Στο στενό πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης υπήρχαν στα 1917 –λίγους μήνες πριν την πυρκαγιά (του Αυγούστου)– περί τις 52 κεϊλότ, δηλαδή μικρές οικιστικές κοινότητες Εβραίων που αναπτύσσοναι οικιστικά-αρχιτεκτονικά και τέλος κοινωνικά πέριξ του οικήματος της συναγωγής. Κάτι σαν την «ενορία» των ελληνοχριστιανικών οικισμών.

Οι κεϊλότ, μαζί με τις συναγωγές, τα δημόσια εβραϊκά κτίρια αλλά και τον πολυπληθή εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης (ο μεγαλύτερος ποσοστιαία με το μουσουλμανικό και τον ελληνικό να ακολουθεί), εξαφανίστηκαν μετά την καταστροφική πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917.

Αυτά τα αόρατα (καθώς δεν υπάρχουν καν ίχνη τους) μνημεία της Θεσσαλονίκης αναδεικνύει μεγάλη έκθεση ιστορικών τεκμηρίων με τίτλο «Μια πόλη αναζητά τις κεϊλότ της. Αόρατα πολιτιστικά μνημεία της εβραϊκής Θεσσαλονίκης» που αναπτύσσεται από την Κυριακή 27 Ιανουαρίου στους χώρους του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, στην οδό Αγίου Μηνά 13 στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Στα 1917 οι Εβραίοι κάτοικοι της πόλης και των 54 κεϊλότ ξεπερνούσαν τις 70.000 (από τους 4.125 που βρέθηκαν καταγραμμένοι στα 1.500 και τους 16.645 στα 1529).

Η έρευνα στηρίχθηκε σε τίτλους ιδιοκτησίας που είχαν εκδοθεί πριν την πυρκαγιά και αντιστοιχήθηκαν σε χάρτη της πόλης χρονολογημένο πριν το 1917. Στη συνέχεια, το πλάνο αυτό –το πριν το 1917– αποτυπώθηκε σε έναν σύγχρονο χάρτη που καταδεικνύει με ακρίβεια πού ακριβώς βρισκόταν οι 32 από τις 54 συνολικά συναγωγές της πόλης.

«Τα έγγραφα της έκθεσης αποδεικνύουν ότι από το 16ο αιώνα η Ισραηλιτική Κοινότητα (ως νομικό πρόσωπο) κατείχε παραπάνω από το 7% του εδάφους στην περιοχή που προαναφέρθηκε, χωρίς να υπολογίζονται οι ιδιωτικές ιδιοκτησίες. Σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού που οργανώθηκε από τις ελληνικές αρχές το 1913, περίπου το 80% των κατοίκων αυτής της περιοχής ήταν Εβραίοι.

»Άλλο εύρημα της έκθεσης αφορά το γεωγραφικό επίκεντρο της κοινοτικής ιδιοκτησίας: Ήταν ένα οικόπεδο με έκταση 4.200 τ.μ., το οποίο υπήρξε ο αρχικός πυρήνας για την εγκατάσταση των Σεφαραδιτών Εβραίων το 1492. Δεκάδες συναγωγές χτίστηκαν περιμετρικά από αυτόν τον πυρήνα. Όσο πιο παλιές ήταν οι συναγωγές, τόσο μεγαλύτερο ήταν το οικόπεδο στο οποίο ήταν χτισμένες. Αυτό συνέβαινε επειδή, όταν έφτασαν οι Σεφαραδίτες στη Θεσσαλονίκη μεγάλο μέρος της πόλης ήταν έρημο και ο πληθυσμός της μόνον 2.000 οικογένειες» σημειώνουν ο πρόεδρος της Επιτροπής του Εβραϊκού Μουσείου Λέων Ερρέρα και ο επιμελητής της έκθεσης, διευθυντής του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ευάγγελος Χεκίμογλου.

Πρόκειται ουσιαστικά για έναν γοητευτικό περίπατο στην πόλη της Θεσσαλονίκης πριν από την πυρκαγιά του 1917, στη διάρκεια του οποίου παλιές συναγωγές και εβραϊκά κτίσματα της πόλης κατεδαφίστηκαν προκειμένου να εφαρμοστεί το νέο σχέδιο της πόλης.

Οι θέσεις εντοπίστηκαν μετά από πολύμηνη έρευνα σε κτηματολογικά έγγραφα και σχέδια και προβάλλονται με τρόπο που ο επισκέπτης να τις αναγνωρίζει με βάση τη σύγχρονη ρυμοτομία.

Ως μεγαλύτερη –και από τις αρχαιότερες– από τις κεϊλότ των Εβραίων θεωρείται σήμερα η «Ταλμούθ Τορά» (σημαίνει «Διδασκαλία του νόμου») και περιλαμβάνει ολόκληρη την περιοχή που σήμερα ορίζεται μεταξύ των οδών Φιλίππου, Αριστοτέλους, Βασιλέως Ηρακλείου και Ίωνος Δραγούμη. Η κεντρική κεϊλότ είχε στο «σώμα» της συναγωγή, σχολείο, οικήματα, εργοστάσιο άζυμων κ.ά. Απαλλοτριώθηκε με τίτλο σε δημοπρασία που έγινε μετά την πυρκαγιά του 1917…

Επίσης, η έκθεση περιλαμβάνει νέα ευρήματα σχετικά με τον αφανισμό της εβραϊκής μεσαίας τάξης εξαιτίας της μεθόδου επανασχεδιασμού της πόλης τη δεκαετία του 1920 και για την προσπάθεια της Κοινότητας να στεγάσει τους πυροπαθείς.

Όπως σημειώνει ανέκδοτη έκθεση του Ερυθρού Σταυρού, ενάμισι χρόνο μετά την πυρκαγιά από τους 52.000 Εβραίους πυροπαθείς, τουλάχιστον 20.000 παρέμεναν χωρίς κατάλυμα.

Στην έκθεση τέλος παρουσιάζονται τεκμήρια οργανωμένου αντισημιτισμού από διοικητικές υπηρεσίες, πολιτικές οργανώσεις και εφημερίδες της Θεσσαλονίκης.