόχρονα ανεικονική παράσταση της θεότητας από τους προϊστορικούς έως τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους, ο κίων ή στύλος στηρίζει τη γη και ταυτίζεται με τον Άτλαντα. Ο Αναξίμανδρος δίδαξε πως το σχήμα της γης είναι κυλινδρικό, παρομοιάζοντάς την με κίονα που στην άνω επίπεδη επιφάνειά του ζουν οι άνθρωποι. Γνωρίζοντας ότι ο φιλόσοφος δίδαξε στη Σπάρτη, είναι δύσκολο να μη συσχετίσουμε και εκείνον, πέρα από τον Ησίοδο, με μια μοναδική λακωνική κύλικα από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. με την παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη και του Άτλαντα που φέρει στους ώμους του τη γη. Και οι δύο απεικονίζονται στο επάνω μέρος κίονα που τα δύο του φοινικόφυλλα σηματοδοτούν τη στενή σχέση της κοσμικής κολόνας με το δέντρο της ζωής. Οι προσωκρατικοί εξέτασαν και τα άλλα ουράνια σώματα και οι θεωρίες τους απεικονίζονται στην τέχνη. Βλέπουμε έτσι σε επισήματα ασπίδων άστρα σε σχήμα πύρινου κύκλου, άστρα σαν καρφιά μπηγμένα στο στερέωμα, σαν πύρινα πέταλα, τις διάπυρες μάζες λίθων ή μετάλλων. Ακόμη και η ασπίδα και η αιγίδα της Αθηνάς κοσμούνται με άστρα, υποδεικνύοντας μια άλλη υπόσταση της θεάς στη σχέση της με τον αστρικό κόσμο. Δεδομένου ότι ο δίσκος συμβολίζει τον ήλιο, τα αρχαϊκά κάτοπτρα με κιονόσχημη λαβή που βρέθηκαν κυρίως σε ιερά, ίσως ήταν αρχικά θρησκευτικά αστρικά σύμβολα. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. οι φιλόσοφοι προσδίδουν όγκο στα ουράνια σώματα. Οι καλλιτέχνες εξακολουθούν να τα απεικονίζουν συμβολικά ή προσωποποιημένα. Πλαισιωμένες από τον ανατέλλοντα Ήλιο και τη δύουσα Σελήνη, οι μνημειώδεις συνθέσεις αποκτούν κοσμογονικό χαρακτήρα. Παράδειγμα: το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα, η ασπίδα της Αθηνάς Παρθένου του Φειδία, η βάση του θρόνου του χρυσελεφάντινου Δία στο ναό του στην Ολυμπία κ.ά.

Τύμβος Α. Κυάθιο από τον τάφο 17, τέλος 11ου-αρχές 10ου αι. π.Χ. Το νεκροταφείο των τύμβων στη Μερόπη και ο οικισμός στον οποίο ανήκει ανοίγουν νέους ορίζοντες στην έρευνα για την προϊστορική Ήπειρο. Η μελέτη τους θα αποκαλύψει εάν συνδέονται με την εγκατάσταση των πρώτων ελληνικών φύλων στην Ήπειρο, των Θεσπρωτών, ή με τους Μολοσσούς που μετακινήθηκαν από τα βορειοδυτικά στη μεταβατική περίοδο από την εποχή του Χαλκού στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους. Στο βουνό Κουτσόκρανο αποκαλύφθηκαν οι κιβωτιόσχημοι τάφοι των τύμβων Α και Β, πολλές συστάδες άλλων τύμβων, διάσπαρτα θεμέλια πεταλόσχημων και ορθογώνιων κτιρίων, καθώς και λείψανα τοιχισμένης ακρόπολης από την ελληνιστική εποχή. Το εκτεταμένο νεκροταφείο που απλώνεται στο χρόνο από τον 10ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ., επαναλειτουργώντας κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, υποδεικνύει την παράλληλη ύπαρξη μιας ακμαίας γεωργοκτηνοτροφικής κοινότητας. Οι αντιπροσωπευτικοί τάφοι από την εποχή του Χαλκού στην Ήπειρο ήταν ως τώρα μεμονωμένοι κιβωτιόσχημοι της ΥΕΙΙΙΒ-ΥΕΙΙΙΓ περιόδου. Ο τύμβος Α περιείχε τριάντα κιβωτιόσχημους τάφους. Συλημένοι οι περισσότεροι, διαφύλαξαν δείγματα προϊστορικής κεραμικής, τμήματα λίθινων εργαλείων και σιδερένιων μαχαιριών. Από ασύλητο τάφο του 4ου αιώνα π.Χ. προέρχεται πυξίδα, μυροδοχεία και νόμισμα Μολοσσών. Παρόμοια με ευρήματα σε τύμβους της Αλβανίας είναι τα κοσμήματα στους τάφους από τον 7ο-10ο αιώνα μ.Χ. Πιστεύεται ότι ο τύμβος Α κατασκευάστηκε στη μεταβατική περίοδο από την εποχή του Χαλκού στην εποχή του Σιδήρου. Τα ευρήματα από τους τάφους μέσα και έξω από τον περίβολο του τύμβου Β τον τοποθετούν λίγο νωρίτερα, στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. Η ομάδα των τύμβων της Μερόπης εντάσσεται στο ευρύτερο σύνολο των τύμβων της «Ιλλυρίας». Τα νεκροταφεία των τύμβων της Δυτικής Βαλκανικής ανάγονται στον τρόπο ταφής που μετέδωσαν στα Βαλκάνια τα βόρεια φύλα του πολιτισμού Kurgan.

Από τα πρωτομαγιόλικα της Κορίνθου, 13ος αι., Μουσείο Κορίνθου. Ως «υποσυνείδητη έκφραση μιας εποχής» λειτουργεί η κεραμική και στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Ως τον 7ο αιώνα, η βυζαντινή κεραμική ακολουθεί την τεχνική των Ρωμαίων, προσθέτοντας λίγα νέα στοιχεία και χριστιανικά σύμβολα. Διακρίνονται δύο κατηγορίες: τα αβαφή της καθημερινής χρήσης και τα terra sigillata. Ακόσμητα ή με ραβδώσεις στο σώμα τους τα πρώτα διακρίνονται από τα δεύτερα, που προορίζονται για τραπέζια πλουσίων και φέρουν γιαλιστερό επίχρισμα στο χρώμα του πορτοκαλί ή κεραμιδί πηλού και έκτυπο ή εμπίεστο διάκοσμο. Τη μεγάλη τομή φέρνει η χρήση της εφυάλωσης μετά τον 7ο αιώνα, που συμβαδίζει και με τη διάδοση της ισλαμικής κεραμικής. Με σταθερό τόπο παραγωγής την Κωνσταντινούπολη, φτιαγμένα αρχικά για πολυτελή φαγητά και ηδύποτα, τα μικρά αγγεία από άσπρο πηλό και πρασινωπή ή κίτρινη εφυάλωση είναι ακόσμητα ή έχουν έκτυπο διάκοσμο στον πυθμένα. Σύγχρονά τους είναι τα ακόμη πολυτελέστερα ζωγραφισμένα πολύχρωμα αγγεία (polychrome ware) των οποίων η παραγωγή διακόπτεται τον 11ο αιώνα. Στις αρχές του 11ου αιώνα, αρχίζει η χαρακτηριστικά βυζαντινή εγχάρακτη διακόσμηση (sgraffito) που συνεχίζεται στον ελληνικό χώρο ως τον 19ο αιώνα. Παράλληλα εμφανίζονται και τα αγγεία που έχουν συγχρόνως εγχάρακτη και ζωγραφιστή διακόσμηση. Στα μεταβυζαντινά χρόνια δημιουργούνται περισσότερα τοπικά εργαστήρια που στηρίζονται στη βυζαντινή παράδοση «βιομηχανοποιώντας» την παραγωγή τους. Εισάγονται αγγεία από την Ιταλία αλλά και από την Κιουτάχεια και τη Νίκαια της Μ. Ασίας, και έλληνες τεχνίτες υιοθετούν μια καθαρά ισλαμική τεχνική και διακόσμηση. Τον 19ο αιώνα, τα προϊόντα από το Τσανάκ-καλέ απλώνονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο, κεραμοπλάστες από τη Φλώρινα, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία δίνουν προσωπικό χαρακτήρα στα έργα τους, έως ότου επικρατήσει η ευρωπαϊκή πορσελάνη.

