Ο Πλάτων (429-347 π.Χ.) θεωρείται παγκοσμίως μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες όλων των εποχών. Με το σύνολο του έργου του άσκησε τεράστια επιρροή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, αλλά και στη δυτική φιλοσοφική παράδοση μέχρι και σήμερα (εικ. 1).

Το πραγματικό του όνομα ήταν Αριστοκλής. Ονομάστηκε Πλάτων στην εφηβεία του επειδή είχε πλατύ πρόσωπο και στέρνο. Πλατύ πρόσωπο παρατηρείται και στα αντίγραφα κεφαλής του αγάλματός του. Μήπως όμως παρέμεινε το προσωνύμιο «Πλάτων» λόγω της εξέχουσας ευρύτητας του πνεύματός του, και όχι τόσο για το πλατύ του πρόσωπο; [σημ. 1]. Τα αρχαία προσωνύμια ήταν συχνά επαινετικά της προσφοράς ενός πολίτη στην κοινωνία και επιστέγασμα αναγνώρισης και θαυμασμού. Όπως ο Αριστοτέλης ονόμασε Εύ-φραστο και αργότερα Θεό-φραστο τον μαθητή του, για την αξιοθαύμαστη ευχέρειά του στον λόγο.

Ο ανδριάντας του Πλάτωνα, κατά τον Παυσανία, είχε στηθεί στην Ακαδημία, με αφιέρωση από έναν Πέρση, τον Μιθριδάτη. Στην αφιέρωση αναφερόταν ότι δημιουργός του αγάλματος ήταν ο σημαντικός Αθηναίος γλύπτης Σιλανίων [σημ. 2].

Στο σημείο αυτό, σκόπιμη είναι μια παρένθεση:

Όταν οι Ρωμαίοι κατακτούσαν την Ελλάδα, έμεναν εκστατικοί μπροστά στα γλυπτά αριστουργήματα που αντίκριζαν στις ελληνικές πόλεις – τις οποίες λεηλατούσαν, επί δεκαετίες, με ακόρεστη απληστία. Η Ρώμη είχε μετατραπεί σε «ένα απέραντο Μουσείο ελληνικών καλλιτεχνικών θησαυρών» [σημ. 3]. Ανάκτορα, επαύλεις και δημόσια κτήρια διακοσμούνταν με ελληνικά έργα.

Όπου τα αυθεντικά έργα δεν επαρκούσαν, η διακόσμηση ολοκληρωνόταν με αντίγραφα των πρωτότυπων. Μία αστείρευτη παραγωγή αντιγράφων και νεοκλασικών έργων κάλυπτε τον αριθμό των γνήσιων κλασικών [σημ. 4]. Οι αυθεντικοί ανδριάντες επιφανών ήταν συνήθως ορειχάλκινοι και για αυτόν τον λόγο τους επόμενους αιώνες καταστράφηκαν – επαναχυτεύθηκαν για να γίνουν νομίσματα, όπλα και σκεύη. Ευτυχώς, εύποροι Ρωμαίοι ανέθεταν σε Έλληνες γλύπτες να φιλοτεχνούν κυρίως μαρμάρινα αντίγραφα των κεφαλών επιφανών Ελλήνων, για να διακοσμούν αρχοντικά και άλλους χώρους. Οι πολύ πλούσιοι, αριστοκράτες και φορείς, παράγγελναν ακριβά αντίγραφα ολόκληρων των ανδριάντων.

Έτσι διασώθηκε η κεφαλή του αυθεντικού ανδριάντα του Πλάτωνα σε 20 αντίγραφα, ενώ το ίδιο το έργο δεν έχει βρεθεί έως σήμερα, ούτε αντίγραφό του [σημ. 5] (εικ. 2).

Δύο ποιοτικά αντίγραφα της κεφαλής, ένα που βρίσκεται στο Μουσείο της Κοπεγχάγης και μια μικρή χάλκινη προτομή στο Kassel της Γερμανίας (Museumslandschaft Hessen Kassel), μας βοηθούν κυρίως να κατανοήσουμε τη μορφή του πρωτότυπου γλυπτού πορτρέτου του φιλοσόφου. Αυτά τα δύο αντίγραφα αποτέλεσαν και τη βάση για τη ζωγραφική αναπαράσταση της κεφαλής που εκπόνησα [σημ. 6] (εικ. 3).

