Το 4o Διεθνές Συνέδριο Εμπειρογνωμόνων για την Επιστροφή Πολιτιστικών Αγαθών πραγματοποιήθηκε το τετραήμερο 8-11 Σεπτεμβρίου 2014, στην πόλη Dunhuang της ΒΔ Κίνας, κοντά στους αμμόλοφους. Η επιλογή της πόλης αυτής για τη φιλοξενία του Συνεδρίου, από το κινεζικό Υπουργείο Πολιτισμού, υπήρξε καθ’ όλα επιτυχής. Μακριά από το Πεκίνο, το Χονγκ-Κονγκ και τη Σαγκάη, μεγάλες πόλεις με  έντονο πλέον δυτικό χαρακτήρα, το Dunhuang διατηρεί (μέχρι πότε άραγε;) τα χαρακτηριστικά μιας μικρής κινέζικης πόλης της ενδοχώρας.

Η πόλη είναι κτισμένη καταμεσής μιας όασης και αποτελεί στρατηγικό σημείο αναφοράς στα σταυροδρόμια του Μεταξιού, που ένωναν την Κίνα με την Ινδία, τις χώρες της Μέσης Ανατολής και τη Μεσόγειο μέσα από ένα δαιδαλώδες δίκτυο χερσαίων και θαλασσίων διαδρομών.

Σε απόσταση περίπου 20 χιλιομέτρων από την πόλη αυτή προς ΝΑ, βρίσκονται οι σπηλιές Μοgaο, μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από το 1987. Οι σπηλιές αυτές αποτελούν ουσιαστικά ένα «ιερό» σύμπλεγμα περίπου 900 τεχνητών σπηλαίων, που δημιουργήθηκε στη διάρκεια 1.000 χρόνων, από 10 κινεζικές δυναστείες (4ος-14ος αι. μ.Χ.) και προορίζονταν για τον διαλογισμό των βουδιστών μοναχών ανά τους αιώνες. Από τα 492 συντηρημένα σπήλαια, τα 90 είναι κατάγραφα με τοιχογραφίες και επισκέψιμα. Οι τοιχογραφίες με τα γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, τα γλυπτά, όλα ντυμένα με έντονα χρώματα σε απόλυτη αρμονία, συνθέτουν ένα μοναδικό εντυπωσιακό σύνολο, όπου συνδιαλέγονται ρυθμοί από την Ινδία μέχρι την Άπω Ανατολή. Ανάμεσά τους η σπηλιά με την προσωποποίηση της Νιρβάνα σε στάση ανάπαυσης και ο υπερμεγέθης Βούδας, στο εσωτερικό του κεντρικού σπηλαίου, που το ύψος του αντιστοιχεί σε εννιά ορόφους και η πρόσοψή του είναι διαμορφωμένη ως παγόδα.

Στη διάρκεια του συνεδρίου είχαμε την τύχη να παρευρεθούμε στα εγκαίνια του υπερσύγχρονου κέντρου πληροφόρησης επισκεπτών του Μογκάο και κυρίως να παρακολουθήσουμε την ψηφιακή περιήγηση στις σπηλιές, στις οποίες ξεναγηθήκαμε την επομένη μέρα. Το κτήριο του Κέντρου μορφολογικά έχει σχεδιαστεί ώστε να προσομοιάζει με το ανάγλυφο των γύρω αμμόλοφων και επομένως είναι απόλυτα εναρμονισμένο με το περιβάλλον.

Το Συνέδριο, στο οποίο προσκληθήκαμε να συμμετάσχουμε ήταν η συνέχεια του αντίστοιχου 3ου Συνεδρίου που είχε διοργανωθεί από τη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του ΥΠΠΟΑ στην Αθήνα και την Αρχαία Ολυμπία, τον Οκτώβριο του 2013.

Στο 4ο Συνέδριο, η Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς κα Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη μίλησε με θέμα «Πρόσφατες υποθέσεις επαναπατρισμού πολιτιστικών αγαθών στην Ελλάδα: Παράνομες ανασκαφές στις Κυκλάδες και Λεία πολέμου». Στην ομιλία της, εκτός από τις τρέχουσες πρακτικές, παρουσίασε τρία παραδείγματα αρχαιοτήτων που επαναπατρίστηκαν στην Ελλάδα το 2014. Λόγω του περιορισμένου χρόνου που είχε στη διάθεσή της η ελληνική πλευρά, δεν ήταν δυνατή η παρουσίαση του συνόλου των επαναπατρισθέντων στην Ελλάδα αρχαίων τη χρονιά που διανύουμε.

