Το λογότυπο του περιοδικού. Το τεύχος 135 εγκαινιάζει μια σειρά αφιερωμάτων στις ξένες αρχαιολογικές σχολές οι οποίες έχουν παράρτημα στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας το έργο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, της παλαιότερης όλων. Έρχεται μάλιστα σε μια σημαδιακή στιγμή — την πλέον ταιριαστή, όπως φαίνεται. Αυτή την άνοιξη γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, η οποία υπήρξε η αφορμή να εγκατασταθούν επίσημα στη χώρα μας οι λάτρεις και μελετητές του ελληνικού πολιτισμού από άλλες χώρες. Αυτό είναι ένα τεύχος φιλίας. Φιλίας ανάμεσα σε έθνη, φιλίας ανάμεσα σε ανθρώπους. Όλο το τεύχος έχει μεταφραστεί από τα γαλλικά από τη φίλη μου, Κατερίνα Γούλα. Η αγάπη για τη γαλλική γλώσσα ένωσε τους δρόμους μας πριν από πολλά χρόνια. Σήμερα διαπιστώνω πόσο σπουδαίο δώρο είναι να έχει κανείς στη ζωή του ανθρώπους  με τους οποίους να επιζητά συνεχώς το κοινό έδαφος, με απόλυτο σεβασμό πάντα στην αμοιβαία ελευθερία. Ο φίλος μάς βλέπει καθαρά. Η ματιά του είναι απαλλαγμένη από τις προσδοκίες που έχουν από εμάς όσοι βρίσκονται πιο κοντά στον πυρήνα της ζωής μας. Η ευημερία μας είναι το τέλος των προσδοκιών του. Ας γίνει εδώ μια μνεία σε όλους αυτούς τους οποίους ξεχωρίζουμε και μας ξεχωρίζουν απ’ τον υπόλοιπο κόσμο, βλέπουμε αμφότεροι αυτό που είναι ο άλλος και το αγκαλιάζουμε. Ας γίνει μια μνεία στη φιλία την ίδια.

H Veronique Chankowski (φωτ.: EFA, Ειρήνη Μίαρη). Παθιασμένη με τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λυόν 2, δεν εγκατέλειψε ποτέ την αγαπημένη της Γαλλική Σχολή Αθηνών με την οποία την συνδέουν παλιοί δεσμοί. Η επιπρόσθετη ικανότητά της στον συντονισμό  διεθνών προγραμμάτων σμίλεψαν μια ιδανική υποψηφιότητα για τη διεύθυνση της πρώτης ξένης Σχολής που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Μια μεγάλη Σχολή με αδιαμφισβήτητο γόητρο. Μια παγιωμένη ελληνογαλλική σχέση σφυρηλατημένη μέσα από τις περιπέτειες της ιστορίας.

Η κρίση του Πάρη. Ψηφιδωτό δάπεδο (μάρμαρο, ασβεστόλιθος και υαλόμαζα), από την Οικία με το Αίθριο στην Αντιόχεια επί Ορόντου (σημερινή Αντάκυα, Τουρκία), περ. 115-150 μ.Χ. Ύψος: 1,86 μ., πλάτος: 1,86 μ. Παρίσι, Λούβρο. Φωτ.: © 2013 Musée du Louvre / Thierry Ollivier. Αφροδίτη της Μήλου, Νίκη της Σαμοθράκης. Το σημερινό Τμήμα Ελληνικών, Ετρουσκικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου ιδρύθηκε το 1793 και καλύπτει το σύνολο του ελληνορωμαϊκού κόσμου της Μεσογείου. Πρόκειται για μια από τις ωραιότερες και πιο ολοκληρωμένες συλλογές αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι αρχαιολογικές αποστολές από τον 19ο αιώνα το εμπλουτίζουν κυρίως με τμήματα αρχιτεκτονικών γλυπτών. Το ιστορικό της συγκρότησης του Τμήματος μάς το αφηγείται ο πλέον αρμόδιος, ο ίδιος ο διευθυντής του Μουσείου του Λούβρου.

Το λογότυπο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Οι αποστολές της Γαλλικής Σχολής Αθηνών από την ίδρυσή της έως σήμερα.

