Αν η Ωραία Ελένη έχει διασχίσει τους αιώνες με τη ρετσινιά της «μοιχαλίδας», που εύκολα έχουν υιοθετήσει και όλοι οι σύγχρονοι ιστορικοί, η Πηνελόπη κατέχει σταθερά το βάθρο της «πιστής γυναίκας», πρότυπο ακόμη και σε σημερινές κοινωνίες. Από την άλλη, στην Αντιγόνη ανήκει ο τίτλος της «νέας επαναστάτριας» ενώ η Σαπφώ έχει υμνηθεί ως η «διανοουμένη», που προτιμά τις γυναίκες στον έρωτα από τους άνδρες. Η γυναίκα του Σωκράτη, πάλι, πέρασε στην ιστορία ως η «μέγαιρα» αλλά αντίθετα η Ασπασία χαρακτηρίζεται ως «εταίρα υψηλού επιπέδου» και τέλος η Νικαρέτη υπήρξε η «μαστροπός». Ετικέτες που δεν μπήκαν άστοχα, αλλά ωστόσο με την παρουσία τους φαίνεται να κατατάσσουν το γυναικείο φύλο στην αρχαιότητα οπωσδήποτε σε κάποια από αυτές τις κατηγορίες.
Αλλά, τότε, πού βρίσκονταν οι γυναίκες, οι «αληθινές βασίλισσες» στο σπίτι τους, όπως αναφέρεται ότι ήταν η νέα γυναίκα του Ισχόμαχου, συνομιλητή του Σωκράτη στον «Οικονομικό» του Ξενοφώντα; Ή ακόμη η μητέρα του Ευριπίδη η οποία πήγαινε στο παζάρι για να πουλήσει τον μαϊντανό που μάζευε από τον κήπο της; Πού βρίσκονταν γυναίκες σαν την Ιππαρέτη, σύζυγο του ακόλαστου Αλκιβιάδη, που τόλμησε να καταθέσει αίτηση διαζυγίου στον άρχοντα της πόλης για να αντιμετωπίσει τον διασυρμό από τον σύζυγό της, ο οποίος όμως«την άρπαξε και έφυγε, μεταφέροντάς την δια μέσου της αγοράς στο σπίτι του, χωρίς να τολμήσει κανείς να εναντιωθεί ή να του την πάρει από τα χέρια»; (Πλούταρχος) Και πού ήταν οι γυναίκες ιέρειες, οι γυναίκες που μόνο αυτές συμμετείχαν σε λατρείες θεών ή ηρώων, ακόμη και αυτές που έπαιρναν μέρος σε διονυσιακά όργια; Την απάντηση σε αυτό το τελευταίο ερώτημα, για τη σχέση γυναίκας και θρησκείας, έρχεται να δώσει η έκθεση που εγκαινιάζεται στις 20 Ιουλίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Παρουσιάστηκε πρώτα και με μεγάλη επιτυχία στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Ιδρυμα της Νέας Υόρκης και τώρα στην Αθήνα θα είναι εμπλουτισμένη και με άλλα εκθέματα.

Περιορισμένη ζωή

Πόσο απελευθερωμένες λοιπόν ήταν οι γυναίκες της κλασικής Αθήνας και πόση σχέση μπορεί να είχαν με τη δυναμική Λυσιστράτη της οποίας η μορφή παραμένει και σήμερα ιδιαίτερα ελκυστική καθώς υποσκάπτει την πατριαρχική τάξη; «Δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι αρχαίες Αθηναίες ήταν απελευθερωμένες» λέει ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κ. Νίκος Καλτσάς.«Παραμένει αληθές ότι η ζωή τους ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη ως προς την κινητικότητα στη δημόσια σφαίρα, στη συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες και στον έλεγχο του ίδιου του σώματός τους. Η μελέτη της θρησκείας όμως διορθώνει αυτήν την αυστηρή εικόνα, κάτι που έχουν αρχίσει να παραδέχονται οι μελετητές τα τελευταία χρόνια» προσθέτει. Έργα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου αλλά και ορισμένα που προέρχονται από ξένα ιδρύματα, όπως το Λούβρο, το Βρετανικό Μουσείο ή τα Μουσεία του Βατικανού, σύνολο 168, θα παρουσιαστούν στις τρεις αίθουσες περιοδικών εκθέσεων του μουσείου. Σε αυτά περιλαμβάνονται και αρχαία που είναι «αμετακίνητα» (επομένως δεν είχαν ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη) όπως η Αθηνά του Βαρβακείου του 2ου αιώνα μ.Χ., που θεωρείται το πλησιέστερα σωζόμενο αντίγραφο, σε μικρογραφία φυσικά, του χρυσελεφάντινου αγάλματος της θεάς στον Παρθενώνα. Ακόμη μία ερυθρόμορφη λουτροφόρος από την Αθήνα (415-410 π.Χ.) με απεικόνιση της γαμήλιας προετοιμασίας, καθώς και μία λευκή λήκυθος από την Ερέτρια (450-440 π.Χ.) η οποία απεικονίζει επίσκεψη γυναικών σε τάφο, αφού η φροντίδα των νεκρών αποτελούσε, κυρίως, δικό τους καθήκον.
«Η θρησκεία κατείχε σημαντική θέση στη ζωή των Ελληνίδων»γράφει η διάσημη ελληνίστρια Κλοντ Μοσέ («Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμα). Και συνεχίζει:«Όχι επειδή έβρισκαν σε αυτήν όπως θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς παρηγορία στη ζωή τους – ζωή εγκλείστων και ανηλίκων-, ακόμη και αν είναι αλήθεια ότι η συμμετοχή στις γιορτές ήταν συχνά για αυτές ένα μέσον εξόδου από τον γυναικωνίτη, αλλά επειδή η θρησκεία ήταν ουσιαστικό μέσον για την εισαγωγή τους στην κοινωνία».
Μέσα από αυτήν την έκθεση αρχαιολογικών καταλοίπων διερευνώνται, έτσι, οι πολλαπλοί τρόποι με τους οποίους η θρησκευτική δραστηριότητα προσέφερε στις γυναίκες τη δυνατότητα κάποιας προσωπικής ολοκλήρωσης και επίσης τη συνεισφορά τους στη δημόσια ταυτότητα της αρχαίας πόλης.
Οι γυναίκες δεν ήταν αθηναίοι πολίτες και δεν έπαιζαν κανένα ρόλο στην πολιτική ζωή. Δεν μπορούσαν να μιλήσουν ή να ψηφίσουν στη Βουλή και δεν μπορούσαν να είναι ένορκοι στα δικαστήρια. Όσον αφορά την ιδιωτική τους ζωή δεν είχαν δικαίωμα να επιλέξουν σύζυγο, ούτε φυσικά την ηλικία στην οποία θα παντρεύονταν, με αποτέλεσμα ο γάμος τους να γίνεται αμέσως μόλις μπορούσαν να τεκνοποιήσουν δηλαδή, όταν ήταν 14 ετών. Όσο για το διαζύγιο, πολύ δύσκολη υπόθεση, αφού η αίτηση της γυναίκας έπρεπε να κατατεθεί δι΄ αντιπροσώπου, ο οποίος ήταν ο σύζυγος! (Διαφορετικά θα είχαν την τύχη της συζύγου του Αλκιβιάδη.)

