Τρικάταρτα ιστιοφόρα δεσπόζουν ανάμεσα στα νησάκια του Αρχιπελάγους, κανένας δρόμος δεν διασχίζει τους βραχώδεις λόφους, ενώ οι σήμερα πυκνοκατοικημένοι οικισμοί μοιάζουν μικροσκοπικοί σε σχέση με τις ακατοίκητες εκτάσεις. Εντούτοις, εξαιτίας του χαρακτηριστικού σχήματός της, αλλά και τη μαεστρία, με την οποία ο χαρτογράφος Olfert Dapper αποτύπωσε κάθε λεπτομέρεια, αξιοποιώντας τόσο την παρατηρητικότητα όσο και τη φαντασία του, η Σαντορίνη των αρχών του 18ου αιώνα είναι άμεσα αναγνωρίσιμη σε όσους έχουν δει έστω και μία σύγχρονη φωτογραφία της. Παρατηρητικότητα και φαντασία είναι ακριβώς οι ιδιότητες που απαιτούνταν από τα μέλη της επιστημονικής ομάδας στο κοπιαστικό έργο «ανάκτησης» της τρίτης διάστασης σε παλαιούς χάρτες από τη Συλλογή Σαμούρκα — τη μεγαλύτερη και πληρέστερη συλλογή ελληνικής χαρτογραφίας στον κόσμο. Κάτι παραπάνω από πιστές αναπαραστάσεις, τα βίντεο που δημιουργήθηκαν από μία σύμπραξη τριών εργαστηρίων του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, μεταφέρουν τον θεατή στην Ελλάδα των περασμένων αιώνων, ζωντανεύοντας ταυτόχρονα τον κόσμο των παλαιών χαρτογράφων. Κατά μία έννοια, είναι ό,τι πιο κοντινό σε ταξίδι στον χρόνο διαθέτουμε αυτή τη στιγμή.

Το πρωτοποριακό σε παγκόσμιο επίπεδο εγχείρημα γεννήθηκε χάρη στην επιθυμία της συλλέκτριας Μαργαρίτας Κουτσογιαννοπούλου-Σαμούρκα να «δώσει ζωή» στους αγαπημένους της ιστορικούς χάρτες με τη βοήθεια των νέων ψηφιακών τεχνολογιών. Το όραμα έγινε πραγματικότητα μετά την τυχαία συνάντησή της με τη δρα Μαρία Κωνστάντογλου από το εργαστήριο Διαχείρισης Πολιτισμικής Κληρονομιάς του τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, η οποία ειδικεύεται στην τρισδιάστατη απεικόνιση σύγχρονων χαρτών με νέα τεχνολογικά μέσα, όπως είναι τα γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών και το λογισμικό τρισδιάστατων γραφικών και τρισδιάστατου ψηφιακού βίντεο. Τα πρώτα τέσσερα βίντεο, όπου οι δισδιάστατες απεικονίσεις των λόφων, των βουνών ή και των κτισμάτων αποκτούν σταδιακά υπόσταση, παρουσιάστηκαν σε μια εκδήλωση με τίτλο «Μια διαφορετική Σαντορίνη. Η τρίτη διάσταση στους παλαιούς χάρτες της συλλογής της Μαργαρίτας Κουτσογιαννοπούλου-Σαμούρκα», την Κυριακή 26 Αυγούστου.

«Ήθελα να τα δείξω πρώτα στη Σαντορίνη», παραδέχεται η συλλέκτρια. Άλλωστε, η αγάπη της για το νησί καταγωγής της λειτούργησε ως έναυσμα για την έναρξη της ενασχόλησής της με τη χαρτογραφική παράδοση, πριν από περίπου 25 χρόνια. Ωστόσο, την ευκαιρία να περιεργαστούν τις αναπαραστάσεις πιθανότατα θα έχουν και οι κάτοικοι της Αθήνας μέσα στον ερχόμενο χειμώνα. Στόχος της κ. Σαμούρκα είναι να διοργανώσει μία ανάλογη παρουσίαση στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, της οποίας είναι επίτροπος.