Ο Πλάτων παρουσιάζεται με πλατιά κεφαλή, μεγάλη κυρτή μύτη, ευρύ μέτωπο, ευθεία γραμμή φρυδιών, χαλαρά μάγουλα, κοντά μαλλιά, αριστοκρατική γενειάδα. Κατά τον Paul Zanker, ο τρόπος απεικόνισης, όσο και τα χαρακτηριστικά, υποδεικνύουν πως το άγαλμά του θα μπορούσε κάλλιστα να είχε δημιουργηθεί ενόσω ζούσε ο φιλόσοφος [σημ. 7].

Φαίνεται ότι έσκυβε ελαφρά (εικ. 4). Δεν παρουσιάζεται όμως ηλικιωμένος, όπως κατά κανόνα άλλοι φιλόσοφοι, ούτε και επιδεικτικά σαν φιλόσοφος, σημειώνει ο R.R.R. Smith [σημ. 8]. Ο Πλάτων αποδίδεται σαν ένα αυστηρό πρότυπο συμπεριφοράς, σαν ένας ώριμος Αθηναίος πολίτης, μία προσωπικότητα προς μίμηση – σύμφωνα με τις προσδοκίες της κλασικής πόλεως [σημ. 9]. Η έκφραση των ματιών και γενικότερα του προσώπου του, με τις βαθιές ρυτίδες ανάμεσα στα φρύδια και τις οριζόντιες στο μέτωπο, υποβάλλουν αίσθηση συντηρητικότητας και εντατικής σκέψης.

Μια από τις πρωτοποριακές κατακτήσεις της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής προσωπογραφικής τέχνης αποτελεί το επίτευγμα να αποδίδεται το όλον της προσωπικότητας των εικονιζόμενων, τιμώντας ιδιαίτερα την πνευματικότητα. Οι καλλιτέχνες δεν περιορίζονταν στην παρουσίαση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών σώματος και κεφαλής. Απέδιδαν έως και φιλοσοφικές διδαχές, τη δυναμική της σκέψης, τη στάση ζωής τους. Επιθυμούσαν να εικονίσουν το «εντός άγαλμα», κατά την έκφραση του Πλάτωνα (Συμπόσιο 216e) [σημ. 10]. Στην προσωπογραφική τέχνη χρησιμοποιήθηκαν έως και σημαίνουσες ασυμμετρίες [σημ. 11]. Ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. οι γλύπτες επεδίωκαν να εμφανίζουν τους επιφανείς διανοητές με έκφραση σκεπτική [σημ. 12] (εικ. 5). Η Σκέψη θεωρείται σκληρή εργασία, που απαιτεί τεράστια προσωπική προσπάθεια και συγκέντρωση. Αποτελεί Αρετή [σημ. 13].

Η αγαλματική αυτή μορφή ανήκει στην περίοδο της εξέλιξης μιας πιο προσωπικής και αναλυτικής προσέγγισης των φυσιογνωμιών. Επιπρόσθετα, κύριο χαρακτηριστικό της έκφρασης στο πρόσωπο του Πλάτωνα είναι το είδος της σκέψης που αποτυπώνεται στο πρόσωπό του, το οποίο, όπως τονίζει ο Paul Zanker, αποτελεί καινοτομία του 4ου αι. π.Χ. [σημ. 14] (εικ. 6). Δεν παρουσιάζεται απλώς σκεπτικός και σοβαρός, όπως μέχρι τότε οι επιφανείς του πνεύματος, αλλά βαθιά απορροφημένος στους προβληματισμούς του, εμβριθής. Αυτή η ένταση σκέψης στο πρόσωπο του αγάλματος του Πλάτωνα επηρέασε τους μετέπειτα γλύπτες. Οι βαθιές ρυτίδες στο μέτωπο χαρακτήριζαν πλέον τα αγάλματα των φιλοσόφων των επόμενων δεκαετιών, που διακρίνονταν από τα αγάλματα ποιητών και άλλων κορυφαίων του πνεύματος (εικ. 7). Όλοι οι φιλόσοφοι παρουσιάζονται με αυλακωμένα μέτωπα, αλλά με διαφορετική, σημαίνουσα έκφραση, για τον κάθε εικονιζόμενο και την εποχή του – σαν μοντέλα σκέψης [σημ. 15].