Ο Ναός του Διός στον Στράτο της Ακαρνανίας που ανασκάφηκε από τον A. Joubin (Απρ.–Ιούλ. 1892) / EFA 2806. Η Γαλλική Σχολή Αθηνών είναι κυρίως γνωστή για τις μεγάλες ανασκαφές που έχει πραγματοποιήσει στη Δήλο, στους Δελφούς, στη Θάσο, στους Φιλίππους και στα Μάλια. Αυτές οι μεγάλες επιχειρήσεις επισκιάζουν πολυάριθμες έρευνες, λιγότερο λαμπερές εκ πρώτης όψεως, πολύ χαρακτηριστικές όμως της προσήλωσης του ιδρύματος στις ποικίλες και άγνωστες όψεις του ελληνισμού. Αυτές οι έρευνες εκτός των μεγάλων αρχαιολογικών χώρων μαρτυρούν επίσης την πρωτοκαθεδρία της «αυτοψίας» ή της έρευνας πεδίου στις αποστολές των επιστημονικών μελών της Σχολής.

Η τούμπα του Ντικιλί Τας. Σε πρώτο πλάνο, το ρωμαϊκό ταφικό μνημείο (φωτ.: Pascal Darcque). Το χρονικό των ανασκαφών μιας γαλλοελληνικής συνεργασίας συμπλέκεται με την ιστορία μιας προϊστορικής τούμπας στην ανατολική Μακεδονία. Η τούμπα, που είναι από τις μεγαλύτερες στα Βαλκάνια και από τις θέσεις της Νεολιθικής εποχής με την παλαιότερη και την πιο σταθερή κατοίκηση, αναμένεται να απαντήσει και στα ερωτήματα που θέτει η νεολιθικοποίηση της περιοχής στο β΄ μισό της 7ης χιλιετίας π.Χ. Με ποιες τεχνογνωσίες έφτασαν οι πρώτοι αγρότες στην Ευρώπη;

Ακραιφία, Πτώιον: το μεσαίο άνδηρο μετά τις ανασκαφές. Φωτ.: EFA / M. Holleaux, 1891. Οι επιστημονικές αποστολές στη Βοιωτία, στα τέλη του 19ου αιώνα, εύστοχα χαρακτηρίζονται ως η πρώτη «μεγάλη ανασκαφή» της Γαλλικής Σχολής. Οι πρώτοι ερευνητές, με συστηματικότητα και μεθοδικότητα, ανέσκαψαν, μελέτησαν και δημοσίευσαν —συχνά μετ’ εμποδίων— τα ευρήματά τους, ιδίως τις επιγραφές και τα γλυπτά. Οι αποστολές κατευθύνθηκαν στο Πτώιον, όπου βρίσκονται το ιερό και ο ναός του Απόλλωνα Πτώου, στις Θεσπιές, στην Κοιλάδα των Μουσών, στο Καστράκι, στην πόλη της Ακραιφίας.

Αεροφωτογραφία της περιοχής της Αμαθούντας από τα δυτικά, 1991. Φωτ.: P. Aupert / EFA (Φωτογραφικό αρχείο, Υ.1530). Έπειτα από αιώνες εγκατάλειψης, ο οικισμός της Αμαθούντας (αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.) οργανώθηκε γύρω από μια ακρόπολη, με το ιερό της Μεγάλης Θεάς στην κορυφή της και το βασιλικό ανάκτορο χτισμένο στα μισά του λόφου. Κυρίαρχη γλώσσα φαίνεται πώς ήταν η ετεοκυπριακή, χαρακτηριστική της Αμαθούντας κατά την Κλασική περίοδο. Γιατί η γλώσσα αυτή επιβίωσε μόνο στην Αμαθούντα; Είναι άραγε οι «ανυπότακτοι» Αμαθούσιοι οι απόγονοι του προελληνικού πληθυσμού του νησιού;

Μάλια. Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου, ο Βορράς αριστερά (G. Cantoro). Στα Μάλια η Γαλλική Σχολή επικεντρώνεται στην επιφανειακή έρευνα της πεδιάδας, στην ανασύσταση του αρχαίου τοπίου και στη μελέτη και ανασκαφή διαφόρων κτηρίων στον αρχαιολογικό χώρο. Στον Ανάβλοχο, μια κοινότητα στο λυκαυγές των πρώτων πόλεων, οι πρόσφατες αποστολές διερευνούν ταυτόχρονα χώρους κατοίκησης καθώς και ταφικούς και θρησκευτικούς χώρους. Οι έρευνες στη Δρήρο ανέδειξαν την ελληνιστική φάση μιας ισχυρής πόλης, με μνημειακό πολιτικό κέντρο και με σημαντικό αστικό σύνολο.

