Βιβλιοκριτική της έκδοσης Ὄψις Ἔνθεος. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ κλασικισμοῦ στὶς παλαιολόγειες τοιχογραφίες τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους (Ιερά Μονή Παντοκράτορος, Άγιον Όρος, 2023) από την αρχαιολόγο Μαρία Σκλείδα (Μ.Α., Ph.D.):
Η πολυτελής έκδοση της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους με τίτλο Ὄψις Ἔνθεος. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ κλασικισμοῦ στὶς παλαιολόγειες τοιχογραφίες τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους αποτελεί μία κορυφαία συμβολή στη μελέτη της παλαιολόγειας και μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Η μελέτη ενσωματώνει την αισθητική, την τεχνική, την ιστορική και τη θεολογική διάσταση των εικονογραφικών συνόλων της Μονής, αποτυπώνοντας με σαφήνεια και βάθος την υπέρβαση του κλασικισμού στον τοιχογραφικό διάκοσμο του καθολικού και των παρεκκλησίων της.
Η έκδοση περιλαμβάνει εισαγωγικά κείμενα (χαιρετισμό, πρόλογο καθηγουμένου), ιστορική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση του καθολικού από τον αρχιτέκτονα-αναστηλωτή Φαίδωνα Χατζηαντωνίου, καθώς και αναλυτική ερμηνευτική μελέτη του ζωγραφικού διακόσμου από τον καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας ΑΠΘ, Αθανάσιο Σέμογλου. Το σύνολο ενισχύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό υψηλής ποιότητας που παρατίθεται με επιστημονικά σχόλια, λεπτομερείς λεζάντες και αναφορές στη χρονολόγηση, την τεχνική εκτέλεση, τη στιλιστική απόδοση και τη λειτουργική ή θεολογική σημασία των εικονιζομένων μορφών.
Η έκδοση αναδεικνύει το εικονογραφικό πρόγραμμα του Καθολικού. Συγκεκριμένα, τονίζεται η παράσταση της Παναγίας η Παράκληση, όπου μέσα από την αποκάλυψη παλαιότερου στρώματος διαφαίνεται η ζωγραφική του 16ου αιώνα σε αντιπαράθεση με την επιζωγράφιση του 19ου αιώνα. Επίσης, εξαίρεται ο Χριστός Παντοκράτορας, σε δύο ερμηνευτικά επίπεδα: από την τοιχογραφία της Λιτής με την παράσταση της Δέησης, που έμεινε ανέπαφη κάτω από την επιζωγράφιση του Ματθαίου Ιωάννου, και τη φορητή αμφίγραπτη εικόνα από το εικονοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος του 1363, που διαχωρίστηκε το 1970 από τον συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου. Έπειτα, η Κοίμηση της Θεοτόκου στον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, η οποία παρά τις μεταγενέστερες επεμβάσεις διατηρεί ισχυρό παλαιολόγειο χαρακτήρα. Παράλληλα, προβάλλεται η μορφή του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, στην οποία το χρωματικό πλάσιμο του προσώπου ερμηνεύεται ως έκφραση πνευματικής έντασης, με ύφος που προσεγγίζει προδρομικά τον εκφραστικό υπερρεαλισμό της βυζαντινής εικονογραφίας, αλλά και ο πατριάρχης Αβραάμ, ως παράδειγμα μορφής με επανεπεξεργασία που διασώζει στοιχεία από την παλαιολόγεια τέχνη σε καλλιγραφική ισορροπία με τη νεότερη στρώση. Ταυτόχρονα, οι μορφές των Αγίων αναπαράγουν καθιερωμένους εικονογραφικούς τύπους της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου, όπως εμφανίζονται για παράδειγμα στους οσίους Σάββα και Ευθύμιο και στους Γραπτούς Θεόδωρο και Θεοφάνη.
Η έκδοση ενσωματώνει κρίσιμα στοιχεία για τις φάσεις μελέτης και συντήρησης της Ιεράς Μονής. Ειδικότερα, η φωτογραφική τεκμηρίωση του οικοδομικού συγκροτήματος του Καθολικού και του εντοίχιου διακόσμου, αλλά και η αναφορά στις επεμβάσεις συντήρησης και τις εργασίες αποκατάστασης προσδίδουν αξιοπιστία και τεκμηριωμένη θεσμική βάση στο εγχείρημα. Σχετικά με αυτό, τεκμηριώνονται η ιστορική διαστρωμάτωση, η διαχείριση της επιζωγράφισης και οι εργασίες αναστήλωσης, με στόχο τη διατήρηση της παλαιότερης στρώσης. Η επιστημονική βιβλιογραφία είναι διεθνώς προσανατολισμένη, με παραπομπές σε έργα κορυφαίων βυζαντινολόγων και αρχιτεκτόνων.
Το Ὄψις Ἔνθεος. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ κλασικισμοῦ στὶς παλαιολόγειες τοιχογραφίες τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους αποτελεί μια εξαιρετικά προσεγμένη και πολυδιάστατη έκδοση. Η συμβολή της είναι τριπλή: Καλλιτεχνική, καθώς αναδεικνύει την παλαιολόγεια εικονογραφική έκφραση στην πλήρη της ένταση, επιστημονική, γιατί συνδυάζει αρχαιολογική, τεχνική και ιστορική έρευνα με ακρίβεια και τεκμηρίωση, αλλά και θεολογική, επειδή αναγνωρίζει τη λειτουργική δύναμη των μορφών και την ενσώματη θεολογία της εικόνας στο αγιορείτικο περιβάλλον. Η έκδοση απευθύνεται τόσο στον εξειδικευμένο ερευνητή όσο και στον φιλότεχνο αναγνώστη, προτείνοντας ένα νέο υπόδειγμα παρουσίασης της πολιτισμικής κληρονομιάς των Αγιορείτικων μονών. Τελικά, αποτελεί πολύτιμο εργαλείο για κάθε βιβλιοθήκη βυζαντινής τέχνης, θεολογίας, συντήρησης και μουσειολογίας.
