Μια χιουμοριστική ματιά στο θέμα επαναπατρισμού έργων τέχνης και, ειδικότερα, στην επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα, μετά την εντατικοποίηση της εκστρατείας υπέρ της επιστροφής τους την περασμένη εβδομάδα, δημοσίευσε η HuffingtonPostμε τίτλο «Χάνοντας τα μάρμαρά μας: Πρέπει η Μεγάλη Βρετανία να επιστρέψει τα Ελγίνεια στην Ελλάδα;». Υπογράφει ο Greg Jenner. Παραθέτουμε το κείμενο.
Οι άγραφοι κανόνες ευγενείας και κόσμιας συμπεριφοράς υπαγορεύουν την αποφυγή συζητήσεων περί σεξ, πολιτικής και θρησκείας σε δείπνα. Θα ήθελα να προσθέσω ένα ακόμη θέμα στη λίστα αυτή: τον επαναπατρισμό πολιτιστικών αγαθών. (…) Το συγκεκριμένο θέμα δεν φιγουράρει συχνά στην πρώτη θέση των προτιμήσεων, ωστόσο η ιδέα της επιστροφής αγαθών αρχαιολογικής κληρονομιάς σε διάφορους λαούς ανά τον κόσμο μπορεί να προκαλέσει έναν κανονικότατο καβγά μεταξύ τυρού και αχλαδιού. Τώρα, λίγους μόλις μήνες πριν από του Ολυμπιακούς, οι φωνές που υποστηρίζουν την επιστροφή των Ελγινείων μαρμάρων μας στο ελληνικό έθνος δυναμώνουν για άλλη μια φορά, και άρα φαίνεται αδύνατον να αποφύγουμε να εμπλακούμε σε άλλη μια πολύπλοκη διαφωνία.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Γιατί μιλάμε για τα Ελγίνεια μάρμαρα; Ιδού ο πρώτος σκόπελος της συζήτησης – δεν αναφερόμαστε σε αυτά ως «μάρμαρα του Παρθενώνα» (του κτιρίου στο οποίο ανήκαν), ή ως «μάρμαρα του Φειδία» (του γλύπτη που τα φιλοτέχνησε), αλλά αντ’ αυτών έχουν πάρει το όνομα του αριστοκράτη που τα βούτηξε από την Ελλάδα. Εξ όσων γνωρίζω, οι πέτρες δεν επηρεάζονται από το «σύνδρομο της Στοκχόλμης», άρα δεν ταυτίστηκαν τα ίδια τα μάρμαρα από μόνα τους με τον απαγωγέα τους. Όχι, ήταν ο βρετανικός λαός που τους κόλλησε το παρατσούκλι «Ελγίνεια», σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τη γενναιοδωρία του λόρδου να τα πουλήσει σε μειωμένη τιμή στο [βρετανικό] έθνος το έτος 1816. Άρα λοιπόν, η Μεγάλη Βρετανία έχει ήδη διαπράξει έναν σφετερισμό πολιτιστικού αγαθού, με αυτό το rebrandingτων γλυπτών. Κοντολογίς, η ονομασία αυτή υποδηλώνει ότι τα γλυπτά ήταν αρχικά του Έλγιν, ο οποίος στη συνέχεια τα πούλησε.
