Δημοσιεύσεις
από Δρ Στέλλα Μουζακιώτου Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
  Free Member
Η εικαστική πρόταση του ιδεαλιστή δημιουργού Δημήτρη Κατσικογιάννη
Η αττική αγγειογραφία, η βυζαντινή ζωγραφική και οι σύγχρονες τάσεις της ευρωπαϊκής τέχνης ως σημεία συνάντησης και επαφής στο εικαστικό έργο του
View all

Η προσωπική και η καλλιτεχνική ζωή του σημαντικού ζωγράφου και γλύπτη Δημήτρη Κατσικογιάννη (1915-1991) είναι άρρηκτα συνυφασμένη με το μύθο του «αγωνιστή» καλλιτέχνη, θύματος και θύτη ταυτόχρονα του ιερού και αξεπέραστου χαρίσματος της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Υπήρξε, αδιαμφισβήτητα, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες, που έδωσε νέα πνοή στις εικαστικές τέχνες. Η δημιουργία του καταξιώθηκε μέσα από διεθνείς διακρίσεις και βραβεία και λειτουργεί ως παράδειγμα συνεχούς αναζήτησης και πειραματισμού, αντλώντας στοιχεία και επιρροές από την αρχαϊκή αγγειογραφία, τη βυζαντινή τέχνη και τις σύγχρονες τάσεις σημαντικών Ευρωπαίων δημιουργών.

Γεννημένος στην Καρυά Ολύμπου, σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, από την οποία, το 1939, πήρε υποτροφία για το Παρίσι, όπου έκανε μελέτη για την αναστήλωση του Μουσείου των Δελφών. Ο ασυμβίβαστος χαρακτήρας του θα τον οδηγήσει σύντομα σε αγωνιστικά μονοπάτια και η ζωή του θα στιγματιστεί από μια ανάμεικτη αίσθηση απομόνωσης και αβεβαιότητας, απόρροια της αντιστασιακής του δράσης.

Στην επαφή του με τα ευρωπαϊκά κινήματα στο Παρίσι εμπνέεται από τον γαλλικό Συμβολισμό (εικ. 1), ενώ η βαθιά γνώση της βυζαντινής αγιογραφίας τον ωθεί προς τη διαμόρφωση ενός τελείως προσωπικού ύφους, όπου μέσα από μονοχρωματικές θεματικές επιλογές και εξαϋλωμένα χρώματα απαθανατίζονται εικαστικά θέματα εμπνευσμένα από τους «πολιτικούς εξόριστους» (εικ. 2), το «Πολυτεχνείο» (εικ. 3, 4), τους αγροτικούς αγώνες, την τρομοκρατία, την «Παγκόσμια ειρήνη» (εικ. 5) και γενικότερα τους αγώνες και τις αγωνίες των λαών για μια ζωή χωρίς αδικίες και μισαλλοδοξία.

Ο δικός του μοντερνισμός είναι πολύ κοντά στον ελληνοκεντρικό εκείνον της Γενιάς του Τριάντα, με την έννοια ότι συνδυάζει –ή, πιο σωστά, αγωνιά στην προσπάθεια να συνδυάσει– τα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης με τις νέες εικαστικές φόρμες που δοκιμάζονται στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα στην Ευρώπη.

Έτσι, στα συμβολιστικά του έργα διακρίνουμε τα μοτίβα της αττικής αγγειογραφίας μέσα από τη χρησιμοποίηση μιας εγχάρακτης τεχνικής για τη ρεαλιστική απόδοση των χαρακτηριστικών και των ιδιαίτερων λεπτομερειών των θεμάτων του, τον επίπεδο χαρακτήρα της βυζαντινής αγιογραφίας, αλλά και τον τρόμο του κενού που χαρακτηρίζει τη λαϊκή τέχνη. Στις μεγάλες αλληγορικές ή ιστορικές συνθέσεις του διακρίνουμε μια διάταξη σε μορφή αρχαίας ζωφόρου που αναπτύσσεται πάνω σε μια υπερκόσμια «οθόνη» και καλεί το θεατή να συνδράμει στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη, αδελφοσύνη και ειρήνη μεταξύ των λαών.

Ο Κατσικογιάννης πάντα γοητευόταν βαθιά από το χαρακτήρα των προσώπων που φιλοτεχνούσε. Προτού αρχίσει να ζωγραφίζει, πλησίαζε την ψυχή των ανθρώπων που πόζαραν, την εξερευνούσε με σεβασμό, την απορροφούσε και την άφηνε να ζυμωθεί. Μετά, χωρίς διακοπή, με γρήγορες και σταθερές πινελιές, μετέφερε αυτό το είδος της ψυχολογικής ενδοσκόπησης πάνω στον καμβά. Χωρίς να ανατρέχει πάντα σε αλληγορικές προφάσεις ή συμβολικές μεταμφιέσεις οποιασδήποτε μορφής, ο καλλιτέχνης απλοποιεί στο μέγιστο βαθμό το περίγραμμα της φιγούρας, που αναδεικνύεται περιβαλλόμενη από μια λεπτή και αρμονική γραμμή, μεγάλης εκφραστικής και δημιουργικής δύναμης, σύμφωνα με τα πρότυπα του Σεζάν και του Ματίς. Η κομψή επιμήκυνση του λαιμού αναδεικνύει τη γλαφυρότητα της μοναχικής και λεπτής φιγούρας, ενώ τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μορφής αποδίδονται με διεισδυτική απλότητα. Προσπαθώντας να εμφανίσει την εκρηκτική ιδιοσυγκρασία των μορφών του, δίνει έμφαση στα πληθωρικά σαρκώδη χείλη και τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια, που κοιτάζουν κατάματα το θεατή, χωρίς καμιά συστολή. Τα μάτια –«ο καθρέφτης της ψυχής»– παίζουν ασυνήθιστα σημαντικό ρόλο στα έργα του. Πάντα μεγάλα και εκφραστικά, παραμένουν το όργανο της όρασης που μπορεί να στρέψει το ενδιαφέρον προς τα μέσα, προς τα έξω, να κοιτάξουν με επίπληξη ή να προκαλέσουν το θεατή σε ένα παιχνίδι εσωστρέφειας.