Ψηφιδωτό από την Οικία των Προσωπείων: στην κεντρική σκηνή ο Διόνυσος ιππεύει πλαγίως έναν πάνθηρα ανάμεσα σε δύο Κενταύρους (© EFA). Η Δήλος είναι ο μεγαλύτερος αρχαιολογικός χώρος της Ελλάδας και ταυτόχρονα το μικρότερο νησί της στο οποίο ιδρύθηκε πόλη−κράτος. Η διαδρομή μας έχει ως σημείο εκκίνησης το δυτικό παραλιακό μέτωπο, την αγορά και το ιερό του Απόλλωνα. Η διαδρομή συνεχίζει με τις Συνοικίες της Λίμνης, του Σταδίου και του Ινωπού για να καταλήξει στον Κύνθο και στη Συνοικία του Θεάτρου. Στις οικιστικές περιοχές και στην εμπορική ζώνη του δυτικού παραλιακού μετώπου, όλα τα σπίτια και όλα τα καταστήματα χτίστηκαν ή ανασκευάστηκαν ευρύτατα στο β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ. ή στις πρώτες δεκαετίες του 1ου αιώνα π.Χ. Πολύ πιο σημαντική είναι η χρονολογική διαφοροποίηση των μνημείων που βρίσκονται εντός των ιερών αλλά και των δημοσίων κτηρίων που είναι διάσπαρτα στην πόλη. Στη Δήλο του 100 π.Χ., νεότερα σπίτια και εμπορικά κτήρια συνυπήρχαν με μια δημόσια αρχιτεκτονική κληρονομιά που είχε σωρευτεί από τον 6ο αιώνα π.Χ.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο Αύγουστος, είτε ως ο Εκατομβαιών είτε ως ο Μεταγειτνιών του αττικού ημερολογίου, το οποίο ξεκινούσε με την πρώτη Νέα Σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο, ήταν αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα, τον πολυαγαπημένο θεό του φωτός και της μουσικής. Τον ίδιο που νίκησε τον αρχετυπικό δράκοντα και τον οποίο συμβουλεύονταν μέσω της Πυθίας στο Μαντείο των Δελφών. O διάλογος με τους θεούς, τα ουράνια σώματα και οι κύκλοι της φύσης ήταν μέρος της καθημερινής εμπειρίας. Η πρωτοχρονιά ήταν μέσα στο καλοκαίρι. Μέσα στο καλοκαίρι γιορτάζονταν και τα Κρόνια. Την ημέρα εκείνη, οι δούλοι ήταν ελεύθεροι. Εκείνη τη μέρα μόνο. Μπορούσαν, μάλιστα, να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι με τους ελεύθερους πολίτες και να φάνε, να πιουν μαζί τους. Αυτό συνέβαινε και στη Χρυσή Εποχή, όμως βρίσκονταν πλέον μακριά της. Αυτό που συνέβαινε τη Xρυσή Eποχή του μακρινού παρελθόντος είναι το τωρινό όνειρο για ένα μέλλον που φαντάζει μακρινό. Η επιθυμία των ανθρώπων για ουσιαστική ισότητα και ουσιαστική ελευθερία, για κοινωνική δικαιοσύνη, για σύμπραξη και αρμονική συνύπαρξη παραμένει διαχρονική. Είναι μια ουτοπία στην οποία μονίμως θα στοχεύουμε και κάθε προσέγγισή της θα είναι λόγος για γιορτή.

Η Katja Sporn στην ταράτσα του DAI Αθηνών (φωτ.: Νίκος Χρυσικάκης). Ένα δροσερό αεράκι φύσηξε στο Παράρτημα Αθηνών του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου όταν το 2014 ανέλαβε τη διεύθυνσή του μια κυρία. Τα ενδιαφέροντα της δρος Katja Sporn περιλαμβάνουν την αρχαία τοπογραφία, την εικονογραφία της αρχαίας πλαστικής σε συνδυασμό με τη μελέτη της λειτουργίας και των συμφραζομένων της, τα εικονιστικά ειδώλια και την πολιτισμική τους σημασία, την ιστορία της έρευνας και πρόσληψης της αρχαιότητας. Διευθύνει, επίσης, μια συναρπαστική ανασκαφή–σπαζοκεφαλιά στο Καλαπόδι Φθιώτιδας.

