Τα μνημειακά ευρήματα που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη πριν από 15 χρόνια περίπου στην Τουρκία και θεωρήθηκαν οι αρχαιότεροι ναοί στον κόσμο ίσως τελικά να μην ήταν αμιγώς θρησκευτικά κτίρια, σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα του περιοδικού Current Anthropology (E.B. Banning, «So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East», Current Anthropology 52/5, Οκτώβριος 2011). Ο αρχαιολόγος Ted Banning από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο ισχυρίζεται ότι τα κτιριακά συμπλέγματα που βρέθηκαν στο Γκεμπεκλί Τεπέ μπορεί να ήταν κατοικίες ανθρώπων και όχι οίκοι θεών.

Τα κτίρια στο Γκεμπεκλί, ένα λόφο έξω από την τουρκική πόλη Ούρφα, ήρθαν στο φως το 1995 από ομάδα Γερμανών και Τούρκων αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Klaus Schmidt, από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Χαρακτηριστικό της θέσης είναι οι μνημειώδεις πέτρινοι στύλοι σχήματος «Τ», πολλοί από τους οποίους είναι διακοσμημένοι με χαραγμένα σχέδια ζώων (φίδια, σκορπιούς, αλεπούδες κ.ά.).

Η θεωρία του Schmidt

Η παρουσία τέχνης, η τεράστια προσπάθεια που απαιτούνταν για την κατασκευή και την ανέγερσή των κτιρίων, και η απουσία στοιχείων που να στοιχειοθετούν μια μόνιμη εγκατάσταση στην περιοχή, οδήγησαν τον Schmidt και άλλους να συμπεράνουν ότι το Γκεμπεκλί θα πρέπει να ήταν ένας ιερός τόπος, τον οποίο επισκέπτονταν προσκυνητές, όπως οι Δελφοί της αρχαιότητας ή η Ολυμπία. Εάν αυτή η ερμηνεία ευσταθεί, τα κτίρια που χρονολογούνται από το 10000 π.Χ. έως την πρώιμη Νεολιθική περίοδο είναι οι αρχαιότεροι ναοί στον κόσμο.

Συγκεκριμένα, ο Schmidt πρότεινε την υπόθεση –η οποία έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στον Τύπο– ότι η θέση ενέπνευσε τον βιβλικό Κήπο της Εδέμ, με τους δύο ψηλότερους στύλους στο κέντρο κάθε κυκλικού συμπλέγματος να αντιπροσωπεύουν έναν άντρα και μια γυναίκα: τον Αδάμ και την Εύα, όπως προβάλλουν οι τοπικές αρχές της Ούρφα για την προσέλκυση τουρισμού. Σύμφωνα με τον Schmidt, επρόκειτο για έναν πολύ σημαντικό τόπο λατρείας στη Νεολιθική περίοδο, ενώ παράλληλα το Γκεμπεκλί Τεπέ είναι μια θέση-κλειδί για την κατανόηση της μετάβασης από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες σε γεωργούς, και από τη φυλετική στην τοπική θρησκεία.

Η θεωρία του Banning

Ο Banning όμως προτείνει μια διαφορετική ερμηνεία αμφισβητώντας τα συμπεράσματα του Schmidt. Στηρίζεται στα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν έρθει στο φως και μαρτυρούν καθημερινές δραστηριότητες στη θέση, όπως λάξευση με εργαλεία από πυρόλιθο και προετοιμασία φαγητού. Τα ευρήματα αυτά, σύμφωνα με τον Banning, υποδηλώνουν ότι στη θέση, τελικά, υπήρχε οικιστική δραστηριότητα, όπως και ένας αρκετά μεγάλος πληθυσμός. Και ο πληθυσμός αυτός ίσως να στεγαζόταν στους υποτιθέμενους ναούς. Ο Banning διαφωνεί με την υπόθεση ότι οι διακοσμημένοι στύλοι ή η μνημειώδης αρχιτεκτονική σημαίνουν πως τα κτίρια δεν χρησιμοποιούνταν ως χώροι κατοικίας.

Η υπόθεση πως η «τέχνη», ή ακόμη και η «μνημειακή» τέχνη θα πρέπει να συνδέεται αποκλειστικά με συγκεκριμένους χώρους λατρείας και να αποκλείει εξ ορισμού τη χρήση των κτιρίων ως κατοικιών δεν επιβεβαιώνεται από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, κατά τον Banning. Υπάρχουν εθνογραφικά τεκμήρια για το γεγονός ότι οι άνθρωποι αφιέρωναν πολύ χρόνο και κόπο στη διακόσμηση των χώρων κατοικίας τους, είτε για να μνημονεύσουν τα ανδραγαθήματα των προγόνων τους, να προβάλλουν την ιστορία της οικογένειάς τους ή τη γενναιοδωρία ενός αρχηγού, να καταγράψουν τελετές μύησης ή άλλα τελετουργικά που πραγματοποιούνταν στο χώρο της οικίας. Άλλωστε υπάρχουν αρχαιολογικά τεκμήρια για οικιακή τέχνη από τη Νεολιθική περίοδο, όπως για παράδειγμα οι τοιχογραφίες στο Τσατάλ Χογιούκ.

Ο Banning διατείνεται επίσης ότι οι υποτιθέμενοι ναοί ίσως να ήταν τελικά μεγάλοι οικιστικοί χώροι της κοινότητας, οι οποίοι θα στέγαζαν μεγάλα νοικοκυριά. Εάν κάτι τέτοιο αποδειχθεί, τότε θα έχουμε να κάνουμε με ένα πρώιμο δείγμα αυτού που ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss αποκαλούσε «société à maisons». «Αυτές οι κοινωνίες συχνά χρησιμοποιούσαν τις κατοικίες τους για επίδειξη, ως χώρους για τελετές και ως σύμβολα συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων».

O Banning ελπίζει ότι η αρχαιολογική σκαπάνη θα ρίξει τελικά φως στη χρήση των κτιρίων. «Είναι πιθανό ορισμένα από αυτά τα κτίρια να ήταν χώροι διαφόρων τελετών, ταφικών, μύησης, μαγείας. Δεν υπάρχει ωστόσο λόγος να προεικάζουμε ότι τα κτίρια αυτά, όσο εντυπωσιακά κι αν είναι, δεν ήταν οικίες ανθρώπων».