Πρωτογεωμετρικά αγγεία από τη Χαλκίδα. Μόνο η σύζευξη των τοπογραφικών πληροφοριών από τις φιλολογικές πηγές με τα αρχαιολογικά ευρήματα θα βγάλουν από την επιστημονική αφάνεια μια πόλη διάσημη για το ναυτικό, το εμπόριο, τα εργαστήρια της μεταλλοτεχνίας και της κεραμικής, που πρωτοστάτησε στον αποικισμό του 8ου αιώνα π.Χ. Μόνο η συστηματική έρευνα της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, που αντιπαλεύει την αλλοίωση του τοπίου από τη σημερινή οικοδομική δραστηριότητα, μπορεί να αποκαλύψει τη συνολική εικόνα μιας πόλης που ιδρύθηκε στη γεωμετρική εποχή και εγκαταλείφθηκε στα τέλη της αρχαιότητας (600 μ.Χ. περίπου). Η γεωγραφία της πλατιάς χερσονήσου που πάνω της αναπτύχθηκε η Χαλκίδα, με τις εύφορες μικρές κοιλάδες και το νερό από την πηγή της Αρέθουσας, είναι οπωσδήποτε σημαντική. Τα νεολιθικά ευρήματα της 5ης χιλιετίας π.Χ. δεν μας διαφωτίζουν, διαθέτουμε όμως περισσότερα στοιχεία για δύο μυκηναϊκούς οικισμούς στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. Έξω από την περιοχή τους βρέθηκαν συστάδες από θαλαμωτούς μυκηναϊκούς τάφους με ευρήματα που μαρτυρούν πλούτο και δεσμούς με μεγάλα κέντρα της εποχής, ιδίως τη Θήβα. Στις αρχές του 11ου αιώνα π.Χ., ύστερα από 100 χρόνια ερήμωσης, νέοι κάτοικοι από τη Βοιωτία ή τη Θεσσαλία οικίζουν τη Χαλκίδα, πιθανόν οι ίδιοι που οικίζουν και το Λευκαντί. Αρχίζει αργά η οικονομική και οικιστική ανάπτυξη ενός γεωργικού πληθυσμού που φαίνεται να οργανώνεται χαλαρά σε γειτονικά χωριά της ενδοχώρας. Ως προς τα ταφικά κτερίσματα, τα πήλινα αγγεία βρίσκουν τα ανάλογά τους στα νεκροταφεία της Τούμπας στο γειτονικό Λευκαντί. Όμως, αντίστοιχα, ούτε κόσμημα, ούτε όπλο, ούτε οποιοδήποτε άλλο εύγλωττο αντικείμενο εμφανίζεται στη Χαλκίδα. Η διαφορά είναι εντυπωσιακή.

Σκίτσο που απεικονίζει τον τρόπο λειτουργίας του μουσείου. Νομίζοντας ότι είχε αντίκρυσμα ο λόγος της ελληνικής πολιτείας που εξέδωσε το 1977 σχετικό Νομοθετικό Διάταγμα, ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο V. Cabianca σχεδίασε με κάθε λεπτομέρεια τη δημιουργία ενός μουσείου για τη Φαιστό, ενσωματωμένου σε έναν ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο/πάρκο που θα επέτρεπε στον επισκέπτη να αντιληφθεί το φυσικό τοπίο στο οποίο ανήκε η αρχαία πόλη και το ανάκτορό της. Με κάθε λεπτομέρεια; Ας πούμε: δενδροφύτευση, γενικότερα αλλά και «στο χώρο στάθμευσης των αυτοκινήτων που τώρα μοιάζει με τέρμα αστικών λεωφορείων» με σκιερούς φίκους που δεν χρειάζονται φροντίδα. Εξαιτίας της θερινής συρροής τουριστών, προβλέπεται καυστήρας για τα απορρίμματα που κατακλύζουν το χώρο. Μια σφαιρική πρόταση που απλώς αγνοήθηκε.

Σε σκηνή κυνηγιού από την Πέλλα, η μορφή τονίζεται με περίγραμμα από μολύβδινη ταινία. Στο πρώτο από μια σειρά άρθρων εξετάζεται η τεχνική ορολογία του ψηφιδωτού, η εμφάνισή του στην Ελλάδα και η εξέλιξή του στα ρωμαϊκά χρόνια. Τα ψηφιδωτά καλύπτουν αρχιτεκτονικές επιφάνειες με ψηφίδες από φυσικά ή κατασκευασμένα υλικά, στερεωμένες σε υπόστρωμα από κονίαμα. Η καταγωγή τους εντοπίζεται στη Μεσοποταμία ή την Ελλάδα. Ο λατινικός όρος «μωσαϊκό» ετυμολογείται από τις Μούσες και μια ιερή σπηλιά τους με ψηφιδωτά. Τον 5ο-4ο αιώνα π.Χ., τα ελληνικά ψηφιδωτά δάπεδα, που ήταν φτιαγμένα από βότσαλα, διακρίνονται για τη θαυμάσια απόδοση της λεπτομέρειας. Το πέρασμα από το στρογγυλεμένο βότσαλο στην κυβική ψηφίδα έγινε τον 3ο αιώνα π.Χ., πιθανότατα στην Αλεξάνδρεια. Φημισμένη για τα ψηφιδωτά της υπήρξε η Πέργαμος, πατρίδα του μεγάλου καλλιτέχνη Σώσου. Τα έργα του περιέγραψε με τόση ακρίβεια ο Πλίνιος, ώστε αναγνωρίζουμε τα ρωμαϊκά τους αντίγραφα στην Ιταλία. Στους Ρωμαίους οφείλεται η μεγάλη διάδοση της τέχνης του ψηφιδωτού. Ο Πλίνιος και ο Βιτρούβιος περιγράφουν λεπτομερέστατα την τεχνική κατασκευής και το υπόστρωμα των ψηφιδωτών. Οι παραλλαγές που αναπτύχθηκαν είναι: το opus alexandrium με χρήση κυβικών ψηφίδων, το opus tessellatum, ψηφιδωτό δαπέδου από μεγάλες ψηφίδες (0,5-2 εκ.), το opus vermiculatum, ποικιλόχρωμο μωσαϊκό δαπέδου με ψηφίδες μικρότερες των 0,5 εκ., το opus sectile, μαρμαροθέτημα, το opus musivum, εντοίχιο ψηφιδωτό με ψηφίδες από υαλόμαζα, το opus signinum, όπου οι ψηφίδες σχηματίζουν τα περιγράμματα πάνω σε βάθος από κόκκινο κονίαμα, και το «έμβλημα», όπου κεντρική παράσταση με opus vermiculatum περικλείεται από πλαίσιο με γεωμετρικά σχήματα ή με οpus tessellatum.

Λεπτομέρεια από τη Γέννηση, εικόνα Κρητικής σχολής. Βυζαντινό Μουσείο. Στην πρώτη μεταβυζαντινή περίοδο χρονολογείται η Γέννηση, εικόνα της Κρητικής σχολής που βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο. Η φαινομενικά τεράστια ποικιλία των χρωστικών ουσιών που χρησιμοποιήθηκαν παρακίνησε τους συγγραφείς να υποβάλουν την εικόνα σε περαιτέρω αναλύσεις. Χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της φωτογράφισης στην υπέρυθρη περιοχή του φάσματος με ανάκλαση της ακτινοβολίας εκπομπής της φωτεινής πηγής. Οι παρατηρήσεις επιβεβαιώθηκαν από την εξέταση στο μεταλλογραφικό μικροσκόπιο και την ηλεκτρονική μικροανάλυση. Η εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία χρωμάτων της εικόνας οφείλεται κυρίως στην ανάμειξη των διαφόρων τύπων της ώχρας με το λευκό του μολύβδου. Όμπρες ή σιέννες, πολύ συνηθισμένες χρωστικές ουσίες στην εικονογραφία, δεν έχουν χρησιμοποιηθεί. Γενικά, όλες σχεδόν οι χρωστικές ουσίες που εντοπίστηκαν χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα τον 15ο αιώνα χωρίς όμως και να τον χαρακτηρίζουν, αφού έφτασαν σχεδόν ως τις μέρες μας.

