«Μέσα σ’ αυτούς τους τάφους που τους ονόμαζαν χαρακώματα, με τα συστήματα των υπογείων διαβάσεων και διόδων, μας έλειπαν σχεδόν τα πάντα. Έμαθα γρήγορα… να κρεμάω το ψωμί σ’ ένα σύρμα στη μύτη του ορύγματος για να μην το φτάνουν τα ποντίκια, να κοιμάμαι με βρεγμένες αρβύλες… να κοιμάμαι τέσσερις ώρες ανάμεσα σε θορύβους, σε φωνές ανθρώπων, σε βρωμερές αναθυμιάσεις» (κείμενο από την έκδοση με τίτλο Voila, Colmar 1957, του Γάλλου δημοσιογράφου τέχνης και εκδότη Ferdinand Florent Fels, 14 Αυγούστου 1891, Παρίσι – 26 Ιανουαρίου 1977, Cap-d’Ail).

Κι εκεί που έσκαβαν για τη διάνοιξη χαρακωμάτων πολέμο, «έβγαζαν» από τη Μακεδονική γη χρυσά και χάλκινα περιδέραια και κοσμήματα, κτερίσματα τάφων γυναικών ή όπλα, δόρατα και ξίφη ανδρών…

Άγγλοι, Γάλλοι και Ρώσοι στρατιώτες, μέλη των συμμαχικών στρατευμάτων, είναι οι πρώτοι αρχαιολόγοι-ανασκαφείς της Βόρειας Ελλάδας. Σκαπανείς που έγιναν τυχαία ή παράλληλα με το πολεμικό τους καθήκον… εξειδικευμένοι (αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες και ιστορικοί), διανοίγοντας χαρακώματα στη μακεδονική γη για τις ανάγκες των πολεμικών συρράξεων (Μακεδονικό Μέτωπο 1915-1918), «εγκαινίαζαν» –εν αγνοία τους– τις πρώτες αρχαιολογικές «σωστικές» ανασκαφές στην περιοχή.

«Αρχαιολογία εν καιρώ πολέμου στο Κιλκίς. Από τα χαρακώματα των μαχών… στα σκάμματα των ανασκαφών» είναι ο τίτλος της έκθεσης η οποία μετά την πολύμηνη εντυπωσιακή παρουσία της στο τόπο καταγωγής και δράσης των εκθεμάτων της, στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κιλκίς, συνεχίζει την εντυπωσιακή της παρουσία στη Θεσσαλονίκη αυτή τη φορά, στο Γενί Τζαμί, στο πρώτο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Αναγέρθηκε το 1902 από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, χρησίμευσε ως τόπος λατρείας για τους Ντονμέδες-Εβραίους που είχαν εξισλαμιστεί και μετά το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε στη διάρκεια της ανταλλαγής των πληθυσμών (1923-1924) για να στεγάσει, για μικρό χρονικό διάστημα, πρόσφυγες. Από το 1925 έως το 1963 χρησιμοποιήθηκε ως αρχαιολογικό μουσείο της πόλης.

Και είναι δεκάδες οι καθημερινοί επισκέπτες του μνημείου στη Θεσσαλονίκη. Πολλοί από αυτούς είναι ξένοι τουρίστες, απόγονοι εκείνων των Γάλλων, Άγγλων, Ρώσων, Ιταλών, Σέρβων αλλά και Αφρικανών και Ασιατών, από διάφορες ευρωπαϊκές αποικίες στρατιωτών-μελών της στρατιάς της Ανατολής, που αναζητούν στα εκθέματα και τις φωτογραφίες της έκθεσης ίχνη των προγόνων τους, κάποιοι που ψιθυρίζουν «σπαστά» ονόματα όπως Τσαουσίτσα, Καλίνδρια (Kililindir), Κιλκίς…

