Μιλώντας για το μοντέρνο στην καθημερινή μας ζωή μπορεί να εννοούμε τα πιο διαφορετικά πράγματα, αναλόγως με το πώς, πότε και πού το επικαλούμαστε. Το ίδιο, εντούτοις, συμβαίνει και στις επιστήμες, τις τέχνες, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα το μοντέρνο γνώρισε μεγάλους θριάμβους και υπέστη απηνείς επιθέσεις. Στην αυγή του πολλοί βιάστηκαν να το απορρίψουν και να το ξορκίσουν. Στην άνοδο και την καθιέρωσή του οι περισσότεροι έσπευσαν να το χειροκροτήσουν. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και μετά, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ανέλαβαν να διακηρύξουν τη χρεοκοπία του, αποτίοντας φόρο τιμής στο μεταμοντέρνο, τον καινούργιο βασιλιά της ρήξης με όλες τις μορφές της παράδοσης.

Ο συλλογικός τόμος Το μοντέρνο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, αποδεικνύει πως τίποτε δεν έχει τελειώσει και πως όλα εξακολουθούν να βρίσκονται στο τραπέζι. Η φιλοσοφία, ο πολιτισμός, οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, η πολεοδομία, η αρχιτεκτονική, ακόμα και η μαγειρική (που μόνο τα τελευταία χρόνια κατόρθωσε να αποκτήσει μια θέση μεταξύ των τεχνών), δεν έχουν βγει από τον αστερισμό του μοντέρνου. Κάτι περισσότερο: είναι πιθανό να το επαναδιεκδικούν μετά το θάμπωμα (αρκετοί συζητούν για μια εκ νέου χρεοκοπία) των μεταμοντέρνων κατακτήσεων.

Τι είναι, όμως, στις ημέρες μας το μοντέρνο; Οπωσδήποτε όχι μια πρωτόφαντη πρωτοπορία, όπως την εποχή των αρχικών του αναζητήσεων. Από την άλλη, ωστόσο, μεριά το μοντέρνο δεν αποτελεί και μια τελειωμένη επανάσταση, μια ορμή που υποχώρησε άδοξα για να παραχωρήσει τα πρωτεία στη σύμβαση και το κατεστημένο. Το μοντέρνο ταυτίζεται ιστορικά με την ανάπτυξη της επιστήμης, της τεχνολογίας και των μεγάλων κοινωνικών ή οικονομικών αλλαγών, στις οποίες πρωταγωνίστησε ως ιδεώδες του λόγου και της ελευθερίας. Αναμφισβήτητη μοιάζει η ιστορική του σημασία και στο καλλιτεχνικό ή το φιλοσοφικό επίπεδο. Στη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες έβαλε στο κέντρο το άτομο και την υποκειμενικότητά του ενώ στη φιλοσοφία πέτυχε (από ένα σημείο τουλάχιστον και μετά) το ακριβώς αντίθετο: να αφαιρέσει από το υποκείμενο όλες τις αρμοδιότητές του. Είτε τη φιλοσοφία έχουμε πάντως κατά νου είτε την τέχνη, το μοντέρνο υπήρξε σε όλο το μήκος της ιστορικής του διαδρομής ο πολιορκητικός κριός για να πέσουν τα κάστρα της μακάριας βεβαιότητας και των αβασάνιστων γενικών αρχών. Το μοντέρνο μάς έμαθε πως το ολοκληρωμένο δεν είναι ποτέ ολοκληρωμένο, όπως και ότι για να σκεφτεί αξιόπιστα ο φιλόσοφος ή για να εκφραστεί πειστικά ο καλλιτέχνης θα πρέπει να βασιστεί σε πολλαπλές πηγές και να συνδυάσει τους πλέον απροσδόκητους τρόπους. Κι ας μην ξεχνάμε εδώ πως όποτε έγινε πράξη κάτι τέτοιο χρειάστηκε μια γενναία σύγκρουση με τις καθιερωμένες αξίες όχι μόνο της φιλοσοφίας ή της τέχνης, αλλά και της κοινωνίας.

Περνώντας στο σήμερα, εύκολα διαπιστώνουμε πως το μοντέρνο δεν έχει υποστείλει, όπως κι αν το ζυγίσουμε ή το εξετάσουμε, τη σημαία της αμφισβήτησης και της ανατροπής. Στη μουσική η λογική του θραύσματος έχει πάντα ως αντίπαλό της τον καθησυχαστικό κόσμο της τονικότητας και της αρμονίας, στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία το αίτημα του Μποντλέρ για την πρόκληση ενός ερεθίσματος που θα είναι ικανό να κινητοποιεί όλες τις αισθήσεις δεν έχει αποβάλει την επικαιρότητά του, ιδίως αν το εντάξουμε στο πεδίο των νέων μέσων και του κυβερνοχώρου, ενώ στη μαγειρική η μοριακή κουζίνα έχει παραμερίσει τη nouvelle cuisine, για να μετατρέψει το φαγητό από εκλεπτυσμένη γεύση σε καλλιτεχνική εμπειρία (η nouvelle cuisine παραμέρισε προηγουμένως ως ορκισμένο εχθρό της τις βαριές σάλτσες και τις λιπαρές ουσίες του 19ου αιώνα, μια καθαρώς μεσαιωνική κληρονομιά). Όσο για το τι συμβαίνει στον τόπο μας, μπορεί στην αρχιτεκτονική οι Έλληνες να θεωρούν εδώ και δεκαετίες αναπόσπαστο τον τρόπο της ζωής τους από τις ανέσεις της μοντέρνας κατοικίας, αλλά στην πολεοδομία ο ενθουσιασμός των Ευρωπαίων μοντέρνων για τα ερείπια της αρχαιότητας δημιούργησε μια Αθήνα που μόλις ξέφυγε από το δόκανο της αρχαιοπληξίας κατέληξε ένα βάναυσο μείγμα Δύσης και Ανατολής (το βλέπουμε καθημερινά παντού τριγύρω μας). Αναλόγως έχουν ατυχήσει και οι ελληνικές μαγειρικές επιδόσεις, που δεν έχουν ξεφύγει από τον μιμητισμό και την ξιπασιά. Στην απέναντι μεριά, η προωθημένη πορεία της σύγχρονης ελληνικής γλυπτικής που τείνει να συνενωθεί με την αρχιτεκτονική.

Τον τόμο Το μοντέρνο έχουν επιμεληθεί η Βάσω Κιντή, ο Κώστας Τσιαμπάος και ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης. Γράφουν οι ίδιοι και ο Στέλιος Βιρβιδάκης, ο Γιώργιος Ξηροπαΐδης, ο Κωνσταντίνος Α. Παπαγεωργίου, η Κατερίνα Παπλωματά, ο Χρήστος Καρράς, η Φαίη Ζήκα, ο Αλβέρτος Αρούχ, ο Αριστείδης Αντονάς και ο Κωστής Βελώνης.