Ο Κούρος της Σάμου. 570-560 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Σάμου. Η παράθεση είναι ενδεικτική. Για το πλήρες κείμενο της στήλης, δείτε το συνημμένο αρχείο pdf.

Ειδήσεις

Βραβεύτηκαν από το CNRS και από το Ίδρυμα Α. Ωνάση αντίστοιχα, ο Roland Martin και ο Μανόλης Ανδρόνικος - Σε μουσείο υποβρύχιας αρχαιολογίας θα μετατραπεί το τουρκικό κάστρο του 16ου αιώνα στην Πύλο - Τμήματα από αρχαϊκό κούρο ύψους 5 μ. βρέθηκαν στη Σάμο - Το Λούβρο ξανανοίγει την πτέρυγα που θα στεγάσει τα ελληνικά και ρωμαϊκά χάλκινα αγάλματά του - Έργο του Λύσιππου ή ρωμαϊκό αντίγραφο είναι το χάλκινο άγαλμα Ολυμπιονίκη στο μουσείο Γκετύ;

Συνέδρια

Το 2ο Διεθνές Συνέδριο Θεσσαλικών Σπουδών πραγματοποιήθηκε στη Λάρισα και το Βόλο (17-21 Σεπτεμβρίου 1980) - Η Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία (ΧΑΕ) διοργάνωσε το Δεύτερο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης (9-11 Απριλίου 1982) - Διεθνές συνέδριο για τον Παρθενώνα διοργανώθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας (4-8 Απριλίου 1982)

Βιβλία

Μιχάλης Α. Τιβέριος, Προβλήματα της μελανόμορφης αττικής κεραμικής, Τελλόγλειο Ίδρυμα / Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1981 - Ι.Π. Βελισσαροπούλου, Αλεξανδρινοί νόμοι. Πολιτική αυτονομία και νομική αυτοτέλεια της Πτολεμαϊκής Αλεξάνδρειας, Νομικές Εκδόσεις: Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1981 - Marie-Henriette Quet, La Mosaïque cosmologique de Mérida (Το κοσμολογικό ψηφιδωτό της Μέριντα),Centre Pierre Paris, Παρίσι 1981 - Νικ. Θ. Χολέβας, Ο αρχιτέκτων Χριστιανός Χάνσεν στην Τεργέστη (Το κτηριακό συγκρότημα του ναυστάθμου των αυστριακών Λλόυντ), Αθήνα 1982

Νεοελληνικές βαρβαρότητες

Διδυμότειχο: απαράδεκτη κακοποίηση υφίσταται το τζαμί που έχτισε ο Βαγιαζήτ τον 14ο αιώνα από την κρατική, αντιαισθητική ανάπλαση του περιβάλλοντος χώρου του - Ανατολικά Σφακιά: πλάι στο Φραγκοκάστελλο, προστατευόμενο φρούριο του 14ου αιώνα, ξεφυτρώνουν χωρίς φραγμό «ξενοδοχεία»-τσιμεντόκουτα

“Is king Alexander still in the world?” Depending on the answer given to the fish woman’s question a calm passage or a storm is provided. The mermaid is a compound of mythical forms, one of them being the Gorgon whose head, once an object of aversion, in the person of the mermaid (gorgona) becomes seductive. The Seirenes annihilate mariners and their craft in the sea between Italy and Sicily. Scylla, who sinks their vessels in the sea lying between Sicily and Messene also has influence over mariners. On the Kymi two drachm coin (Southern Italy 440-420 BC) Scylla is shown with a fish tail and two dogs coming out of her shoulder blades.

The Earth’s size and shape have been perceived in many different ways throughout human history. Civilizations that developed over the centuries formed their own theories and perception about the dimension and the shape of the earth. In the preceding pages we attempted presentations of the various theories developed by the civilizations that flourished in the Eastern Mediterranean, including Persia, seeing that Greece was culturally affected by these parts of the world. Ideas about the shape of the earth ranged from the belief that it was a simple plane, to the cyclical or rectangular shape. In Egypt, for instance, our planet was thought of as a rectangular flat surface, in Mesopotamia - Persian and Judean tradition it assumed a cyclical shape while finally in Greece “volume” becomes an attribute of the earth. Contrary to Homer and Hesiod’s (8th century BC) belief that the earth is a simple flat surface, Anaximander (7th -6th century BC), thought of it as a cylinder, the Pythagoreans as a sphere, Plato (5th-4th century BC) as cubic and, finally, Aristotle as a sphere. During the period of Christianity, the earth was perceived as a simple flat surface. According to all theories mentioned above, the earth was considered as the centre of the universe, while since the Renaissance the sun has assumed its place as the centre of the universe. Thus, the transition from the geocentric to the sun-Centred universe came about.

The Greeks were aware that the sea brings together material goods, freedom, knowledge and readiness for action. This knowledge guided Greeks at every turn of their history to perform glorious deeds in peace and in time of war. Continuously increasing archaeological data proves beyond the shadow of a doubt the importance and influence of navigation on the development of the prehistoric civilization of Greece; that of the Neolithic period, the Cycladic, the Early Helladic II, the Minoan and the Mycenaean civilization. Research done on navigation in the prehistoric age lacks written sources. The Homeric poems, documents connecting prehistory to history, describe the naval life of the Achaeans, while Linear B, the texts of the Mycenaean period ,are succinct in relevant information. Shipwrecks are also an important source, since their cargo can supply research with valuable information. Pictures of ships are found on Cycladic pottery and other art media, like wall paintings, Minoan seals etc. while the ships decorating Mycenaean pottery are briefly sketched. Ship-effigies made of clay or metal come from tombs of all periods. The fact that obsidian, volcanic glass, has been found in all the Neolithic settlements in Macedonia, Thessaly and the Peloponnese, is evidence of the existence of trade-ships, since this material could only come for the island of Melos. The sailing boats carved on Minoan seals probably depict those trade-ships in which the Cretans travelled all over the then known world. The theory of the thalassocracy (sea rule) of Crete is based on the fact that the Minoan coastal settlements were not fortified and also on the abundance of representations of ships carved on seals. Judging, however, from the evidence that pottery offers, we come to wonder whether this thalassocracy (sea rule) belonged to the Mycenaeans rather than to the Minoans. Minoan pottery has been found in Egypt, while Mycenaean pottery prevails from the eastern coast of the Mediterranean Sea to southern Italy. The importance the sea gained in the Cycladic era is further underlined by the role ships play in the religion of the time as an object lidea; ships’ effigies have been found in tombs, a ship is included in the religious scene painted on the famous sarcophagus of Agia Triada and similar scenes with the indispensable ship-symbol decorate Minoan and Mycenaean jewelry. The most significant representation, however, is the marine wall-painting from Thera Island, telling the tale of a special kind of ritual. The impressive ships depicted there, symbols of power, cannot belong to any other but to a seafaring civilization going back centuries.

Ever since the early days of navigation, the sea offered a source of income to pirates. In antiquity, the distinction between piracy and the hostilities of sea battles in general was not always clear and this confusion continues until almost today. The means and methods of piracy, as well as pirates’ strongholds have not essentially changed throughout the centuries. When a nation seek to suppress piracy and to master the seas it should be politically and economically strong, as the examples of Crete, Athens and Rhodes can prove. Attention should also be paid to the relation between pirates and mercenaries at sea and to the financial and geographic causes that have produced these phenomena.