Ζωτικός ρόλος

Στη θρησκεία όμως τα πράγματα ήταν διαφορετικά αφού στη λατρεία των κύριων γυναικών θεοτήτων της Αθήνας ήταν ενεργά αναμεμειγμένες οι γυναίκες. Η Αθηνά πρώτα από όλες, στην οποία κάθε γυναίκα μπορούσε να προσφέρει το ανάθημά της, αναγράφοντας μάλιστα επάνω του το όνομά της. Εξάλλου ιέρεια της Αθηνάς υπήρχε στην Ακρόπολη ενώ άλλες κοπέλες και γυναίκες υπηρετούσαν τη λατρεία στον Ιερό Βράχο και στην ετήσια γιορτή των Παναθηναίων. Ανάμεσά τους οι «αρρηφόροι» που ήταν κορίτσια μεταξύ 7 και 10 ετών ενώ όταν έμπαιναν στην εφηβεία γίνονταν «κανηφόροι» και μετέφεραν κάνιστρα με προσφορές ή λατρευτικά σκεύη στην πομπή των Παναθηναίων.
Ειδική τελετουργία για τη μύηση των κοριτσιών στη λατρεία της Άρτεμης ελάμβανε χώρα στο κύριο ιερό της, στη Βραυρώνα.
Με θέρμη εόρταζαν οι γυναίκες της Αθήνας την Αφροδίτη ενώ στα Θεσμοφόρια της Ελευσίνας, που δεν ήταν κατανοητά ακόμη και στην αρχαιότητα, τελούσαν μυστικές λατρευτικές πράξεις με στόχο να διασφαλισθεί η γονιμότητα της κοινότητας. Ιδιαίτερη ήταν η λατρεία του Διονύσου από ομάδες γυναικών που έπαιζαν μουσική και δοκίμαζαν κρασί γύρω από μια μάσκα του θεού, στερεωμένη σε στύλο, χωρίς να προσβάλλεται η σεμνότητά τους, παρ΄ ότι θεωρούνταν απόηχος των μυθικών Μαινάδων. Αν και περισσότερο σκανδαλιστική, γιατί οι γυναίκες άφηναν λυτά τα μαλλιά τους, ήταν η λατρεία του Άδωνη, εραστή της Αφροδίτης.
«Αλλά η ανάμειξη γυναικών σε λατρείες και γιορτές ήταν σημαντική για την επιτυχή λειτουργία της πόλης, όπως και για κάθε μέλος της κοινωνίας. Αν ο στόχος της ελληνικής θρησκείας ήταν ένα καθεστώς αρμονίας και μεταξύ θνητών και θεών, τότε ο ρόλος των αθηναίων γυναικών ήταν τόσο ζωτικός στη διαδικασία αυτή όσο εκείνος των πολλών πανίσχυρων θεαινών τις οποίες λάτρευαν, με εξέχουσα την πολιούχο της πόλης Αθηνά» καταλήγει ο κ. Καλτσάς. Ως τις 30 Νοεμβρίου οι επισκέπτες του μουσείου θα μπορούν να «πλησιάσουν» μιαν ακόμη πτυχή της ζωής της γυναίκας στην αρχαιότητα.

Πηγή: Το Βήμα, Μ. Θερμού, 12/7/09