Ο ιστορικός τουρισμός ως πρόταση τομέα ανάπτυξης

«Το Κιλκίς είναι μία σημαντική πόλη της χώρας – όχι μόνο για το πολιτιστικό της απόθεμα αλλά και για το σύγχρονο περιβάλλον της, που μόνο ως πολιτικά όντα μπορούμε να αναγνώσουμε. Έχει άγνωστα εν πολλοίς βυζαντινά και μεταβυζαντινά ευρήματα και κατάλοιπα. Υπήρξε πύλη της χώρας αρχαιόθεν. Αναζητούμε ήδη τις σχέσεις Ευρωπού και Πέλλας (η απόσταση μεταξύ τους είναι πολύ μικρή). Όσον αφορά τη συγκεκριμένη έκθεση, κάποια από τα υλικά των συγκεκριμένων ανασκαφών βρίσκονται και εκτίθενται στο Λούβρο, στο Εθνικό Μουσείο του Εδιμβούργου κ.α. Ο λεγόμενος “ιστορικός τουρισμός” με παραγωγικά εργαλεία την αρχαιολογία και τα υλικά των ανασκαφών δεν απαιτεί επιστροφή των ευρημάτων αλλά σύμπραξη και συν-μελέτη τους. Στόχος μας είναι να συμβάλουμε και να συμβληθούμε σε μία συζήτηση για την πολιτιστική διάδραση των λαών – ακόμα και στην εποχή του πολέμου. Θα μπορούσε ίσως η έκθεση να μεταφερθεί ψηφιοποιημένη στο Διαδίκτυο – ένα «διαδικτυακό μουσείο» όπου θα συνομιλεί λ.χ. η… Σκωτία με τη Δοϊράνη. Είναι δύσκολη για τη νοοτροπία του Έλληνα η συζήτηση των μνημείων του πολέμου…» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς, Γεωργία Στρατούλη, η οποία, αν και υπηρετεί λίγους μόνο μήνες στην περιοχή, δηλώνει ενθουσιασμένη από τον «κρυμμένο αρχαιολογικό-ιστορικό πλούτο της περιοχής» και αναπτύσσει υπερ-δραστηριότητα για την προβολή και την αξιοποίησή του.

«Η ζωή εν τάφω»

«Στη Θεσσαλονίκη βγήκαμε ένα απόγευμα ύστερ’ από βροχή. Οι δρόμοι γλιστρούσανε μουσκεμένοι κι ο ουρανός καιγόταν από μια δύση μαυροκόκκινη, σαν πυρκαγιά. Στα λυρικά νησιά μας δεν μπορούμε να φανταστούμε τέτοια τραγικά ηλιοβασιλέματα. Παντού είναι φωτιά και αίμα … Εξόν από τους Βαλκάνιους και τους λογής Φράγκους ήταν εκεί και Κινέζοι κακοσκαλισμένοι σε λερό μαλαγμένο κερί, κ’ Ιντιάνοι με τα κίτρινα τουρμπάνια κι αραπάδες με άσπρα στρογγυλά μάτια κι ατροφικές γάμπες. Όλους αυτούς τούς κουβάλησαν οι Ευρωπαίοι απ’ την άκρια τού κόσμου, για να σκοτώσουν και να σκοτωθούν “υπέρ της Ελευθερίας των λαών”» (από το έργο Η ζωή εν τάφω του Στρατή Μυριβήλη). Το συγκεκριμένο απόσπασμα κειμένου του Στρατή Μυριβήλη, όπως και κείμενα του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη και του Γάλλου Ferdinand Florent Fels απαγγέλθηκαν από ηθοποιούς του ΚΘΒΕ στη διάρκεια των πρόσφατων εγκαινίων της έκθεσης στο Γενί Τζαμί.