In an inland sea like the eastern Mediterranean, where piracy had an endemic character, the Byzantines managed to establish an effective mechanism against piracy. Both the glorious and the unfortunate phases of Byzantine history respectively, serve to mark the chronological division of piracy into four periods: a. 4th to 7th century, b. 7th to 10th century, c. 10th to 11th century, d. 11th to 14th century. A prerequisite for piracy was not onl men used to the hardships of life at sea, it also depended on adequate retreat harbours for the fitting out and repair of the pirate-ships, tolerance of the authorities of the country, and the possibility of bringing the loot to friendly markets. The chaotic situation that succeeded the capture of Constantinople by the Latins in 1204, created ideal conditions for piracy that became thereafter a general and permanent phenomenon. From the 14th century on, an undeclared war was waged between members of the Mediterranean society, that is, between merchants and pirates who were so to speak the anti-merchants.

From prehistoric times on, transport greatly contributed to people communicating through travel. Colonization and the Olympic Games opened new ways for communication between nations. Adventures at sea and impressions of journeys on land have already been described in the Homeric poems (8th century BC). Solon, the Athenian, travelled in the 6th century BC with the sole purpose of enriching his knowledge of foreign lands and people while Hecataeus, the geographer from Miletus (6th century BC) was the first to attempt to record whatever concerned an expedition in his (now fragmentary) work. Herodotus, in the 5th century BC met in his travels the people that the Greeks conquered during the Persian Wars. His work supplies us with invaluable information on these peoples’ religion, customs and behaviour, on geography and archaeology. In the 4th and 3rd centuries BC travelling had become popular with the Greeks and particularly with the Athenians. With Alexander the Great’s conquests and the founding of the Hellenistic states in Asia, the traveller’s interest was also attracted to oriental cities such as Alexandria, Pergamum, Ephesus and others. In the 1st and 2nd centuries AD the expansion of the “Imperium Romanum” gave new opportunities and opened new horizons to travellers. It was in the same era that Pausanias, the traveller, recorded in his work all the monuments and historic sites that played a role in Greek history and thus a valuable guide for modern historic and archaeological research has come down to us.

A traveller in antiquity could travel either by sea or by land. Sea travel was more comfortable but it involved quite a lot of unpredictable risks, like storms and piracy. Travelling by land was safer but at the same time more tiring and it often lasted longer. People used to carry along an entire household whenever moving from one place to the other: clothing and blankets, food, water and wine, pots and pans, bath accessories and sometimes merchandise and gifts. Besides the “official descriptions” of trips that have survived until now, a lot of information on travelling can be found in travellers’ diaries and correspondence.

The subject of this article is the book of Thomas Smart Hughes who, in 1913, accompanied Sir Robert Townley Parker on his "Travels in Sicily, Greece and Albania". The interest of the copy, recently acquired by the Library of Thessaloniki University, consists in the fact that it belonged to Sir Robert Townley Parker himself who incorporated in his copy notes, letters, etchings and engravings he had made or collected, all relating to his journey.

In Thessaloniki of the 19th century, quite a few inns were built outside the city walls and close to the railway station, like the “Korytsa” inn, the only one preserved today but not in use anymore. Here we deal only with the inn known as the “Patera” inn that was built in the 19th century and was demolished in 1979 soon after the earthquake of the previous year. It was built in the traditional way as a rectangle around a courtyard occupying 200 squ. m. In 1918, a corner of the inn was converted into a shelter for immigrants. Extensive repairs and alterations were made in 1948, which resulted in the creation of a modern hotel of European standards that stood there serving its clientele for thirty whole years, until the earthquake of 1978. The abandoned inn “Korytsa” comes down to us as it was before any alteration was attempted.

On visiting the monasteries on mount Athos the traveller is housed in the “archondariki”. The hospitality on Athos is as old as the monasteries. Visitors are offered food and shelter at the archondariki and they are attended on by the archondaris. The archontarikia are special, independent buildings, the importance of which varies according to the monastery they belong to. The main rooms are the dining room, sitting rooms, bedrooms and lavatories, the number of which are adapted to the needs of the monastery. The larger archontarikia also have their own kitchen. To avoid any contact between visitors and the monks who wait on them, the archondaris lodges at the archontariki.

The first attempts of the Greek mind to understand the nature of the universe date back to the 7th century BC. Ionian philosophers in the 6th century put these ideas into words. These Greeks of the coast of Asia Minor travelled to mainland Greece where they spread their theories. Not only did they become well-known but also they influenced contemporary art, as we will attempt to show. The column or the pillar, are known as cosmic symbols and at the same time serve as aniconic representations of the deity in the Minoan and Mycenaean world as well as in the East and in later civilizations. The philosopher Anaximander considers the earth a column with its flat top inhabited by humans. A kylix in the Vatican Museum, dating from around 550 BC, serves as a good example of the influence of Anaximander’ s theory on the pictures that decorate Laconic pottery; the composition of the cylix stands on a Doric column and Atlas carries the heavens on his shoulders; the mythical figures symbolize the two ends of the world. The pre-Socratic philosophers also gave consideration to the other celestial bodies. Thus, the stars are described as fiery cycles (Anaximander), as nails stuck in the heavens or as shoes painted on the sky. Archelaos describes the stars as flaming masses of stone or metals, while Parmenides calls them a compressed mass of fire. The sun is described by Anaximander as a shining circle, while Democritus considers it to be a flaming mass of stone or metal. In the pottery of the 6th and the early 5th centuries the representation of the celestial bodies are very popular; the sun and the moon are indicated with a disc and a crescent respectively. From the same group of cosmic symbols the Archaic disc-shaped mirrors must also originate, most of which were found in sanctuaries and were dedicated to the gods. It is highly possible that in concept and use they originally were religious sidereal symbols. What has been so far mentioned proves the strong effect the ideas of the pre-Socratic philosophers had on the Greek world of the 6th and 5th centuries BC and especially on artists of the time. The philosophic concept and description of celestial bodies changes in the 5th century, but the depiction of such things in art remains more or less popular. Anaxagoras conceives the earth as something flat and wide, while other philosophers, like Democritus, describe it as an elongated or elliptical disc with a recess in the middle, or like a drum, as Leucippus does. The idea of a globular earth prevails in Plato’s times, but it seems that it was a notion developed by the Pythagoreans. It is then that the conception of the spherical universe and of the motion and revolving of the earth are finally formulated.

The discovery and study of sepulchral tumuli at Pogoni, Epirus, brings a new dimension to archaeological research of the prehistoric age in Epirus, since this part of Greece has so far remained relatively unknown. Future conclusions drawn from the study of the tombs will prove whether this cemetery and the settlement to which it belongs relate to the first settlement of Greek tribes in Epirus, or to the descent of the Molossoi from the Northwest in the years between the Bronze Age and the early historic period. The tombs excavated so far form two sepulchral tumuli, distinguished by the letters A and B. They are located on the woody north slopes of the Koutsokrano Mountain. The systematic excavation of Tumulus A began in 1979 and was completed in 1981, the same year that the research on Tumulus B, 50 m. south of Tumulus A started. Other tumuli have also been located scattered over an area of 2 km. around Tumulus A; their size varies, while some are covered with large, irregular stones, others with earth. The existence of such an expanded cemetery that remained in use from the 10th on to the 4th century BC and after an interval was used in the early Christian age, as the finds from Tumulus A testify, points necessarily to the existence of a thriving settlement of long duration in time. The settlement was located in 1981 to the east of the large cluster of tumuli. Foundations of circular, semicircular and rectangular buildings are still visible here. Cemeteries consisting of a considerable number of tumuli – the tumuli originate from the North – are known in many countries of Northwestern Europe, the Balkans and the Dalmatic coasts. Similar cemeteries have also been discovered in Greece dating from the Prehistoric age to the 4th century BC. Tumulus A in Pogoni has a diameter of 12 metres, it is almost 1 m. high and contains 30 box-shaped tombs. The question of the origin of box-shaped tombs, which is the common way of burial during the MH and LH period in southern Greece, has not yet been answered. Most of the tombs, although looted, disclosed finds like shreds from prehistoric, hand-made pottery and parts of tools made of stone and knives made of iron. Objects and coins from an unlooted tomb date back to the 4th century BC, while the jewelry from another date in the 7th – 10th century AD and are quite close to similar finds from Albania. The Tumulus B has approximately 8 m. diameter and its height hardly reaches the 0,50 m. The tombs, that can be dated as early as the 11th – 10th centuries BC, have a spoked arrangement and are again box-shaped. The finds of Tumulus A, compared with other relevant, published material, lead us to date the tumulus in the period between the Bronze Age and that of Iron, while the Tumulus B must date earlier, that is from the 11th century BC The continuous use of Tumulus A. from the 11th to the 4th century BC, as well as the existence of a great number of other tumuli and of building foundations bear witness to a lasting and prosperous contemporary community. The group of the tumuli in Pogoni must be related to the tumuli in Illyria, not only because the sites belong to the same geographical unit but also because their tumuli have been in use from the prehistoric period to the Middle Ages. The tumuli of the western Balkans have generally been considered of northern origin, an influenced that is, by the way of burial of the tribes of the Kurgan civilization. These tribes descended from the North to the Balkans and, according to N. Hammond, reached Albania and through the coasts of Illyria and Lefkas Island moved forwards to the rest of Greece.

