Το θεματικό αφιέρωμα του περιοδικού με τίτλο «Η κατοικία στην αρχαιότητα – από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους έως τη ρωμαϊκή περίοδο» ξεκίνησε με το τεύχος 112 (Σεπτέμβριος 2009), συνεχίζεται στο τεύχος 113 (Δεκέμβριος 2009) και θα ολοκληρωθεί με το τεύχος 114 (Μάρτιος 2010, σε προετοιμασία).

Την επιστημονική επιμέλεια του αφιερώματος έχει ένας από τους πιο γνωστούς μελετητές της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής, ο Ernst-Ludwig Schwandner, επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Humboldt του Βερολίνου και πρώην επιστημονικός διευθυντής του Τμήματος Αρχιτεκτονικής (Architekturreferat an der Zentrale) του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (DAI) στο Βερολίνο.

Στην εισαγωγική παρουσίαση («Αντί εισαγωγής: 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου Haus und Stadt im klassischen Griechenland», τ. 112), ο Ernst-Ludwig Schwandner διηγείται πώς ασχολήθηκε με τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, στο πλαίσιο ενός διεθνούς και πρωτοποριακού για την εποχή του ερευνητικού προγράμματος του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του DAI. Ο ίδιος ήταν το 1973 ο πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του νεοσυσταθέντος τότε Τμήματος Αρχιτεκτονικής του DAI, που διεύθυνε ο Wolfram Hoepfner, μετέπειτα καθηγητής καθηγητής στο Freie Universität του Βερολίνου (έδρα Antike Baugeschichte).

Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Ernst-Ludwig Schwandner στο ίδιο άρθρο: «Οι δυο μας, σε συνεργασία με άλλους συναδέλφους, σχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελετητές της αρχιτεκτονικής, αρχιτέκτονες-αρχαιολόγους, το οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιερά, τα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια, αλλά αντίθετα στην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτιστών, την «ιδιωτική αρχιτεκτονική»: μας απασχολούσε, για παράδειγμα, το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οι άνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής περιόδου. Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μας ήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών καταλοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου, εκτός από την Όλυνθο και την Πριήνη, ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευνών. Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελλήνων συναδέλφων, αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνατο. Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νίκου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και του Σωτήρη Δάκαρη στην Ήπειρο, αλλά και πολλών φίλων και συναδέλφων, στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επιτρέπει να αναφερθώ ονομαστικά, δεν θα είχαμε επιτύχει να κινήσουμε τα πράγματα.»

Σε συνεργασία με την ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, τα ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητές από πολλές χώρες, εκδόθηκε το 1986 το βιβλίο Haus und Stadt im klassischen Griechenland που, σε βελτιωμένη και συμπληρωμένη έκδοση, επανακυκλοφόρησε το 1994 (επιμ. W. Hoepfner και E.-L. Schwandner).
Περίπου 25 χρόνια λοιπόν μετά την πρώτη έκδοση ενός βιβλίου – σταθμού στην έρευνα της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, ο ένας από τους δύο επιστημονικούς επιμελητές του, έχοντας την εμπειρία των χρόνων που μεσολάβησαν, οργανώνει για το περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ένα αρχαιολογικό αφιέρωμα για το ευρύ κοινό και για τους ειδικούς.

Η οργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριο λόγο χρονολογική: από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους έως την κλασική περίοδο (τ. 112, Σεπτέμβριος 2009), από την ύστερη κλασική έως και την ελληνιστική περίοδο (τ. 113, Δεκέμβριος 2009), και, τέλος, η ύστερη ελληνιστική και η ρωμαϊκή περίοδος (τ. 114, Μάρτιος 2010, σε προετοιμασία).