Το πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας του Χόυνεμπουργκ γύρω στο 600 π.Χ. (γραφική αναπαράσταση: Landesamt für Denkmalpflege im Regierungspräsidium Stuttgart/Faber Courtial). Χόυνεμπουργκ, ένα πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας στον Άνω Δούναβη. Πολυάριθμα ευρήματα τεκμηριώνουν επαφές με τον μεσογειακό χώρο — για παράδειγμα, τα πενήντα οκτώ τμήματα αττικών μελανόμορφων αγγείων ή τα εισηγμένα από τη Μεσόγειο κτερίσματα στους μεγαλοπρεπείς τάφους, όπως ο μνημειακός ελληνικός χάλκινος λέβητας. Είναι σαφές ότι τον πρώιμο 6ο αιώνα π.Χ. ζούσαν στην περιοχή οικοδόμοι, τεχνίτες και καλλιτέχνες που είχαν μάθει την τέχνη τους στον μεσογειακό χώρο ή και προέρχονταν από αυτόν.

Αεροφωτογραφία του χώρου της Τίρυνθας από τα ΒΔ με την πρόσφατη ελληνογερμανική ανασκαφή συνεργασίας στον χώρο της κάτω πόλης (σε πρώτο πλάνο) και τη μυκηναϊκή ακρόπολη (φωτ.: Ν.Ε. Μανιαδάκης [AIRmania] / Α. Παπαδημητρίου). Σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου, τα αποτελέσματα της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών καθιστούν σαφές ότι ο συλλήβδην χαρακτηρισμός της Μετα-ανακτορικής περιόδου ως αφετηρίας των «Σκοτεινών Αιώνων» είναι αδόκιμος και ότι για την αξιολόγηση των συνθηκών που επικρατούσαν κατά τις δεκαετίες πριν και μετά την καταστροφή των ανακτόρων επιβάλλεται να γίνει μια πιο λεπτομερής και πολυδιάστατη διαφοροποίηση απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η θέση που συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάδειξη της συνέχειας μεταξύ της Ανακτορικής και Μετα-ανακτορικής εποχής είναι η Τίρυνθα. Όπως τονίζεται στο άρθρο, φαίνεται ότι μόνο μετά την καταστροφή των ανακτόρων, η θέση αυτή αποδεσμεύτηκε από τη σκιά των Μυκηνών και αναδείχθηκε στο πλέον σημαντικό περιφερειακό κέντρο του 12ου αι. π.Χ.

Αεροφωτογραφία του χώρου της ανασκαφής (D-DAI-ATH-2020-1555, φωτ.: S. Biernath). Η ανασκαφέας παρουσιάζει ένα πολύ παλιό και σεβάσμιο ιερό, μοναδικό από πολλές απόψεις. Η μακρά ζωή του εκτείνεται από τον 14ο αιώνα π.Χ. έως τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο και περιλαμβάνει μια ασυνήθιστη λατρευτική εγκατάσταση της Μυκηναϊκής περιόδου. Το ιερό, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή με το μαντείο των Δελφών αλλά στο αντίθετο άκρο, ανήκε άραγε στην Άρτεμη της Υάμπολης ή στον Απόλλωνα των Αβών;

Άποψη της νότιας μνημειακής ενότητας από βορειοδυτικά μετά το έργο αποκατάστασης (D-DAI-ATH-2020-2600, φωτ.: E. Laufer). Τα πολυεπίπεδα ερείπια των λατρευτικών κτηρίων στο Καλαπόδι, διατεταγμένα σε δύο παράλληλες μνημειακές ενότητες, μαρτυρούν τα διάφορα στάδια της αρχαίας ναοδομίας ξεκινώντας από τα προϊστορικά χρόνια. Στα έργα εφαρμόστηκαν καινοτόμες και ιδιαίτερες τεχνικές, καθώς και η συγχρονική αναστήλωση ενός κλασικού αδύτου πάνω σε ένα άλλο, γεωμετρικό, αφού παράλληλα εξασφαλίστηκε ένα υπόγειο δίκτυο αποστράγγισης των υδάτων.