Ceramics have always been looked on by archaeologists as bearing witness to everyday life throughout the centuries. Byzantine and post Byzantine ceramics however neglected by the modern scholar, can very well supply us with information concerning the trade, technology and aesthetics of their time. They can help us positively with the dating of buildings and stratigraphy in an excavation. In addition, they help evaluate the tradition that puts contemporary ceramics in historic perspective. Up to the end of the 7th century AD Byzantine ceramics follow the Greco-Roman tradition. The pottery of this period falls into two basic groups, unpainted pottery for everyday use and the more luxurious “terra sigillata”, made of orange-coloured clay and glazed in the same colour and bearing an incised decoration or decoration in relief. After the 7th century AD an important change in the technique of Byzantine pottery takes place: yellow or green glazes are first employed. In the beginning of the 11th century the first examples of the incised decoration (sgraffito) appear and keep developing up to the 19th century. In the 13th century AD the incised painted pottery becomes very popular and this technique of decoration reaches high standards. In the 16th century many local workshops of glazed pottery are created and pottery becomes typified, as if mass-produced. The decoration, however, is further enriched and the painting on quite many vases imitates marble (this technique of decoration probably originates from China). In the 19th century the products of a workshop located in Tsanak Kale, Asia Minor, become very popular all over Greece. At the same time the Greek workshops succeeded to give to their pottery an exclusive, distinct character.

Special effort has been recently given to the research, archaeological finds and other relevant information that compose the history of the town-planning of ancient Chalkis on the island of Euboea. The drawing up of the archaeological map of the town and the work done in the Archaeological Museum of Chalkis will finally produce, we hope, a complete picture of the ancient town, which played a pioneering role in colonization in the 8th century BC, was famous for its workshops of metalwork and pottery and gloriously defended Hellenism during the Middle Ages. The destructions and devastations that occurred at a later time along with the modern irrational building activity have, unfortunately, extensively destroyed the ancient monuments and have distorted the physiognomy of the environment in which the ancient town was developed. An effort for the determination of the terminus post and ante quem of the history of Chalkis, that is, of its foundation and of its abandonment l transfer, has been undertaken in order to facilitate the work in process. After the early inhabitation of the Chalkis Peninsula in the Mycenaean age (15th- 13th century BC), an intense human activity develops there during the proto-geometric period (11th-9th centuries BC). All archaeological evidence , however, points to the fact that the proto-Geometric settlement consisted of four or five separate small villages, scattered on the hills of the peninsula (that of Agios Ioannis, Kallimani, Gyftika, Vrondou). The inhabitants used to bury their dead in tombs on the slopes of these hills and were a rural, reserved population without any trade activities or connections.

The article summarizes the views of Dr. Cabianca, Professor of Architecture at the University of Palermo who was asked by the Italian School of Archaeology (excavating in Crete since 1900) to draw up plans for the construction of a modern museum in Phaestos and for the organization of the environment. According to Dr. Cabianca's proposals apart from the Museum - which should include an "educational" centre hall - the site should be planted with trees so as to regain its previous aspect and help improve the condition of the monuments by supplying moisture during summer. This plan, proposed in 1976, was accepted by the Greek government. Unfortunately, nothing has materialized so far and for this reason "Archaiologia" journal introduces this excellent plan offered by the Italian School of Archaeology.

This article, the first of a series under the same title, which will examine the origin, techniques of and the restoration of mosaics, deals with the appearance of the mosaic in Greece, its development during the Roman period and its technical terms. By the term “mosaic” we usually mean an architectural surface (floor, walls, ceiling) covered by a decorative layer of tesserae fixed on a bed of a special mortar. The term “mosaic” first appears in Latin texts and its origin is probably related to a sacred cave dedicated to the muses and decorated with mosaics (muses – musaic – mosaic). The question of its origin has not as yet been answered but prevailing notions suggest that mosaics originated either in the East (Mesopotamia) or in Greece. Important mosaics have survived in Greece dating from the 5th and 4th centuries BC. The decorative themes in these mosaics are rendered with astonishing precision but the chromatic scale is limited since the tesserae used for them are pebbles in their natural colours. In the 3rd century BC not only rounded pebbles but also cubic tesserae are employed, a technique which probably came from Hellenistic Alexandria. The repertory used for the mosaics originally consisted of geometric motifs, later enriched with isolated figures and later still with complex compositions. Pliny and Vitruvius describe in detail the technique of mosaics. The tesserae are laid on a thick bed of mortar consisting of successive layers and constructed in various modes, depending on the time and place. The wall mosaics become especially popular in the art of Byzantium. Again, the constructions of the bed on which the tesserae lay varied depending on time, place, the workshops responsible for the mosaic work and also on the location of the mosaic in the building. The number of floor mosaics that has survived is larger than that of wall- mosaics, the latter being quite often destroyed by collapse to the ground due to the enormous weight of the mortar bed of the mosaic. Because of this problem the bed of the mosaic was sometimes practically nailed to the wall. Pergamum, the native city of the celebrated artist Sossos, was famous for its mosaics. Pliny describes the work of Sossos so precisely that we are able to recognize their copies in Italy. Although the art of the mosaic originates, in all probability, from Greece, it was the Romans who made it widely known from Britain to Asia and north Africa and applied it as a decorative element not only to public but also to private architecture. A wide variation of mosaic techniques is formed during the Roman period such as the opus tessellatum: a floor mosaic made of large tesserae (0,5 – 2,00 cm.), the opus alexandrium: a mosaic made of various, hard , stony tesserae, the opus vermiculatum: an especially rich in colours mosaic, the opus sectile; marble slabs arranged according to a certain plan, the opus musivum; a wall mosaic made of glass tesserae, the opus signinum; on a red background of mortar, tesserae are used to form the outline of the representation, and, finally, the emblem; a mosaic exhibiting a central representation framed by geometric motifs or by an opus tessellatum.

The Nativity is an icon of the Cretan School belonging to the first post-Byzantine period of painting. It is on show at the Byzantine museum. There seems to have been a great variety of pigments used in the painting which the authors of this article analysed. Infrared photographs were taken with refraction of the light source. The painting was also examined through a metallographic microscope and electronic microanalysis which confirmed the findings. The great variety of colours in the painting in due mainly to the mixing of different kinds of yellow ochre with lead white. Umbers and siennas which are normally used in icons have not been used here. Almost all pigments that were identified were widely in use during the 15th century without being exclusive to those times since they have been in use almost to our day.