Τρεις γνωστοί ερευνητές, στις αντίστοιχες εισαγωγικές παρουσιάσεις τους στα τεύχη του αφιερώματος, συζητούν ο καθένας από τη σκοπιά του το ιστορικό και τις προοπτικές της έρευνας της αρχαίας ελληνικής κατοικίας: Ernst-Ludwig Schwandner, «Αντί εισαγωγής: 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου Haus und Stadt im klassischen Griechenland», τ. 112, Lisa Nevett, «Πέρα από την αρχιτεκτονική: Οι αρχαιοελληνικές οικίες ως κοινωνικοί χώροι», τ. 113 και Marie-Christine Hellmann, «Η αρχαιολογία της ελληνικής κατοικίας, χθες και σήμερα», τ.114).

Προσκεκλημένοι επιστήμονες παρουσιάζουν συστηματικά ανασκαμμένα, δημοσιευμένα οικιστικά σύνολα (Bradley Ault, «Η αρχαιολογία της κατοικίας στους Αλιείς» και Manuel Fiedler, «Η αρχαία Λευκάδα και τα σπίτια της» στο τ. 112, Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, «Τα σπίτια της Πέλλας» στο τ. 113 , Monika Trümper, «Η καθημερινή ζωή στις υστεροελληνιστικές κατοικίες της Δήλου» και Ulrike Wulf-Rheidt, «Οι ελληνιστικές και ρωμαϊκές κατοικίες της Περγάμου» στο τ. 114, κ.ά), αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα (Γεωργία Πλιάκου, «Η κατοικία στην Αμβρακία κατά την αρχαϊκή περίοδο», Μπ. Ιντζεσίλογλου, «Καλλίθηρα»: Η οργάνωση του αστικού χώρου ενός αρχαίου οικισμού» στο τ. 112, Δήμητρα Μαλαμίδου, «Κατοικία και πολεοδομική οργάνωση στην Άργιλο» στο τ. 113).

Περιλαμβάνονται επίσης ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις, όπως η επισκόπηση της κατοικίας κατά την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν, «Αρχιτεκτονική και κοινωνία κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους», τ. 112), τα ψηφιδωτά (Anne-Marie Guimier-Sorbets, «Η παρουσία του Διονύσου στην ελληνική οικία: τα ελληνιστικά ψηφιδωτά», τ. 113) και η επίπλωση (Δήμητρα Ανδριανού, «Η επίπλωση των ύστερων κλασικών και ελληνιστικών οικιών», τ. 113), οι οικιακές λατρείες (Κατερίνα Χρυσανθάκη-Nagle, «Πήλινες γυναικείες προτομές και λατρείες στις οικίες της Μακεδονίας και της Θράκης», τ. 113), η μελέτη των σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας (Lisa Nevett, «Πέρα από την αρχιτεκτονική: Οι αρχαιοελληνικές οικίες ως κοινωνικοί χώροι» και Βάλια Ξενίδου-Schild, «Οι σχέσεις των δύο φύλων στο πλαίσιο της οργάνωσης του οίκου», τ. 113).

Το τεύχος 114 (Μάρτιος 2010, σε προετοιμασία) συγκεντρώνει θέματα σχετικά με την κατοικία κατά τη ρωμαϊκή εποχή: υιοθετούνται άραγε τύποι ελληνικών σπιτιών στις ρωμαϊκές πόλεις της Ιταλίας που ιδρύονται κατά την ύστερη ρεπουμπλικανική περίοδο (Jamie Sewell); Ποια είναι τα νέα και ποια τα παραδοσιακά στοιχεία στις κατοικίες της ρωμαϊκής Αθήνας (Paolo Bonini); Και ακόμη, ποια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά παρουσιάζουν οι ρωμαϊκές επαύλεις (Μάνθα Ζαρμακούπη, «Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των ρωμαϊκών πολυτελών επαύλεων γύρω από τον κόλπο της Νάπολης, π. 100 π.Χ. – 79 μ.Χ.» και Θάλεια Κύρκου, «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη: Ένα δαιδαλώδες οικιστικό σύνολο ρωμαϊκών χρόνων»);

Κ.Χ.