Ήταν χειμώνας του 1946 στη… «σοσιαλιστικά ρεαλιστική» Μόσχα, όταν ο 33χρονος, ελληνικής καταγωγής, οδηγός στην πρεσβεία του Καναδά στη Μόσχα, Γεώργιος Κωστάκης, αντίκριζε σε ένα υπόγειο παλαιοπωλείο έναν εκτυφλωτικό πίνακα, ο οποίος έμελλε να γίνει η αφορμή για να αλλάξει την ήδη διαμορφωμένη οπτική του για την τέχνη.

Μέχρι τότε, η μανία του –του συλλέκτη– περιοριζόταν σε έργα Φλαμανδών ζωγράφων του 17ου-18ου αιώνα, λαϊκά παιγνίδια, εκκλησιαστικές εικόνες και άλλα αντικείμενα τέχνης.

Ο πίνακας είχε φιλοτεχνηθεί το 1916 από την 30χρονη τότε Ρωσίδα πρωτοπόρο ζωγράφο Όλγα Ροζάνοβα και είχε τίτλο «Πράσινη Λωρίδα» (green stripe) – λάδι σε καμβά διαστάσεων 72×50 εκ.

«Αγόρασα τον πίνακα, τον έβαλα στο σαλόνι μου κι ήταν σαν να άνοιξα ένα μεγάλο παράθυρο στον τοίχο και να μπήκε τόσο εκτυφλωτικό φως ώστε να έσβησε όλους τους άλλους πίνακες που ήταν κρεμασμένοι γύρω του. Συνέλεγα δεκάδες πίνακες με Φλαμανδούς κυρίως ζωγράφους αλλά… ποτέ δεν μου άρεσαν. Ήθελα να τους γρατζουνίσω ελπίζοντας ότι κάτω από την επιφάνειά τους –δεν μπορεί, έλεγα– θα υπήρχε κάτι άλλο…» έλεγε πολλά χρόνια αργότερα ο Γεώργιος Κωστάκης περιγράφοντας το πάθος για τις συλλογές έργων τέχνης και ειδικά αυτών της απαγορευμένης απο το σταλινικό καθεστώς «Ρωσικής Πρωτοπορίας».

Ο πίνακας με την «πράσινη λωρίδα» δεν συμπεριελήφθη στα 1.277 έργα της περίφημης συλλογής Κωστάκη που αγόρασε η ελληνική κυβέρνηση και παράχωρησε ως «προίκα» στο υπό ίδρυση τότε Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται και εκτίθεται στη γκαλερί Τρετιακόφ της Μόσχας.

«Ήταν σήματα σε μένα. Δεν με ένοιαζε τι ακριβώς ήταν… αλλά κανένας δεν ήξερε τι είναι οτιδήποτε εκείνες τις μέρες» φέρεται να γράφει, αναφερόμενος στα έργα της «Ρωσικής Πρωτοπορίας», στα 1977 –χρονιά φυγής του από τη Μόσχα– ο συλλέκτης, που πέθανε στην Αθήνα το 1990.

Η συλλογή Κωστάκη στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης απαρτίζεται από 1.277 έργα τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, κατασκευές, κεραμικά κ.ά.) σημαντικών καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας, όπως οι Κ. Μαλέβιτς, Λ. Ποπόβα, Β. Τάτλιν, Α. Ρότσενκο, Ι. Κλιουν, Γ. Κλούτσις, Σ. Νικρίτιν, Ο. Ροζάνοβα, Β. Στεπάνοβα, Ν. Ουνταλτσόβα, Μ. Ματιούσιν, Π. Φιλόνοφ κ.ά.

Πρόκειται για τη σημαντικότερη συλλογή έργων Ρωσικής Πρωτοπορίας (1900-1930) που βρίσκεται σήμερα εκτός Ρωσίας και έχει μεγάλη κινητικότητα σε εκθέσεις στην Ευρώπη και την Αμερική.

Τιμώντας τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του συλλέκτη, το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διοργανώνει στις εγκαταστάσεις του τη μεγάλη έκθεση με τίτλο «Η συλλογή Κωστάκη και η Ρωσική Πρωτοπορία. 100 χρόνια από τη γέννηση του συλλέκτη».

Τα έργα τέχνης και το αρχειακό υλικό (σχέδια, προσχέδια, μπλοκ ζωγραφικής, επιστολές, χειρόγραφα μεγάλων Ρώσων πρωτοπόρων ζωγράφων, που δεν συμπεριλαμβάνονται στο υλικό της συλλογής Κωστάκη αλλά προσφέρθηκαν στη συνέχεια στο ΚΜΣΤ ως δωρεά από την κόρη του συλλέκτη Αλίκη Κωστάκη) που παρουσιάζονται στην έκθεση ξεπερνούν σε αριθμό τα 300 ενώ, όπως είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η διευθύντρια του ΚΜΣΤ – ιστορικός τέχνης Μαρία Τσαντσάνογλου, το υλικό θα ανανεώνεται ανά τρίμηνο με νέα έργα, καθώς, λόγω της χωροταξικής ιδιαιτερότητας της Μονής Λαζαριστών, όπου θα αναπτυχθεί η έκθεση, είναι αδύνατο να εκτεθεί αριθμός έργων μεγαλύτερος από αυτόν.

Η έκθεση θα φιλοξενείται –ανανεούμενη– έως τις 29 Δεκεμβρίου 2013 σε όλους τους ορόφους του ΚΜΣΤ στη Μονή Λαζαριστών.

Η επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στη Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του ΚΜΣΤ, και την Αγγελική Χαριστού, ιστορικό Τέχνης – επιμελήτρια στη συλλογή Κωστάκη στο ΚΜΣΤ. Η έκθεση θα πλαισιωθεί από οργανωμένες ξεναγήσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, ομιλίες, βιβλιοπαρουσιάσεις και κύκλο μαθημάτων, με θέμα τη Ρωσική Πρωτοπορία. Ο κύκλος των επτά μαθημάτων θα έχει ξεναγούς στο «ταξίδι στη συναρπαστική καλλιτεχνικά, πολιτικά και εικαστικά περίοδο» ιστορικούς της τέχνης – στελέχη του ΚΜΣΤ, ενώ ανοιχτή στο κοινό (κάθε Τρίτη από τις 10 το πρωί ως τις 4 μ.μ) θα είναι και η βιβλιοθήκη του ΚΜΣΤ για όσους θέλουν να μελετήσουν θέματα της Ρωσικής Πρωτοπορίας.