Ο Kαθηγητής Αγαμέμνων Τσελίκας. Kαθηγητής Αγαμέμνων Τσελίκας. Aποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ως υπότροφος του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας ειδικεύτηκε στην ελληνική και λατινική παλαιογραφία, ιδιαίτερα στα ελληνικά χειρόγραφα του 15ου και 16ου αιώνα, υπό την επίβλεψη του Μ. Μανούσακα. Με υποτροφία του γαλλικού Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) συνέχισε την έρευνά του στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού και τις παλαιογραφικές σπουδές του στην παρισινή École Pratique des Hautes Études. Διετέλεσε επιστημονικός συνεργάτης του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Από το 1980 προΐσταται του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ). Το 1984 οργάνωσε ελεύθερο Σεμινάριο Ελληνικής Παλαιογραφίας, το οποίο έκτοτε έγινε θεσμός στο ΜΙΕΤ. Διδάσκει Ελληνική Παλαιογραφία ως επισκέπτης καθηγητής στο Φιλολογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου της Πάτρας, στο τμήμα Ιστορικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου στην Κέρκυρα και στο τμήμα Πολιτιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Μπολόνια - Ραβένα. Μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιήσει 150 παλαιογραφικές αποστολές σε βιβλιοθήκες, από τη Βουδαπέστη και τη Σόφια ώς την Αλεξάνδρεια, τα Ιεροσόλυμα, τη Δαμασκό και το Σινά. Έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 150 άρθρα-μελέτες σε θέματα παλαιογραφίας. Έχει τιμηθεί με τον Σταυρό του Ταξιάρχου του Παναγίου Τάφου από τον πατριάρχη Διόδωρο, για την ταξινόμηση του Αρχείου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και τη δημοσίευση του καταλόγου του, καθώς και από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόδωρο Β' με το οφφίκιο του νοταρίου για το έργο του στη Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Το β΄ μέρος της συνέντευξης του Αγαμέμνονα Τσελίκα. Το πρώτο μέρος είχε δημοσιευθεί στο τεύχος 120 (Απρίλιος 2016) του περιοδικού.

Άγ. Θωμάς Μεσολογγίου. Ειδώλια από τον αποθέτη. Νέοι οικισμοί, άγνωστα νεκροταφεία, αγροτικές και εργαστηριακές εγκαταστάσεις, αγροτικά ιερά συγκαταλέγονται στα νέα δεδομένα που έχουν ήδη αλλάξει τον αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής.

Ειδώλιο «ταυροκαθάπτη» από το Δωμάτιο Α. To μεγάλο μυκηναϊκό κτηριακό συγκρότημα που ανασκάφηκε στα Μέθανα περιλαμβάνει ένα χώρο με αποκλειστικά λατρευτική χρήση. Μαζί με τα πολυάριθμα ζώδια που παριστάνουν βοοειδή, βρέθηκαν και εντυπωσιακά σύνθετα ειδώλια: «ταυροκαθάπτες», ιππείς, άρματα με έναν ή δύο επιβάτες, βοοειδή που σέρνουν άμαξα με οδηγό. Ένας από τους «ταυροκαθάπτες», σε μια παράσταση μοναδικής σύλληψης, απεικονίζει πιθανότατα ανδρική θεότητα που σχετιζόταν στενά με τους ταύρους. Οι ιππείς παραπέμπουν επίσης σε ανδρική θεότητα, που ίσως θεωρείτο ως ο δαμαστής και ο προστάτης των αλόγων. Θραύσματα ομοιώματος πλοίου και ένα μεγάλο όστρεο τρίτωνα δείχνουν ότι ο θεός του ιερού είχε σχέση και με τη θάλασσα. Λατρευόταν εδώ στα μυκηναϊκά χρόνια ο κυρίαρχος, στους ιστορικούς χρόνους, θεός της Τροιζηνίας, ο Ποσειδώνας;

Ειδώλιο μακρύκερου βοδιού από το Ιερό Κορυφής του Βρύσινα. Φωτ.: Ν. Δασκαλάκης. Από τα πανηγύρια που οργανώνονταν στον Βρύσινα γύρω στο 1700 π.Χ. έμειναν ζωικά κατάλοιπα από τα οποία, σε συνδυασμό με το πλήθος των ζωόμορφων ειδωλίων, αντλούμε στοιχεία για το ρόλο των ζώων στη λατρεία. Τα διαμελισμένα σφάγια, κομμένα σε ατομικές μερίδες, μαγειρεύονταν σε χύτρες και διανέμονταν στους πανηγυριστές. Βρέθηκαν κατάλοιπα από αιγοπρόβατα, χοίρους, αγελάδες, σκύλους και, από τον παράκτιο χώρο, ψάρια και ένα κοχύλι πορφύρας. Καθώς το 99% των ειδωλίων αναπαριστούν βοοειδή, ενώ παράλληλα η κατανάλωση βοοειδών στον Βρύσινα είναι μειωμένη, τίθεται το ερώτημα των δεσμών ανάμεσα στην αγροτική οικονομία και τη θρησκεία.

Μονή Ελληνικών Θουρίας. Ιδιοκτησία Φιλιόπουλου. Άποψη από δυτικά του χώρου όπου βρίσκεται η βάση του ελαιοπιεστηρίου. Τα κατάλοιπα των αρχαίων ελαιοτριβείων που εντοπίστηκαν στη Θουρία είναι οι πρώτοι ασφαλείς μάρτυρες της ελαιοπαραγωγής στη Μεσσηνία κατά την αρχαιότητα.

Robert A. Mc Cabe, Το γεφύρι της Άρτας (1961). Πρόκειται για το πιο γνωστό —ίσως— γεφύρι του ελληνικού χώρου. Το γεφύρι της  Άρτας, εκτός από σημαντικό μνημείο ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, λόγω του τρόπου κατασκευής του και των θρύλων που το περιβάλλουν, αποτελεί και αξιόλογο τοπόσημο της περιοχής.

Αττική ερυθρόμορφη πελίκη που ήρθε στο φως στη διάρκεια των ανασκαφών στην Κοιλάδα των Τεμπών. Η κατασκευή του οδικού άξονα Πειραιώς–Αθηνών–Θεσσαλονίκης–Ευζώνων (ΠΑΘΕ) οδήγησε στη διενέργεια σωστικών ανασκαφών στα Τέμπη (2010–2013), στις δύο εισόδους της Κοιλάδας. Στη δυτική είσοδο, θέση Χάνι Κοκόνας, αρχιτεκτονικά και κινητά ευρήματα μαρτυρούν την ύπαρξη ιερού της Κυβέλης συλλατρευόμενης πιθανόν εδώ με την Άρτεμη. Στην ανατολική είσοδο, θέση Φύλλα Γκιόλια, αποκαλύφθηκε το οργανωμένο αρχαϊκό νεκροταφείο της πόλης των Μαγνήτων, Ομόλιον.

Τούρλα Γουλών. Ανασκαφή διαβρωμένου νεκροταφείου της Μέσης Εποχής του Χαλκού. Εγχυτρισμός σε ταφικό πίθο. Η διαχρονική προσέγγιση των ταφικών δεδομένων από την περιοχή της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου και τον άλλοτε παραποτάμιο χώρο καλύπτει την απόσταση που χωρίζει τη Νεολιθική εποχή από τους χριστιανικούς χρόνους. Θίγονται θέματα όπως: ο ενταφιασμός εντός των οικισμών και η εμφάνιση εκτεταμένων οργανωμένων νεκροταφείων έξω από τους οικισμούς και μακριά τους, οι δύο κυρίαρχες ταφικές πρακτικές του ενταφιασμού και της καύσης, η τυπολογική ποικιλία των τάφων.

Έργο του αρχιτέκτονα-φωτογράφου Βελισσάριου Βουτσά. Οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι φυσικά καινούργιο φαινόμενο στην Ιστορία. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν δύσκολες οικονομικές καταστάσεις, έχουν χρησιμοποιηθεί, από την αρχαιότητα ήδη, ποικίλα μέσα. Η φορολόγηση της γης, του εμπορίου, των μεταφορών, των φυσικών πόρων, ο φόρος υποτελείας, η κοπή νέων νομισμάτων είναι κάποια από αυτά. Η υποτίμηση, η απαξίωση του νομίσματος ήταν ορισμένες από τις λύσεις που αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν η Αθηναϊκή Δημοκρατία με τα πονηρά χαλκία αλλά και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με τα δηνάρια και τους αντωνινιανούς, ενώ οι Σελευκίδες ίδρυσαν 70 πόλεις με σκοπό τη συγκέντρωση φόρων σε χρήμα για να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες του στρατού.