Το θέμα είναι πολύπλοκο… Ο λόρδος Έλγιν ήταν εκείνη την εποχή πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας, όχι όμως διαπιστευμένος στην Ελλάδα. Τα διπλωματικά του καθήκοντα συνδέονταν με την Υψηλή Πύλη, που κυβερνούσε την Ελλάδα από τον 15ο αιώνα και ήταν, ως εκ τούτου, και ήταν η «υπεύθυνη» για την πολιτιστική κληρονομιά της τελευταίας. Ο Σουλτάνος ήταν ευγνώμων για τη βρετανική υποστήριξη που ελάμβανε εναντίον του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, γεγονός που εξασφάλισε στον Έλγιν ένα άκρως αμφιλεγόμενο φιρμάνι το οποίο του επέτρεπε να αφαιρέσει τους γλυπτούς θησαυρούς από τον φημισμένο Παρθενώνα (…). Η αρχική ιδέα του ήταν να σχεδιάσει απλά και να φτιάξει γύψινα εκμαγεία, αλλά [σε αυτή του την ιδέα] η βρετανική κυβέρνηση έδειξε περίπου όσο ενθουσιασμό μπορεί να εκφράσει ένας νεκρός ασβός. Αφότου πληροφορήθηκε ότι οι ντόπιοι χωρικοί πελεκούσαν και αφαιρούσαν αυτά τα μαρμάρινα αριστουργήματα και τα έκαιγαν για ασβέστη, ο Έλγιν αποφάσισε να τα φορτώσει σε ένα πλοίο και να τα φυγαδεύσει σε έναν τόπο όπου να ήταν ασφαλή. Στο δικό του το μυαλό, αυτός ο τόπος δεν μπορούσε να είναι άλλος από το Βρετανικό Μουσείο. Κρατώντας το λόγο του, αρνήθηκε να τα πουλήσει σε ιδιώτες (ή στον Ναπολέοντα) και τα πούλησε –με ζημία- στο Βρετανικό.
Η πράξη του αυτή θεωρήθηκε αμφιλεγόμενη, ακόμη και στη Βρετανία της Αντιβασιλείας. Ο Έλγιν δεν έλαβε διεθνή αναγνώριση για αυτή του την αποστολή διάσωσης των μαρμάρων. Ο λόρδος Μπάιρον, που λίγο αργότερα θα έχανε τη ζωή του στα ξένα, υποστηρίζοντας τον ελληνικό Αγώνα Ανεξαρτησίας, το θεώρησε πράξη τυραννικού βανδαλισμού, και έκανε ό,τι θα έκανε κάθε εξοργισμένος πολιτικός: έγραψε στίχους για το θέμα. (…) Τα Ελγίνεια (…) απορρίφθηκαν από ορισμένους κριτικούς τέχνης ως άνευ αξίας, γιατί ήταν «βρόμικα» και εν μέρει κατεστραμμένα. Κατά τα φαινόμενα, η αρχαία τέχνη έπρεπε να είναι ανατομικά άψογη για να αξίζει να την κρατήσει κανείς. Παρ’ όλα αυτά, τα μάρμαρα ενσωματώθηκαν στη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου, όπου και έμειναν έκτοτε.
Αν μεταφερθούμε αρκετά χρόνια μπροστά, στο 2012, οι Ολυμπιακοί έχουν σχεδόν έρθει στην πόλη. Για άλλη μια φορά, το θέμα του επαναπατρισμού επανήλθε στην επικαιρότητα (…). Την περασμένη εβδομάδα, ο Στίβεν Φράι μαζί με πολλούς άλλους έκαναν έκκληση επιστροφής των μαρμάρων στην Αθήνα. Πράγμα που δείχνει να είναι ένα απολύτως δικαιολογημένο αίτημα. Από τον καιρό της επίσκεψης του Έλγιν, η Ελλάδα έχει ωριμάσει ως έθνος, και από χρεωκοπημένη, υποδουλωμένη επαρχία έχει εξελιχθεί σε χρεωκοπημένο ανεξάρτητο κράτος… Εντάξει, δεν σφύζει άκρας υγείας, αλλά έχουν προ πολλού περάσει οι εκρηκτικές μέρες όπου ο Παρθενώνας χρησιμοποιούνταν ως μπαρουταποθήκη. Σήμερα, η Ελλάδα προασπίζεται με ανυπόκριτο πάθος την κληρονομιά της.