Όσον αφορά τη σημασία των αρχαιολογικών ευρημάτων από τα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, είναι αντικείμενα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, από τον 10ο/9ο έως και τον 6ο αιώνα π.Χ., με εντυπωσιακά πλούσια κτερίσματα από γυναικείες ταφές (μεγάλα χάλκινα περιδέραια από την ευρύτερη περιοχή του Κιλκίς τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερη μορφολογία που υποδηλώνει στοιχεία μιας διαστρωματωμένης κοινωνίας με γυναίκες, επιφανή μέλη μιας αριστοκρατικής τάξης). Όσον αφορά την αρχαιολογική έρευνα στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η κα Στρατούλη αναφέρει πως οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια και μετά τη λήξη του πολέμου βρίσκονται ακόμη σε αρχικό στάδιο. Το γεγονός αυτό δημιουργεί σκέψεις για την αναγκαιότητα ανάκαμψης της έρευνας στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, ενώ εστιάζει στις προγραμματισμένες επαφές με τις πρεσβείες και τις αρχαιολογικές σχολές της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, ώστε η αρχαιολογική έρευνα στο Κιλκίς να εστιαστεί, 100 χρόνια μετά, εκ νέου, στην περιοχή των παλαιών πεδίων των μαχών και να εμβαθύνει στις ιστορικές περιόδους της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου και της Αρχαϊκής Εποχής. «Είναι καιρός το Κιλκίς να ξαναμπεί στο χάρτη της Ιστορίας. Δεν είναι τυχαία η εγκατάσταση στην Ειδομένη -λίγα χιλιόμετρα βόρεια- των χιλιάδων σύγχρονων προσφύγων από τη Συρία ή από άλλα σημεία του πλανήτη το 2015-2016… Συνέβη στο Κιλκίς – τον δρόμο που οδηγεί στην Κεντρική Ευρώπη. Ποτέ η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται τυχαία…».

«Η έκθεση είναι επετειακή, καθώς διοργανώνεται με αφορμή τα 100 χρόνια από τη λήξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, είναι όμως απόλυτα αντιπολεμική» τονίζει η κα Στρατούλη εστιάζοντας σε στοιχεία, όπως η αποκάλυψη αρχαιολογικών θέσεων κατά την ισοπέδωση εκτάσεων για την εγκατάσταση στρατοπέδων και δρόμων επικοινωνίας ή η κατασκευή πολυβολείων και χαρακωμάτων, αλλά και σε περιπτώσεις όπως αυτή των Βρετανών αρχαιολόγων Stanley Casson και Walter Heurtley, οι οποίοι επέστρεψαν στο Κιλκίς μετά τη λήξη του πολέμου, τη δεκαετία του 1920, και ως μέλη της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής έκαναν ανασκαφική έρευνα σε προϊστορικές αρχαιολογικές θέσεις, όπως η Τσαουσίτσα, ο Λιμνότοπος, το Αξιοχώρι και η Καλίνδρια.

Η έκθεση αναπτύσσεται σε τρεις θεματικές ενότητες:

«Ο Μεγάλος Πόλεμος και το Μακεδονικό Μέτωπο»: Στις 28 Ιουλίου 1914 ξεσπά στην Ευρώπη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, στη διάρκεια του οποίου διαμορφώθηκαν πέντε κύρια πολεμικά μέτωπα: το Δυτικό, το Ανατολικό, το Ιταλικό, το Μεσανατολικό και το Μακεδονικό.

«Το Κιλκίς στη σκιά του πολέμου»: Το σημαντικότερο μέρος των στρατιωτικών επιχειρήσεων εκτυλίχθηκε στα εδάφη του Κιλκίς, όπου οι συμμαχικές δυνάμεις κατέφθαναν σταδιακά, ήδη από το 1915, με κορύφωση το 1917 και το 1918.

«Ανασκαφικές τομές στα χαρακώματα»: Στο πλαίσιο της εκτέλεσης στρατιωτικών έργων υποδομής αποκαλύπτονταν κατάλοιπα αρχαίων οικιστικών και ταφικών συνόλων, γεγονός που προκάλεσε τη διενέργεια μικρών ιδιόμορφων ανασκαφών τόσο κατά τη διάρκεια του Πολέμου όσο και αργότερα, τη δεκαετία του 1920.

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 28 Σεπτεμβρίου 2019.