Αεροφωτογραφία του μέσου ρου της Κοιλάδας του Κηφισού από τα ανατολικά. DAI Αθηνών / K. Sporn. Ένα κοινό ερευνητικό πρόγραμμα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών διεξάγεται από το 2017 στην κοιλάδα του Κηφισού ποταμού, στη Φθιώτιδα. Κύριο αντικείμενο του προγράμματος είναι η εξερεύνηση της εν λόγω περιοχής, που αποτελεί την κεντρική δίοδο από τη Θεσσαλία προς τη Βοιωτία και τη νότια Ελλάδα, και η μελέτη της εξέλιξης των αρχαίων οικισμών της, με αφετηρία την κατανόηση του φυσικού τοπίου. Σε μια διεπιστημονική προσέγγιση συνδυάζονται οι επιμέρους αρχαιολογικές, γεωφυσικές, γεωμορφολογικές, γεωδαιτικές και τοπογραφικές έρευνες.

Η έδρα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, 1925-1927 (D-DAI-ATH-Athen-Varia-0582, φωτ.: E. Kunze). Τριάντα περίπου χρόνια χρειάστηκαν για να πάρει το κτήριο του DAI Αθηνών τη σημερινή του μορφή, προσαρμόζοντας τη μεγαλοαστική κατοικία που είχε ανεγείρει ο H. Schliemann στις ερευνητικές ανάγκες του. Ο E. Ziller, αρχιτέκτονας του αρχικού οικοδομήματος (1888), δημιούργησε ένα χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής του όψιμου κλασικισμού με βιεννέζικες επιρροές και έβαλε έντονη τη σφραγίδα του στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο, συνθέτοντας τελικά ένα απαύγασμα της αισθητικής του.

Σάμος. Κατά τη διάρκεια συγκόλλησης τμήματος της κεφαλής με το πρόσωπο του Κούρου (D-DAI-ATH-2017-31540, φωτ.: H. Kyrieleis). Το DAI Αθηνών απασχολούσε ανέκαθεν συντηρητές αρχαιοτήτων σε κάθε αρχαιολογικό χώρο και ανασκαφή  όπου έχει αναλάβει δράση, πρακτική που σκοπεύει να ενισχύσει, αναπτύσσοντας παράλληλα και την έννοια της προληπτικής συντήρησης.

Προμετωπίδα του ημερολογίου από το ταξίδι του H.G. Lolling στη Θεσσαλία (αρχείο H.G. Lolling). Τα προσωπικά αρχεία του DAI, παρακολουθώντας την ιστορία του, φωτίζουν πολλές πτυχές της αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα. Με κριτήριο τους δημιουργούς και την ιδιότητά τους τα αρχεία ταξινομούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: αρχεία ενεργών στελεχών του DAI Αθηνών, αρχεία σχετιζόμενων ερευνητών και εξωτερικών συνεργατών, αρχεία παλαιών ταξιδιωτικών υποτρόφων και, τέλος, στην πολυπληθέστερη κατηγορία ανήκουν τα προσωπικά αρχεία διαφόρων λογίων και ερευνητών.

Άποψη των καταλοίπων του Δίπτερου ΙΙ προς τα ανατολικά, περ. 1764 (χαρακτικό του 1821). D-DAI-ATH-Diversa-0058. Αναπαράσταση σύμφωνα με το The Society of Dilettanti [εκδ.], Antiquities of Ionia I, 1821, κεφ. 5, πίν. 2. Το Ηραίον ήταν το κύριο εκτός των τειχών ιερό της αρχαίας πόλης της Σάμου, η οποία βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της πεδιάδας. Προστάτιδα θεά της πόλης ήταν η Ήρα. Σε αντίθεση με τα πανελλήνια ιερά στην Ολυμπία ή στους Δελφούς, η εξέλιξη του Ηραίου συνδεόταν επομένως στενά με την τύχη και την ευημερία της κοινότητας των πιστών του. Στην αρχαιότητα, η θέση ήταν γνωστή κυρίως για την παλαιότητα της λατρείας της και για τον ναό (Δίπτερος ΙΙ), τον οποίο ο Ηρόδοτος εγκωμίαζε ως τον μεγαλύτερο ναό της Ελλάδας (Ιστορίαι 3.60).