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κάποιες μικρές αντιρρήσεις που ακούγονται. Όπως ότι η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας έχει μειώσει το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων που προορίζονταν για τον πολιτισμό, και κάμποσοι αρχαιολογικοί χώροι ήδη κινδυνεύουν από την έλλειψη επενδύσεων για τη διατήρησή τους. Για να χρησιμοποιήσουμε μια μεταφορά από το χώρο των κοινωνικών λειτουργών, υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η Ελλάδα είναι ακατάλληλος γονέας και δεν μπορεί κανείς να της εμπιστευθεί ένα τόσο εύθραυστης υγείας παιδί, που ήδη μια φορά στο παρελθόν το ανατίναξαν. Προσωπικά, βρίσκω άδικο το επιχείρημα αυτό. Πρώτα απ’ όλα επειδή, επιστρέφοντας τα μάρμαρα στον Παρθενώνα, θα αυξανόταν ο τουρισμός και θα σημειωνόταν εισροή νέων κεφαλαίων για την προστασία του. Αυτή τη στιγμή, το μουσείο [της Ακρόπολης] στην Ελλάδα έχει [στη θέση των αυθεντικών] γύψινα αντίγραφα. Πώς θα νιώθαμε εμείς αν επισκεπτόμενοι το SalisburyPlainαντικρίζαμε ένα μεγαλιθικό μνημείο από αφρολέξ, γιατί το Στόουνχεντζ θα ήταν στο Άμπου Ντάμπι προς χάριν της προστασίας του;
Εκείνο που προκαλεί το μεγαλύτερο προβληματισμό, ωστόσο, είναι το θέμα του κακού προηγούμενου. Αν επιστρέψουμε τα Ελγίνεια, τότε ξαφνικά όλες οι συλλογές πολιτιστικών αγαθών της Μεγάλης Βρετανίας θα γίνουν «εύκολος στόχος». Αιγυπτιακές αρχαιότητες, αναγεννησιακοί πίνακες, ρωμαϊκές προτομές, ινδικοί θησαυροί, κινέζικα βάζα – πολλές από τις συλλογές των μουσείων μας, και κυρίως του Βρετανικού Μουσείου, αποκτήθηκαν την εποχή που η Βρετανική Αυτοκρατορία μεσουρανούσε, κι εμείς οργώναμε θάλασσες και ηπείρους της υφηλίου. Η Κίνα τότε πόρρω απείχε από το να είναι οικονομική υπερδύναμη – αντιθέτως, ήταν θύμα των δυτικών αποικιοκρατικών παρεμβάσεων, που οδήγησαν στους δύο Πολέμους του Οπίου και την Εξέγερση των Μπόξερ. Σήμερα, βέβαια, τα πράγματα έχουν αλλάξει για την Κίνα – αν άρχιζε να ζητά πίσω τα πράγματά της, σαν εξαγριωμένη ερωμένη που συνειδητοποιεί ξαφνικά ότι ξόδεψε τα καλύτερά της χρόνια με έναν ηλίθιο, η μόνη μας άμυνα θα είναι η πάγια πολιτική άρνησης της επιστροφής. Η επιστροφή των μαρμάρων στην Ελλάδα θα άνοιγε λοιπόν τους ασκούς του Αιόλου.
Υπάρχει όμως άλλη μια, πιο ομιχλώδης πτυχή που διακυβεύεται εδώ. Τι είναι ο πολιτισμός; Μπορεί στ’ αλήθεια να έχει εθνική «ετικέτα»; Μπορούμε στ’ αλήθεια να υποστηρίξουμε ότι κάθε έργο τέχνης είναι ηθικά συνδεδεμένο με τον τόπο όπου δημιουργήθηκε; Πάρτε για παράδειγμα ένα κέλτικο περιδέραιο που φοριόταν στην Εποχή του Σιδήρου. Οι Κέλτες βρέθηκαν σε όλη την Ευρώπη, από την Ελλάδα ως την Ιρλανδία. Αν οι αρχαιολόγοι βρουν ένα πολύτιμο περιδέραιο στη Γαλλία, αλλά οι ειδικοί πουν ότι κατασκευάστηκε στη Γερμανία, ποιος απ’ τους δύο δικαιούται να το κρατήσει; Μπορεί η Ιρλανδία να το διεκδικήσει με το επιχείρημα ότι εκπροσωπεί την εθνική πολιτιστική της κληρονομιά; Ή μήπως θα έπρεπε να περιοδεύει επ’ άπειρον ανά την Ευρώπη, σαν τους RollingStones;
(…) Η Μεγάλη Βρετανία, π.χ., είναι ένα έθνος που δημιουργήθηκε από τη συγχώνευση κέλτικων, γερμανικών, σκανδιναβικών, γαλλικών, δανέζικων και αφρικανικών λαών (κ.ά.). Το πολιτικό μας σύστημα βασίζεται σε αρχαιοελληνικές ιδέες περί δημοκρατίας, ενώ η νομοθεσία μας είναι επηρεασμένη από το ρωμαϊκό δίκαιο. Η θρησκευτική ιστορία μας παρουσιάζει κοινά στοιχεία με τη Μέση Ανατολή, και η πνευματική μας κληρονομιά οφείλει πολλά στην ιταλική Αναγέννηση. Και για να περιπλακούν ακόμη πιο πολύ τα πράγματα, άνθρωποι του έθνους μας ίδρυσαν τη σύγχρονη Αμερική και την Αυστραλία, και οι μηχανικοί μας σχεδίασαν τους σιδηρόδρομους της Ινδίας. Υπό αυτή την έννοια, είναι ευκολότερο να προσηλυτίσει κανείς τη SarahPalinστον κομουνισμό, παρά να προσδιορίσει ξεκάθαρα την έννοια του τι σημαίνει «βρετανικός».
Μάλιστα, ίσως και να μη θέλουμε να κάνουμε κάτι τέτοιο. Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο παιχνίδι το να διεκδικείς πολιτιστικά αγαθά για εθνικιστικούς λόγους (…).
Προσωπικά, θα ήθελα να δω τα Ελγίνεια μάρμαρα να δίνονται στην Αθήνα για μια δοκιμαστική περίοδο, ούτως ώστε τουλάχιστον να μπορεί να τα θαυμάσει κανείς για λίγο στο φυσικό τους περιβάλλον. Οι λόγοι που το πιστεύω αυτό είναι σχετικά απλοί. Περίπου 3.000 χρόνια πριν, η Ελλάδα επινόησε τους Ολυμπιακούς ως μία «μονοπολιτισμική» θρησκευτική εορτή αθλητισμού – μόνο οι Έλληνες μπορούσαν τότε να συμμετέχουν σε αυτούς, και παρ’ όλα αυτά να που σήμερα ετοιμαζόμαστε να γιορτάσουμε την Ολυμπιάδα στο Λονδίνο. Οι Ολυμπιακοί έχουν γίνει παγκόσμια κληρονομιά, που έχει τις ρίζες της στην Ελλάδα, αλλά την μοιράζεται ο κόσμος όλος. Δεν βλέπω για ποιο λόγο τα Ελγίνεια δεν θα μπορούσαν να έχουν ένα παρόμοιο στάτους, και είναι άσχημο ένα έθνος να επιμένει τόσο και να αρνείται να τα μοιραστεί. Ναι, είναι αλήθεια ότι οι τουρίστες μπορούν να έρθουν και να τα δουν δωρεάν στο Λονδίνο, αλλά δεν μπορούν όλοι να αντέξουν οικονομικά ένα τέτοιο ταξίδι.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ταξιδεύουν ανά τον κόσμο, φτάνουν σε μακρινές πόλεις και μεταφέρουν τα ιδανικά και την ιστορία τους σε άλλους τόπους. Δίνουν έμπνευση σε μέρη που η έμπνευση ίσως να έλειπε πρωτύτερα, και ενώνουν εκατομμύρια άγνωστους μεταξύ τους ανθρώπους που έμοιαζε να μην έχουν κανένα κοινό μεταξύ τους. Με τον ίδιο τρόπο, τα Ελγίνεια μάρμαρα είναι από τους πολυτιμότερους αρχαιολογικούς θησαυρούς του κόσμου, και αποκαλύπτουν τις ρίζες πολλών καλλιτεχνικών παραδόσεων. Μπορούν και αυτά να δώσουν έμπνευση, είναι ένα πανανθρώπινο κληροδότημα. Και θα ήταν υπέροχο αν, όπως ακριβώς και οι Ολυμπιακοί, μπορούσαν εκείνα να πηγαίνουν στους ανθρώπους, όχι να έρχονται οι άνθρωποι σε αυτά.