Σεπτίμιος Σεβήρος (193–211 μ.Χ.). Aureus, έκδοση 202 μ.Χ. Απεικονίζεται όλη η αυτοκρατορική οικογένεια. Στον εμπροσθότυπο ο αυτοκράτορας και στον οπισθότυπο η σύζυγός του Ιουλία Δόμνα και τα δύο του τέκνα, Γέτας και Καρακάλλας. Βάρος: 7,26 γρ. Η καθαρότητα του μετάλλου και το βάρος των χρυσών νομισμάτων δεν είχε αλλάξει από την εποχή του Νέρωνα. NAC 92, 23–24 May 2016, 608. Τα νομίσματα συνεισφέρουν σημαντικά στην ερμηνεία των οικονομικών κρίσεων της αρχαιότητας. Καθώς η αξία του αρχαίου νομίσματος από ευγενή μέταλλα ήταν εγγενής, για να αντιμετωπιστεί μια οικονομική κρίση αρκούσε η υποτίμηση, δηλαδή η κοπή λιποβαρών νομισμάτων ή η πρόσμιξη των ευγενών μετάλλων με ευτελέστερα. Η υποτίμηση δεν απέκλειε βέβαια την παράλληλη αύξηση της φορολογίας. Οι νομισματικές μεταρρυθμίσεις, που σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν και πολιτικό αντίκτυπο, έπληξαν κατά καιρούς τόσο τους αριστοκράτες όσο και τη μεσαία τάξη.

Ο Αλέξανδρος Γ΄ στον εμπροσθότυπο αργυρού τετράδραχμου. Νομισματική Συλλογή Alpha Bank 5556. Η τεράστια διαφορά κλίμακας είναι αυτό που διακρίνει τα ελληνιστικά βασίλεια και την οικονομία τους από τις πόλεις–κράτη. Όσο μεγαλύτερη η εδαφική έκταση, τόσο μεγαλύτερη η στρατιωτική δαπάνη. Ο στρατός πληρωνόταν με νόμισμα, το οποίο έπρεπε να έρθει στα ταμεία του κράτους μέσω της φορολογίας. Ενδιέφερε η είσπραξη φόρου σε χρήμα, όχι σε είδος. Το νόμισμα —χρυσό, αργυρό, χάλκινο— κυκλοφορούσε στις αγορές των πόλεων. Και οι Σελευκίδες ίδρυσαν γι’ αυτόν το σκοπό πάνω από 70 πόλεις.

Τμήμα μαρμάρινης στήλης από την Ακρόπολη. Παρατίθενται κατάλογοι με τις ετήσιες εισφορές σε άργυρο (φόρος της εξηκοστής) των μελών της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας προς τη θεά Αθηνά (439/8–432/1 π.Χ.). Αθήνα, Επιγραφικό Μουσείο, αρ. ευρ. EM 6857+6648. Στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου (413–404 π.Χ.) η Αθήνα βρέθηκε σε μείζονα οικονομική κρίση. Οι Σπαρτιάτες τής απέκλεισαν την πρόσβαση στα μεταλλεία του Λαυρίου. Τα μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας έπαψαν να καταβάλλουν τις εισφορές τους. Η συντριβή στην εκστρατεία της Σικελίας ήταν ολοσχερής. Οι Αθηναίοι παίρνουν έκτακτα μέτρα: από την Ακρόπολη αφαιρούν το περίβλημα των επτά από τα οκτώ χρυσά αγάλματα Νικών, όπως και άλλα αναθήματα. Παράλληλα εκδίδουν υπόχαλκα νομίσματα που έχουν ωστόσο την αξία των αργυρών: «πονηρά χαλκία» τα ονομάζει ο Αριστοφάνης.

Το Κάστρο Χλεμούτσι. Ο αρχαιολογικός χώρος κάστρου Χλεμούτσι βρίσκεται στο χωριό Κάστρο του Δήμου Ανδραβίδας–Κυλλήνης της Περιφερειακής Ενότητας Ηλείας, στο δυτικότερο ακρωτήριο της Πελοποννήσου, μεταξύ Κυλλήνης και Λουτρών Κυλλήνης. Το Χλεμούτσι είναι χτισμένο στο ψηλότερο σημείο της περιοχής, στην κορυφή του λόφου Χελωνάτα. Από τη στρατηγική και περίοπτη θέση του δεσπόζει σε όλη την πεδιάδα της Ηλείας, εποπτεύοντας παράλληλα τη νότια Αχαΐα, το Ιόνιο πέλαγος και τις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας.

Το λογότυπο του περιοδικού. Τα παγώνια κυριαρχούν στον χώρο της Κνωσού. Ο απόκοσμος ήχος που βγάζουν σηματοδοτεί τον χρόνο που χρειάζεται κάποιος για να περιδιαβεί τα ανάκτορα. Όταν τελικά αντικρίζει τα πολύχρωμα πλάσματα, ο επισκέπτης νιώθει δέος απέναντι στο αιφνιδιαστικό θέαμα που προσφέρουν. Η παρουσία τους ζωντανεύει τα ανάκτορα όχι μόνο στο παρόν αλλά και στο παρελθόν, μέσα στη φαντασία μας. Μαζί, τα πλάσματα της φύσης και του ανθρώπου συνθέτουν μια διαχρονικά δυνατή εικόνα. Για τη δύναμη της εικόνας μάς μιλά, μεταξύ άλλων, ο ζωγράφος και καθηγητής Γιώργος Κόρδης. Πιστεύει πως το σημείο όπου συναντιούνται το θεϊκό με το ανθρώπινο στοιχείο μπορεί κανείς να το ψηλαφίσει κατόπιν εσωτερικής αποκάλυψης, όχι διανοητικής διεργασίας. Ο καθηγητής μεταφέρει την άποψη των εικονομάχων πως αυτό που απεικονίζεται είναι η ουσία του πράγματος και πως η θεότητα δεν μπορεί ν’ απεικονιστεί. Φαντάζομαι πως το ίδιο ισχύει και για τον σπόρο θεότητας που ενυπάρχει στον άνθρωπο: δεν μπορεί ν’ αποτυπωθεί σε έναν απολογισμό της προσωρινής ζωής του, παρά αποκαλύπτεται στον βλέποντα. Μέσα μας εκτός από τη θεϊκή φλόγα ζει και ο άλλος. Στη σκέψη μας, όπως η εικόνα του έτσι και η ιδέα του είναι ξέχωρη από το ίδιο το πρόσωπο. Τι κρατάμε και αποτυπώνουμε από ένα πρόσωπο όπως στη ζωγραφική εικόνα έτσι και στη μνήμη μας; Κρατάμε την αντικειμενική ουσία του προσώπου ή στοιχεία εντελώς υποκειμενικά; Μαθαίνουμε από τον καθηγητή Κόρδη ότι ο χρόνος της εικόνας είναι το τώρα και ο χώρος της είναι το εδώ. Έτσι γίνεται κι όταν κοιτάει κανείς ένα αγαπημένο πρόσωπο σε μια φωτογραφία: το πρόσωπο είναι πάντα εδώ.

Ο διευθυντής της Βελγικής Σχολής Αθηνών, καθ. Jan Driessen. Φωτ.: Julien Pohl. Καταξιωμένος μελετητής της μινωικής αρχαιολογίας, με μεγάλη εμπειρία στο πεδίο, ο διευθυντής της Βελγικής Σχολής Αθηνών δεν διστάζει να ταράξει ήρεμα νερά. Δυναμιτίζει την ακλόνητη άποψη ότι το μινωικό «ανάκτορο» ήταν η έδρα ενός άνακτα. Στη μινωική κοινωνία, υιοθετώντας τον χαρακτηρισμό του Lévi–Strauss, βλέπει μια «Κοινωνία των Οίκων». Είναι αυτή η κοινωνία που, σε αντιπαραβολή με τις πυρηνικές οικογένειες, μας επιτρέπει να υποθέσουμε έναν πιο σύνθετο ρόλο για τη γυναίκα.