Στη φετινή διοργάνωση δόθηκε έμφαση στην ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των κρατών, στην ανταλλαγή πληροφορίων και εμπειριών στο ζήτημα της Προστασίας των Πολιτιστικών Αγαθών και στην επιστροφή τους στις χώρες προέλευσης. Συζητήθηκαν επίσης το ζήτημα της συμπλήρωσης των εθνικών νομοθεσιών, η συμβατότητα των Βάσεων Δεδομένων, η αναγκαιότητα επιστροφής άνευ διατυπώσεων των έργων τέχνης που αποτελούν λεία πολέμου και γενικά η οικοδόμηση Διεθνούς Αλληλεγγύης πάνω στα ζητήματα της Προστασίας των Πολιτιστικών Αγαθών από την παράνομη διακίνησή τους.

Τα τρία παραδείγματα που παρουσίασε η Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς κα Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη ήταν τα εξής:

1. Τον Ιούνιο επεστράφησαν από το Badisches Landesmuseum της Καρλσρούης, ύστερα από διαπραγματεύσεις τριών ετών ανάμεσα στις ελληνικές και τις γερμανικές αρχές, δύο αριστουργήματα του κυκλαδικού πολιτισμού που είχαν παράνομα εξαχθεί από την Ελλάδα και είχαν αποκτηθεί από το γερμανικό μουσείο το 1975. Πρόκειται για ένα μαρμάρινο ειδώλιο και ένα τηγανόσχημο σκεύος. Το ειδώλιο, που θεωρείται από τα μεγαλύτερα σωζόμενα ειδώλια καθώς έχει ύψος 0,89 μ., απεικονίζει γυναικεία μορφή με σταυρωμένα χέρια κάτω από το στήθος και χρονολογείται στην πρώιμη κυκλαδική ΙΙ περίοδο (2700-2400 π.Χ). Διασώζονται ίχνη χρώματος στα μάτια και στην κόμη.  

Το δεύτερο έργο είναι ένα τηγανόσχημο σκεύος με κωνική λαβή, που κοσμείται με ανάγλυφη συνεχή σπείρα και ανήκει στην ίδια περίοδο με το ειδώλιο. Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα δείγματα του τύπου αυτού, που είναι κατασκευασμένο από χλωρίτη λίθο. Έργα κατασκευασμένα από το υλικό αυτό περιλαμβάνονται ανάμεσα στις πλέον εντυπωσιακές καλλιτεχνικές δημιουργίες της πρώιμης εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο και δη στις Κυκλάδες. Οι δύο πλευρές κατέληξαν στην υπογραφή συμφωνίας που θα συντελέσει στη διεύρυνση της συνεργασίας τους, χωρίς να αποκλείεται και η διεκδίκηση άλλων αρχαιοτήτων που έχουν εξαχθεί παράνομα από τη χώρα. Τα δύο έργα θα εμπλουτίσουν τη μόνιμη έκθεση κυκλαδικών αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

2. Τον Ιούλιο επεστράφησαν από το Μουσείο Pfahlbaumuseum κοντά στη λίμνη της Κωνστάντσας (Bodensee) περισσότερα από 10.000 όστρακα, ευρήματα ανασκαφών που είχε διενεργήσει το 1941 στη Θεσσαλία, στη θέση Μαγούλα Βισβίκη κοντά στο Βελεστίνο, ο Γερμανός αξιωματικός και αρχαιολόγος Hans Reinerth. Σκοπός της ανασκαφικής έρευνας, που χρονολογικά τοποθετείται στην τελευταία φάση της πρώιμης νεολιθικής περιόδου (6000 π.Χ.), ήταν η συλλογή αρχαιολογικών τεκμηρίων σχετικά με την κάθοδο ινδογερμανικών φύλων στο Αιγαίο, έτσι ώστε να νομιμοποιηθεί ιδεολογικά η κατάληψη της Ελλάδας. Σύμφωνα με την ιδεολογία των Ναζί η ερμηνεία των ευρημάτων θα χρησίμευε ως δικαίωση της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα, πράγμα που, μετά την επαναξιολόγηση της ανασκαφής, βάσει των σχεδίων και των φωτογραφιών, δεν αποδείχθηκε.