Είναι γεγονός ότι τα έργα του Κατσικογιάννη αναφέρονται σε πανανθρώπινες και διαχρονικές αξίες, φορείς σκέψεων και στόχων, ιδανικών και συναισθημάτων που αποδίδονται με πρωτοφανή μνημειακότητα όσον αφορά, κυρίως, την ανθρώπινη μορφή, η οποία ανυψώνεται σε καθολικό σύμβολο. H μελέτη των προσωπογραφιών του ανάγει τις επιμηκυμένες, αρχετυπικές μορφές των συνθέσεών του στα κυκλαδικά ειδώλια και στην τέχνη του Μοντιλιάνι, ενώ η αποτύπωση της έντονης κίνησης και των μυών στα κλασικά πρότυπα και την αναγεννησιακή τέχνη. Θεματολογικά, τα έργα του είναι φορτισμένα με έννοιες, όπως η μοναξιά της ύπαρξης, η επαφή και το αλληλέγγυο, η πυκνή ουσία της ζωής και ο διαρκής αγώνας των λαώνπου αγωνίζονται για τα ανθρώπινα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας.

Ο Δημήτρης Κατσικογιάννης, αφού μαθήτευσε δίπλα στο δάσκαλο Κώστα Δημητριάδη, με μαεστρία και ρεαλισμό, δίνει μια άλλη εκδοχή της «κατοχικής μάνας». Αυτή τη φορά μας συγκλονίζει ο αγώνας της αρχετυπικής ηρωίδας μητέρας, που λυσσαλέα κάνει τα πάντα, μέσα στις αντιξοότητες του πολέμου, για να σώσει την οικογένειά της και να την οδηγήσει ενωμένη έξω από τη δίνη των τραγικών γεγονότων που ζει. Με το κεφάλι ψηλά και πρόσωπο τραχύ σαν πέτρα, μοιάζει με ακλόνητο βράχο που όσες επιθέσεις και αν δεχτεί, στέκει εκεί… πάντα περήφανη και δυνατή (εικ. 6, 8). Σκιαγραφεί αριστοτεχνικά το πορτρέτο της αλύγιστης –μα και τόσο ανθρώπινης– ηρωίδας. Είναι η μάνα σύμβολο που μένει όρθια ακόμα κι όταν όλα γύρω της έχουν γκρεμιστεί. Με βλέμμα αγέρωχο, μοιάζει να κοιτάζει έξω… τον ήλιο, την ελπίδα, που φαίνεται ότι έρχεται από μακριά. Άλλες φορές, το πρόσωπό της θλιμμένο, αλλά ταυτόχρονα τόσο όμορφο και τρυφερό, τη στιγμή που κοιτάζει το μωρό της που κοιμάται ήσυχα (εικ. 7) ή τη στιγμή που το κρατά στην αγκαλιά της και παίζει μαζί του (εικ. 9), αποπνέει μια συγκρατημένη καλοσύνη. Τα τεράστια μάτια της φανερώνουν πως δοκίμασε όλες τις τραγωδίες της ζωής και πως ανέβηκε σκαλί σκαλί τον πόνο και τα βάσανα, για να χτίσει αυτήν την ανυπέρβλητη και σεβάσμια προσωπικότητα. Μοιάζει με άπαρτο οχυρό, που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο με παρρησία και τόλμη. Μέσα από το χρωστήρα του αντικρίζουμε με δέος και συγκίνηση τη μάνα-ηρωίδα της εκάστοτε Κατοχής… του εκάστοτε Πολέμου…

Ο Δημήτρης Κατσικογιάννης πραγματοποίησε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως στα Μουσεία Πούσκιν και Ερμιτάζ. Τα έργα του, μέσα από μια επιμονή ιδεαλιστική και ανατρεπτική ενατένιση του κόσμου, άφησαν το δικό τους αποτύπωμα στη σύγχρονη ελληνική τέχνη.

Δρ Στέλλα Μουζακιώτου

Καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Επιμελήτρια Εκθέσεων (smouzaki@tutors.eap.gr)

ΕΙΚ. 9. Μάνα IV, Συλλογή Δ. Ζιώγα.
1 / 9
Βιβλιογραφία
Μουζακιώτου Στέλλα, «Δημήτρης Κατσικογιάννης: στα βήματα του ανατρεπτικού εικαστικού μέσα από έργα της ιδιωτικής συλλογής του Δημητρίου Ζιώγα», εφημ. ΕΚΦΡΑΣΗ, αρ. φύλλου 147, 20 Ιουλίου 2013, σ. 12.
Μουζακιώτου Στέλλα. «"Η Μάνα της Κατοχής" μέσα από το εικαστικό έργο του Κώστα Βαλσάμη και του Δημήτρη Κατσικογιάννη», εφημ. ΕΚΦΡΑΣΗ, αρ. φύλλου 151, Μάρτιος 2013, σ. 12.