Αττικός κάνθαρος (περ. 490–480 π.Χ.). Αγγειοπλαστική και αγγειογραφία του Δούριδος. Σύγκρουση Ηρακλή και Αμαζόνων. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα εκπρόσωποι των Βασιλικών Μουσείων Τέχνης και Ιστορίας αλλά και συλλέκτες, αξιοποιώντας ένα δίκτυο επαφών κυρίως στη Ρώμη και το Παρίσι, προχώρησαν σε δωρεές και/ή αγοραπωλησίες αρχαιοτήτων εμπλουτίζοντας τη Συλλογή Αρχαιοτήτων των Βρυξελλών με τα πιο εντυπωσιακά της εκθέματα. Ο Eugène Van Overloop έγινε διευθυντής του μουσείου το 1898 και το επόμενο έτος προσέλαβε τον Franz Cumont ως επιμελητή της Ελληνορωμαϊκής Συλλογής αποδίδοντάς της έτσι την επιστημονική της αξία. Σήμερα η Συλλογή μελετάται και προβάλλεται πλέον μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας.

Ο λόφος Βελατούρι καθώς τον προσεγγίζουμε από θαλάσσης (φωτ.: EBSA/S. Déderix). Η θέση του Θορικού εκτείνεται στις πλαγιές του λόφου Βελατούρι («ακρόπολη»), ενός λόφου με διπλή κορυφή, σε περίοπτη θέση, κατά μήκος της νοτιοανατολικής ακτής της Αττικής. Η μοίρα του Θορικού ήταν συνδεδεμένη με τη ζήτηση αργύρου τόσο στους προϊστορικούς όσο και στους αρχαίους χρόνους γενικότερα, καθώς η πρόσβαση στα πλούσια κοιτάσματα της Λαυρεωτικής εξασφάλιζε στη θέση εξέχοντα ρόλο στην Αττική και όχι μόνο.

Αεροφωτογραφία του αστικού κέντρου της Ιτάνου από τα βόρεια (διακρίνονται η ανατολική και η δυτική ακρόπολη εκατέρωθεν της περιοχής της Αγοράς). Κτισμένη στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης, η πόλη της Ιτάνου αναπτύχθηκε γύρω από ένα φυσικό αγκυροβόλιο, ιδανικά τοποθετημένο πάνω στη θαλάσσια οδό που συνδέει το Αιγαίο με την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Καλά προστατευμένη από τους ισχυρούς ανέμους, η θέση αυτή φαίνεται πως λειτούργησε αρχικά ως λιμάνι, ως ενδιάμεσος σταθμός, ως σημείο επαφών και ανταλλαγών. Για άλλους υπήρξε αφετηρία ταξιδιών προς περισσότερο ή λιγότερο μακρινούς προορισμούς και για άλλους απλώς μια στάση, μια από τις πολλές θέσεις όπου σταματούσαν για να διαθέσουν τα εμπορεύματά τους.

Το Κτίριο με Κεντρική Αυλή στο Σίσι, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του. Λήψη από νοτιοανατολικά (©EBSA, N. Kress). Η αρχαιολογική θέση στο Σίσι, όπως και τα γειτονικά Μάλια, κατοικήθηκε από τα μέσα της 3ης χιλιετίας ως τα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ. Πριν όμως τελειώσει ο 14ος αιώνας, το Σίσι έχασε τον κνωσιακό χαρακτήρα του. Η ανασκαφή εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη, ενώ κάποια από τα πρωτογενή αρχαιολογικά δεδομένα, όπως το Κτίριο με την Κεντρική Αυλή, μας καλούν να επανεξετάσουμε παγιωμένες απόψεις.

Ο Γιώργος Κόρδης. Της θεωρίας και της πράξης. Αν αναζητούσαμε έναν επιγραμματικό χαρακτηρισμό για τον Γιώργο Κόρδη, ίσως δεν θα βρίσκαμε καλύτερο. Απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έπειτα από διετή παραμονή στη Βοστόνη (1987-1989) επιστρέφει στην Αθήνα για να υποστηρίξει στη Θεολογική Σχολή τη διδακτορική διατριβή του στο ερευνητικό πεδίο της Θεολογίας και της Βυζαντινής Αισθητικής (1991). Στην ίδια πάντα Σχολή θα διδάξει επί μία δεκαετία (2003-2013), ως λέκτορας και ως επίκουρος καθηγητής, το μάθημα της Βυζαντινής Τέχνης. Στα χρόνια της Βοστόνης που είχαν προηγηθεί, παρακολούθησε τα μαθήματα Μεσαιωνικών Τεχνικών στη Σχολή του Μουσείου Καλών Τεχνών (Museum of Fine Arts) και πήρε το Μάστερ Θεολογίας από την Ορθόδοξη Σχολή Θεολογίας του Τιμίου Σταυρού (Holy Cross). Ως επισκέπτης καθηγητής θα ταξιδέψει επανειλημμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Ρουμανία, στην Ουκρανία, στη Ρωσία. Ο αριθμός των δικών του βιβλίων είναι μεγάλος –όλα από τις εκδόσεις Αρμός– αλλά δεν είναι λίγα και τα βιβλία άλλων που εκείνος έχει εικονογραφήσει. Ζωγράφος εξαιρετικά παραγωγικός, την τελευταία δεκαετία παρουσιάζει έργα του σε ατομικές εκθέσεις δύο και τρεις φορές μέσα σε μία χρονιά. Ο Γιώργος Κόρδης μίλησε στο περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες».

Άποψη της ενότητας φορητών εικόνων. Μ. Ασία, 19ος αι. Στην καρδιά της Ελλάδας, στο χωριό Νέο Προκόπι στη βόρεια Εύβοια, ιδρύθηκε το 2018 ένα μουσείο προορισμένο να φιλοξενήσει την ανθρώπινη περιπέτεια και τα αντικείμενα μνήμης των προσφύγων από την Καππαδοκία που εγκαταστάθηκαν σε αυτόν τον τόπο το 1924. Ένα Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού.

Ο χώρος όπου διεξάγεται η ανασκαφή των αρχαϊκών οικιών (2019). Λίγα χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο, στις νότιες υπώρειες του «ιερού όρους» Βρύσινας, το οροπέδιο της Ονιθές είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον του Νικολάου Πλάτωνα από το 1954. Ο ερειπιώνας που αναπτυσσόταν στη θέση αυτή μιλούσε για την ύπαρξη μιας αρχαίας πόλης (7ος -6ος αι. π.Χ.). Από το 2018 ένα νέο ανασκαφικό πρόγραμμα συνεχίζει την έρευνα στον τομέα των λεγόμενων αρχαϊκών οικιών. Η εικόνα που αποκαλύπτεται δείχνει έναν ακμαίο οικισμό με σημαντικά δημόσια ή κοινοτικά οικοδομήματα.

Στιγμιότυπο από την ανασκαφική έρευνα του M.N. Valmin (1927–1934) στην ακρόπολη. Φωτ.: Αρχείο Σουηδικού Iνστιτούτου Αθηνών / ΕΦΑ Μεσσηνίας. Η Μάλθη (αρχ. Δώριον) αποτελεί σημαντικό παράδειγμα προϊστορικής οικιστικής οργάνωσης και θεωρείται ένας από τους αρχαιότερους ορεινούς αγροτικούς οικισμούς της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου. Στον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο της ακρόπολης της Μάλθης σώζονται κατάλοιπα από τον οχυρωμένο οικισμό της Εποχής του Χαλκού, επισκέψιμα σήμερα.