Στην πραγματικότητα, το κοινό της εκδήλωσης της περασμένης Κυριακής δεν ταξίδεψε μόνο στη Σαντορίνη του 1703, αλλά και στην Ελλάδα της εποχής του γεωγράφου και μαθηματικού Κλαύδιου Πτολεμαίου, με «όχημα» τον παλαιότερο σωζόμενο Πτολεμαϊκό χάρτη διεθνώς — σε επανέκδοση του 1478. Περιπλανήθηκε, επίσης, στην Κρήτη του 1584, όπως την αποτύπωσε ο Φλαμανδός χαρτογράφος Abraham Ortelius, δημιουργός του πρώτου σύγχρονου άτλαντα, και στη Σκύρο του 1782, μέσα από τα μάτια του Γάλλου ακαδημαϊκού και πρέσβη de Choiseul-Gouffier. Ωστόσο, ο χάρτης του Olfert Dapper κλέβει την παράσταση, αφού εκτός από το γεωγραφικό ανάγλυφο της Θήρας αποκτούν «σάρκα και οστά» τα σπίτια, η βλάστηση και τα καράβια, που είναι αραγμένα κοντά στα παράλια του νησιού. Βρισκόμαστε στην εποχή που οι χαρτογράφοι «αρχίζουν να βλέπουν με προοπτική», εξηγεί η κ. Σαμούρκα, έτσι η ανάκτηση της τρίτης διάστασης γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακή για τον σύγχρονο θεατή.

Απ’ την πλευρά της, η κ. Κωνστάντογλου αναφέρεται στην πρόθεση της συλλέκτριας «να κάνει κάτι πολύ προοδευτικό με τη συλλογή της», υπογραμμίζοντας ότι πρόκειται για μια «μοναδική προσπάθεια», που απ’ όσο γνωρίζουμε δεν έχει γίνει πουθενά αλλού στον κόσμο.

Η διαδικασία κράτησε τρία ολόκληρα χρόνια

«Το διαφορετικό της υπόθεσης είναι ότι επιχειρούμε να αναπαραστήσουμε τους χάρτες τρισδιάστατα, όπως ήταν εκείνη τη χρονική στιγμή», διευκρινίζει η συλλέκτρια κ. Κωνστάντογλου. Αντίθετα, όλες οι παρόμοιες απόπειρες έως τώρα επιχειρούν να αποδώσουν το τότε σε σχέση με το σήμερα. «Εμείς αναπαριστούμε το τότε ως έχει».

Για την τρισδιάστατη απεικόνιση των τεσσάρων χαρτών, η ερευνητική ομάδα, στην οποία συμμετείχαν ο Γιώργος Τάταρης από το εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωπληροφορικής του τμήματος γεωγραφίας και ο Αλέξανδρος Σπάθης από το Εργαστήριο Εικόνας, Ήχου και Πολιτιστικής Αναπαράστασης, εργάστηκε τρία ολόκληρα χρόνια.

Αυτό που καθιστά τη διαδικασία ιδιαίτερα απαιτητική και χρονοβόρα, είναι το γεγονός πως οι μελετητές καλούνται να μετατρέψουν μία αίσθηση σε μετρήσιμα μεγέθη, προκειμένου να ανακατασκευάσουν το ύψος σε μία εικόνα με δύο διαστάσεις.

Επομένως, η μέθοδος εξελίσσεται συνεχώς και είναι διαφορετική για κάθε χάρτη. «Κάθε χάρτης και κάθε χαρτογράφος αναπαριστά το ύψος με μοναδικό τρόπο. Άρα η διαδικασία δεν μπορεί να είναι αυτοματοποιημένη», επισημαίνει η κ. Κωνστάντογλου.

Καθώς οι χαρτογράφοι του παρελθόντος δεν είχαν στη διάθεσή τους εποπτικά μέσα, όπως αεροφωτογραφίες, ούτε ακριβή γεωγραφικά πλάτη και μήκη, βασίζονταν σε δικές τους παρατηρήσεις ή και σε περιγραφές περιηγητών της εποχής.

Στη συνέχεια, ακολουθούσαν το ένστικτό τους για την απόδοση του ύψους — ακριβώς όπως επιχειρούν να κάνουν οι δημιουργοί των ψηφιακών βίντεο. «Το να μπορέσει κανείς εκείνη τη χρονική στιγμή να αναπαραστήσει τον χώρο είναι ένα πραγματικό επίτευγμα. Επομένως, τα λάθη που έχουν οι παλαιοί χάρτες είναι απολύτως γοητευτικά».

Ελπίδα της επιστημονικής ομάδας είναι ότι θα έχει τη δυνατότητα να επεξεργαστεί ακόμα περισσότερους χάρτες και χαρτογράφους, μελετώντας παράλληλα την εξέλιξη της χαρτογραφίας στο πέρασμα του χρόνου.