Ένα κοινό σημείο που παρατηρείται στην αρχαία ελληνική εικονογραφία είναι ότι η αρετή της σκέψης συνοδεύεται πάντα από τη σεμνότητα. Ουδείς φιλόσοφος αναπαραστάθηκε ποτέ αλαζών ή καθισμένος σε θρόνο. Οι αρχαίοι Έλληνες γλύπτες σχεδίαζαν τους επιφανείς του πνεύματος ως εκπροσώπους των αξιών της Πόλης, για να εκφράσουν τη δύναμη που προέρχεται από την πνευματική και ηθική υπεροχή.

*

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο σχεδιασμός της γενειάδας και η ενδεχόμενη σημειολογία της. Καταθέτω μια πρώτη προσπάθεια διερεύνησης.

Η ποιότητα του μαρμάρινου αντιγράφου της κεφαλής που εκτίθεται στην Κοπεγχάγη υπερέχει των άλλων αντιγράφων (εικ. 1) και μας βοηθά να κατανοήσουμε την εικόνα της γενειάδας του χαμένου αυθεντικού ανδριάντα του Πλάτωνα. Ομοιάζει σε μεγάλο βαθμό με το αντίγραφο που εκτίθεται στο Kassel (στο οποίο, όμως, ο αντιγραφέας-γλύπτης που το κατασκεύασε απέδωσε με ήπιο ανάγλυφο τη γενειάδα -απέφυγε να σμιλεύσει βαθύτερα τις εσοχές της- όπως και λεπτομέρειες σε άλλα μέρη της κεφαλής (εικ. 3).

Για να κατανοήσουμε το σκεπτικό με το οποίο σχεδιάζονταν οι γενειάδες, παρατηρούμε μερικούς τύπους γενειάδων Ελλήνων επιφανών που έζησαν τον 5ο αι. π.Χ. έως και τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. (εικ. 8): Οι στρατηγοί, όπως ο Περικλής (πρώτος επάνω αριστερά), απεικονίζονταν με γένια κοντά. Γυριστή στο κάτω μέρος η γενειάδα, όπως του ποιητή Πίνδαρου (στο μέσον της επάνω σειράς) ήταν έτσι στερεωμένη, ώστε να μην ενοχλεί στο παίξιμο της λύρας. Οι αριστοκράτες εμφανίζονταν με περίτεχνες γενειάδες. Οι κλασικοί φιλόσοφοι (όπως ο Σωκράτης, στην κάτω σειρά αριστερά) με τριγωνικές, μακριές. Οι Επικούρειοι με περιποιημένες. Στο κέντρο της κάτω σειράς, ο Επίκουρος εμφανίζεται με γενειάδα που καταλήγει χωρισμένη σε δύο βοστρύχους (μπούκλες). Ο στωικός Ζήνων εκ Κύπρου (τελευταίος) παρουσιάζεται με τετράγωνο σχήμα γενίου, που κατά τον R.R.R. Smith παραπέμπει στις ασυμβίβαστες, ριζοσπαστικές πεποιθήσεις του [σημ. 16].

Οι γενειάδες ανήκουν στα στοιχεία του γενικότερου σχεδιασμού των ανδριάντων που παραπέμπουν στις ενασχολήσεις και τη στάση ζωής των τιμώμενων επιφανών.

Η αριστοκρατική γενειάδα του Πλάτωνα διακρίνεται από άλλες παρόμοιες της εποχής του για την εντυπωσιακή της διάταξη. Δεν αποτελείται από σύνθεση διαφορετικών διακοσμητικών μερών, όπως συνήθως οι αριστοκρατικές γενειάδες. Είναι γεωμετρικά δομημένη κατά βάσιν, από παράλληλες γραμμές, τεμνόμενες διαγωνίως από άλλες παράλληλες (τσακισμένη σε κάποια σημεία, ιδιαίτερα στην αριστερή της πλευρά) (εικ. 9).