3. Τον Σεπτέμβριο επαναπατρίστηκε ένα βυζαντινό χειρόγραφο που είχε κλαπεί από τη βιβλιοθήκη της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους το 1960 και ήταν καταγεγραμμένο από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο με αριθμό 3542/8. Πρόκειται για έναν  περγαμηνό κώδικα –Τετραευάγγελο– ακριβώς χρονολογημένο στα 1133, έργο του γραφέα Θεοκτίστου. Φιλοτεχνήθηκε σε αυτοκρατορικό εργαστήριο (scriptorium) της Κωνσταντινούπολης με εξαιρετική εικονογράφηση που περιλαμβάνει κανόνες αντιστοιχίας των ευαγγελίων, χαρακτηριστικά περίτεχνα επίτιτλα και απεικονίσεις των τεσσάρων ευαγγελιστών. Χειρόγραφα όπως αυτό προορίζονταν για μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας των Κομνηνών, υψηλόβαθμους αξιωματούχους ή βιβλιοθήκες των μεγάλων μοναστηριών της Κωνσταντινούπολης. Το Μουσείο Getty στο Μαλιμπού (Καλιφόρνια) το είχε αποκτήσει το 1973. Εντοπίστηκε με αφορμή την έκθεση «Heaven and Earth. Byzantine Illuminations at the Cultural Crossroads». Το ΥΠΠΟΑ βασιζόμενο στην πολύ καλή τεκμηρίωση που συνέλεξε και στο Μνημόνιο Συνεργασίας, που είχε υπογραφεί το 2011 μεταξύ του Μουσείου και του Υπουργείου Πολιτισμού, διεκδίκησε το σπάνιο χειρόγραφο και πέτυχε τον επαναπατρισμό του.

Εκτός από τα παραπάνω παραδείγματα επαναπατρίσθηκαν στην Ελλάδα το 2014 και τα εξής έργα:

1. Στο Ελληνικό Προξενείο του Σαν Φρανσίσκο παραδόθηκαν, και μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο, ένα μικρών διαστάσεων ιωνικό κιονόκρανο και ένα λίθινο ιγδίο. Η έρευνα για τα δύο αντικείμενα δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί αλλά κατά πάσα πιθανότητα το κιονόκρανο προέρχεται από την Ακρόπολη της Αθήνας  ενώ το ιγδίο είναι άγνωστης προέλευσης.

2. Στο πλαίσιο της εφαρμογής της Κοινοτικής Οδηγίας 93/07/ΕΟΚ, στην οποία προβλέπεται η επιστροφή στη χώρα προέλευσης παρανόμως εξαχθέντων πολιτιστικών αγαθών, επεστράφησαν στην Ελλάδα τον Οκτώβριο 83 αρχαία ελληνικά νομίσματα αργυρά –πλην ενός χαλκίνου– που είχαν κατασχεθεί από τις ιταλικές αρχές στη Βενετία το 2008. Στα νομίσματα περιλαμβάνονται κοπές Αθηνών, Ακάνθου, Τορώνης, Κοινού των Χαλκιδέων και νομίσματα των Μακεδόνων βασιλέων Περδίκα Β’ και Φιλίππου Ε’, χρονολογούμενα από τα τέλη του 5ου έως τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Τα νομίσματα παραδόθηκαν στο Νομισματικό Μουσείο.

Στο ζήτημα των επαναπατρισμών αρχαιοτήτων, η στρατηγική του ΥΠΠΟΑ διακρίνεται από σταθερότητα, συνέχεια και επιμονή στην επίτευξη των στόχων, με πλήρη σεβασμό στην τήρηση των διεθνών συμβάσεων και των διμερών συμφωνιών. Οι διαπραγματεύσεις για κάθε διεκδίκηση βασίζονται σε προσεκτικά δομημένα νομικά επιχειρήματα και λεπτομερή αρχαιολογική τεκμηρίωση. Η υπόθεση των επαναπατρισμών είναι μια διαδικασία χρονοβόρα αλλά άκρως γοητευτική.

Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη