Η πρόσφατη αποκάλυψη τάφου στο οποίο αναπαύονταν μέσα σε θραύσματα χρυσού μια κοπέλα και ένας έφηβος αριστοκρατικής καταγωγής έστρεψε τους προβολείς της επικαιρότητας στο Ρέθυμνο, στην ανασκαφή της θέσης Ελεύθερνα. Για την επιστημονική κοινότητα, ωστόσο, η σπουδαιότητα της έρευνας που βρίσκεται σε εξέλιξη ήταν γνωστή από την αρχή της. Τα ευρήματα της Ελεύθερνας αποδεικνύουν ότι η Κρήτη δεν έχει να επαίρεται μόνο για το μινωικό παρελθόν της αλλά και για τη συμβολή της στη γένεση του ελληνικού πολιτισμού. Διόλου τυχαία η ανασκαφή συγκαταλέχθηκε από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας στις δέκα καλύτερες ανασκαφές του κόσμου. Ποια είναι η προσδοκία από εδώ και πέρα του διευθυντή της ανασκαφής, καθηγητή κ. Σταμπολίδη; Να συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό η ανασκαφή για τις επόμενες δύο με τρεις γενιές!
Ποιο στοιχείο σας έχει εντυπωσιάσει περισσότερο από την ανασκαφική έρευνα;
Αυτό που είναι πολύ σημαντικό από την ανασκαφή της Ελεύθερνας και ειδικότερα από την ανασκαφή της νεκρόπολις της Ορθής Πέτρας είναι ότι μπορούμε να καταλάβουμε και να κατανοήσουμε την αλήθεια του Ομήρου σε σχέση με τα ταφικά έθιμα και ιδιαίτερα με την καύση.
Υπάρχει άμεσος συσχετισμός με τα ταφικά έθιμα όπως περιγράφονται σε διάφορες ραψωδίες και ιδιαίτερα στην ραψωδία Ψ της Ιλιάδας με την ταφή του Πατρόκλου. Στη συγκεκριμένη ραψωδία, ενώ όλες τις διπλωματικές διεργασίες τις κάνει ο Οδυσσέας, όταν περιγράφεται η κατασκευή της ταφικής πυράς του Πατρόκλου ο Όμηρος βάζει δύο Κρητικούς να φτιάξουν την πυρά, διότι οι Κρητικοί γνώριζαν αυτά τα ταφικά έθιμα καλύτερα και διότι στην Ίδη της Τροίας αυτοί ήξεραν αντίστοιχα με την Ίδη της Κρήτης -δηλαδή τον Ψηλορείτη- και πώς να κόψουν τα δέντρα και πώς να κατασκευάσουν την πυρά.
Ποιος είναι ο ρόλος της αρχαίας Ελεύθερνας;
Η αρχαία Ελεύθερνα είναι μια πόλη που ελέγχει το δρόμο από Ανατολή προς Δύση και από Δύση προς Ανατολή, δηλαδή από την αρχαία Κνωσό προς την αρχαία Κυδωνία και την αρχαία Κυδωνία προς την αρχαία Κνωσό αλλά και από τη Γόρτυνα προς τη βόρεια Κρήτη. Αποτελεί ένα σταυροδρόμι. Η περιοχή που ελέγχει αυτή η πολιτεία βρίσκεται στην καρδιά της Κρήτης και μολονότι βρίσκεται 400 μέτρα πάνω από τη θάλασσα έχει και οπτική επαφή με τον θαλάσσιο χώρο.
Από την ανασκαφή έχει προκύψει ένας μεγάλος αριθμός και υψηλής ποιότητας αντικείμενα που χρονολογούνται στα τέλη του 10ου και 9ου και 8ου αιώνα π.Χ., δηλαδή σε αυτά που οι αρχαιολόγοι ονομάζουν «σκοτεινά χρόνια». Τα αντικείμενα αυτά αποδεικνύουν τις σχέσεις της Ελεύθερνας και επομένως και της υπόλοιπης Κρήτης με τις Κυκλάδες, με πόλεις της Πελοποννήσου, με την Αθήνα, με τα Δωδεκάνησα αλλά κυρίως με τη Μικρά Ασία, με την Κύπρο, την Συρο-παλαιστινιακή ακτή δηλαδή (Συρία, Λίβανο κ.λπ.), με την Αίγυπτο αλλά και τη Σικελία και την κεντρική Ιταλία.
Αυτό από μόνο του ρίχνει «φως στο σκοτάδι» και επαναφέρει ότι ο όρος που είχαν χρησιμοποιήσει οι αρχαιολόγοι για τα «σκοτεινά» χρόνια δεν είναι πραγματικός και αυτό επειδή συμπίπτουν οι αιώνες αυτοί με τους αιώνες που καταγράφονται τα Ομηρικά έπη. Ουσιαστικά βρισκόμαστε στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού προτού ξεκινήσει, δηλαδή, η Αρχαϊκή και η Κλασική Ελλάδα.
Επομένως αποδεικνύεται, για άλλη μια φορά, η συμβολή της Κρήτης στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού και με αυτό τον τρόπο η Κρήτη δεν «πατάει» μόνο στον μινωικό της παρελθόν. Εκτός από το μινωικό παρελθόν «έχει» και την αυγή του Ελληνισμού, δηλαδή την έναρξη του ελληνικού πολιτισμού στα Γεωμετρικά και Πρωτοαρχαϊκά χρόνια. Αυτό έχει αποδειχθεί σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια. Όλοι παραπέμπουν πλέον στην Ελεύθερνα.
Ελεύθερνα: ο ομφαλός της Κρήτης;
Όχι, θα λέγαμε σίγουρα η καρδιά της Κρήτης από τη γεωγραφική της άποψη και θα υπογραμμίζαμε τη συμβολή και συμμετοχή της Κρήτης στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Ευρήματα από την Αρχαϊκή Ελλάδα, ακόμη και στον Κεραμικό της Αθήνας που είναι από τα μεγαλύτερα νεκροταφεία που υπάρχουν στην Ελλάδα, υπάρχουν αντίστοιχα στην Ελεύθερνα. Το θετικό με την Ελεύθερνα είναι ότι εμείς τα διατηρήσαμε και αυτά είναι επισκέψιμα στο Ελευθερναίον άλσος, δηλαδή στο αρχαιολογικό πάρκο, ένα πάρκο διαστάσεων 2×1,5 χιλιομέτρων ανάμεσα σε λόφους και κοιλάδες. Αποτελεί, εκτός από αρχαιολογικό πάρκο, χώρο φυσικού κάλλους και ιστορικού τοπίου. Υπάρχουν αρχαιολογικές ζώνες Α και Β και είναι κηρυγμένο αρχαιολογικός χώρο με Προεδρικά Διατάγματα και με ΦΕΚ από το 1962.
Τα ευρήματα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ρεθύμνου και ορισμένα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου όπου τα πιο πολύτιμα από αυτά συντηρούνται. Κατακυρώθηκε ο διαγωνισμός για τον ανάδοχο που θα εκτελέσει το έργο για τη σύνδεση των δύο χωριών με τον αρχαιολογικό χώρο και θα γίνει ασφαλτόστρωση. Απομένει ο ηλεκτροφωτισμός. Το υπουργείο Πολιτισμού σε συνεννόηση με την Περιφέρεια Κρήτης έχει προχωρήσει στην οριστική ένταξη του έργου της κατασκευής του Μουσείου στο ΕΣΠΑ, ώστε μόλις ξεκινήσει η έναρξη του συγκεκριμένου κωδικού να ξεκινήσουν και οι εργασίες. Πρόκειται για ένα μεγάλο κτίριο 1.635 τ.μ. σε χώρο που έχει παραχωρηθεί στο Πανεπιστήμιο Κρήτης πολύ κοντά στην άσφαλτο ανάμεσα στα δύο χωριά, την Ελεύθερνα και την αρχαία Ελεύθερνα -πρώην Πρινές-. Ο χώρος αυτός θα είναι, εκτός από μουσειακός χώρος έκθεσης, χώρος αποθήκευσης των ευρημάτων, συντήρησης αλλά και μελέτης. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα κέντρο στο οποίο θα συγκεντρώνονται για μελέτη οι αρχαιολόγοι, τόσο από την Ελλάδα όσο και το εξωτερικό, αλλά και ανθρωπολόγοι και αρχιτέκτονες κ.λπ. Είναι πολύ σημαντικό ότι εκτός από χώρο έκθεσης αρχαιοτήτων θα είναι και χώρος έρευνας.
Πώς «κεφαλοποιούν» οι κάτοικοι των δύο χωριών τα όσα συμβαίνουν στην Ελεύθερνα;
Όταν πρωτοπήγα εκεί, το 1984, τα δύο χωριά έφθιναν, μαράζωναν. Τώρα είναι ζωντανότατα. Οι άνθρωποι μας έχουν αγκαλιάσει με πάρα πολύ αγάπη, έχουν καταλάβει από την αρχή περί τίνος πρόκειται. Μας είχαν παραχωρήσει, ακόμη και πριν αγοραστούν, τις περιουσίες τους για τις ανασκαφές. Γνωρίζουν πολύ καλά τι σημαίνει αρχαιολογική ζώνη Α και ότι δεν μπορούν να κτίσουν και αναγνωρίζουν την ήπια ανάπτυξη που συντελείται εκεί. Υπάρχει μια κοινωνική στήριξη του έργου. Άλλωστε είμαστε 27 χρόνια μαζί τους. Οι ίδιοι εκπαιδεύονται και γίνονται εργάτες στην ανασκαφή. Τους απορροφά η Αρχαιολογική Υπηρεσία και έχουν καλύτερες οικονομικές συνθήκες διαβίωσης.
Ποιες είναι οι προσδοκίες σας για την εξέλιξη της ανασκαφικής έρευνας;
Είναι να ανασκάπτεται η αρχαία Ελεύθερνα με τους ίδιους ρυθμούς για τις επόμενες δύο με τρεις γενιές. Έχουμε ήδη φροντίσει με προγράμματα του υπουργείου Πολιτισμού και του ΥΠΕΧΩΔΕ να φτιάξουμε ξυλόσκαλα, διαδρομές και μονοπάτια ώστε να μπορεί κανείς να χαίρεται τη φύση σε συνδυασμό με το αρχαιολογικό προϊόν. Για να μπορεί κανείς να προσεγγίσει το χώρο και με τα πόδια.
Μαρία Ζαννιά, εφημερίδα “Τόλμη“, 11/10/2010