Εάν ο σχεδιασμός της γενειάδας του Πλάτωνα σχετίζεται με κάποια ενασχόλησή του, όπως συμβαίνει με άλλους επιφανείς, ενδεχομένως παραπέμπει στη συμβολή και στη σημασία που έδινε ο φιλόσοφος στις μαθηματικές επιστήμες, όπως στη Γεωμετρία, την Αρμονική, την Αστρονομία. Το μαθηματικό κάλλος και τη μαθηματική τάξη -που αναζητούσαν ο Πλάτων και οι μαθητές του- συμπληρώνει ο φυσικός Παναγιώτης Παπασπύρου σε συζήτηση.

Είναι σημαντική η συμβολή του Πλάτωνα στην ανάπτυξη των Μαθηματικών επιστημών και γνωστή η επίδρασή του από τους Πυθαγόρειους [σημ. 17].

Και, όπως ο ίδιος ο Πλάτων μας διδάσκει στην Πολιτεία του, «Η σπουδή των Μαθηματικών μας βοηθάει να αντικρίσουμε ευκολότερα την ιδέα του αγαθού [«Το δε πολύ αυτής (δηλαδή της Γεωμετρίας) τείνει προς το ποιείν κατιδείν ράον την του αγαθού ιδέαν» («Πολιτεία» 526 Ε)].

Εφόσον ο ανδριάντας του Πλάτωνα στήθηκε ενόσω ζούσε ο Πλάτων, ο σημαντικός δημιουργός του έργου αυτού, ο Σιλανίων, κάλλιστα θα μπορούσε να συζητά με τον μεγάλο φιλόσοφο και να επηρεάζεται από προτάσεις ή ιδέες του.

Στο ερώτημα «γιατί επελέγη σχήμα με τεμνόμενες παράλληλες γραμμές σε ρομβοειδή διάταξη και όχι κάποιος άλλος γεωμετρικός σχεδιασμός», μία εκδοχή είναι ότι η επιλογή σχετίζεται με την πολύ παλαιά πρακτική (από προϊστορικές εποχές), να σχεδιάζονται τέτοια σχήματα σε αγγεία κ.ά. ή να χαράσσονται σε πέτρες και βράχους. Αναφέρουμε την περίπτωση μιας φυσικής σφαίρας από σκληρή λάβα που βρέθηκε εγχάρακτη στις Άκρες Κεντρικής Εύβοιας, σε περιοχή εκμετάλλευσης σιδηρονικελιούχου μεταλλεύματος (υπό δημοσίευση) (εικ. 10). Ορισμένα από αυτά τα σχήματα τεμνόμενων παραλλήλων γραμμών σε ρομβοειδή διάταξη, που διακρίνονται και στο εύρημα, θεωρείται ότι παραπέμπουν σε αστρονομικά στοιχεία. Σύμφωνα με τον Καθηγητή Φυσικής Διαστήματος Ξενοφώντα Μουσά, εάν στρέψουμε την εικόνα της σφαιρικής λάβας κατά 90° μοίρες, τότε:

1. Οι οριζόντιες γραμμές δείχνουν την Ανατολή και τη Δύση ήλιου στις ισημερίες.

2. Οι άλλες διαγώνιες δείχνουν την Ανατολή και τη Δύση ήλιου στα ηλιοστάσια.

Η γωνία μεταξύ τους είναι περίπου 60° μοίρες.

Ρομβοειδή σχεδιάσματα ήταν χρήσιμα σε προϊστορικές εποχές για τον υπολογισμό του χρόνου, στο κυνήγι κ.ά.

Κατά την άποψή μου θα πρέπει να ερευνηθεί περαιτέρω η σημειολογία της γενειάδας του ανδριάντα του Πλάτωνα.

*

Καταλήγουμε επισημαίνοντας:

Τα τιμητικά αγάλματα των αρχαίων επιφανών, στημένα σε πολυσύχναστα μέρη, «συνομιλούσαν» με το κοινό. Οι εικονιζόμενοι αποτελούσαν παραδείγματα προς μίμηση. Όπως και το αρχαίο θέατρο, οι ανδριάντες δίδασκαν.

Εύη Σαραντέα

Ζωγράφος

*

Ευχαριστίες

Τις θερμότερες ευχαριστίες μου στα πρόσωπα που συνέδραμαν στην εργασία μου: τον καθηγητή Ξενοφώντα Μουσά, τους Γιώργο και Ορέστη Μίχα, τον Ντίνο Πολίτη, τον Χρ. Mατζάνα και τον Ισίδωρο Ρούσσο.