Το τελευταίο συνέδριο για τις αρχαίες αποθήκες και τα συστήματα αποθήκευσης έλαβε χώρα στις 18-20 Μαρτίου 2010 στο Aix-en-Provence. Στην ίδια πόλη έχουν πραγματοποιηθεί και παρουσιαστεί παλαιότερα ερευνητικά πρόγραμματα για τις μεγάλες σιταποθήκες της Ρώμης, τα horrea, και τον εφοδιασμό της αιώνιας πόλης σε τροφές και κυρίως σε σιτάρι, το 2002 (δημοσίευση: B. Marin, C. Virlouvet, επιμ., Nourrir les cités de Méditerranée, Antiquité, Temps modernes, Maisonneuve et Larose, 2003) και από το 2006 έως το 2008 (δημοσίευση των πρακτικών στη σειρά MEFRA, 120-2008). Το συνέδριο του 2010 αποτέλεσε συνέχεια των προηγούμενων συναντήσεων.

Σε προηγούμενη συνάντηση είχαν τεθεί τα ερωτήματα αφ’ ενός της αναγνώρισης της αποθηκευτικής κατασκευής, καθώς η κάτοψη δεν οδηγεί πάντα με ασφάλεια στην ταύτιση μιας αποθήκης ή ενός συστήματος αποθηκών και αφ’ ετέρου της θέσης της στην πόλη (ιδιωτική ή δημόσια) αλλά και της θέσης στο εμπορικό και οδικό δίκτυο. Σε σχέση με το στάδιο των γνώσεών μας, πρέπει να σημειωθεί επίσης πως σε σύγκριση με τις προηγούμενες ερευνητικές συναντήσεις, η βιβλιογραφία για την αρχαία οικονομία και για την οργάνωση του εμπορίου έχει αυξηθεί σημαντικά.

Ένα νέο ερευνητικό πρόγραμμα. – Το πρόγραμμα «Entrepôts et lieux de stockage du monde gréco-romain antique» χρηματοδοτείται από την γαλλική Agence Nationale de la Recherche (ANR) και φιλοξενείται σε τρεις γαλλικούς οργανισμούς για την έρευνα της αρχαιότητας (Centre Camille Julian, Institut de la Recherche en Architecture Antique και École française d’Athènes). Η αποθήκευση στην αρχαιότητα αποτελούσε τη συχνότερη λύση για τα προβλήματα τροφοδοσίας των ομάδων πληθυσμού των πόλεων και του στρατού. Κεντρικός είναι ο ρόλος της σιταποθήκης, γιατί σε πρακτικό επίπεδο προσφέρει δυνατότητες για σχετικά μακροχρόνια αποθήκευση και σε πολιτικό επίπεδο συνδέεται με θέματα ιδιοκτησίας και διαχείρισης. Το θέμα αγγίζει τα μεγάλα ερωτήματα της οικονομικής ιστορίας των αρχαίων κοινωνιών της Μεσογείου και μπορεί να δώσει ορισμένες απαντήσεις, αλλά και να θέσει νέα ζητήματα. Το πρόγραμμα φιλοδοξεί να οδηγήσει σε πληρέστερη γνώση των αρχαίων συστημάτων αποθήκευσης δημιουργώντας ένα δίκτυο ερευνητών που ασχολούνται με το θέμα. Δημιουργήθηκε μάλιστα σχετική ιστοσελίδα με διπλό στόχο: τη διάδοση των πληροφοριών σχετικά με το πρόγραμμα και τη δημιουργία επιστημονικών εργαλείων, όπως η ανάπτυξη βάσης δεδομένων στην οποία θα μπορούν να συνεισφέρουν οι ερευνητές. Προς το παρόν η βάση δεδομένων είναι προσβάσιμη μόνο στους συμμετέχοντες, αλλά στόχος είναι να γίνει προσβάσιμη από όλους μέσω της ιστοσελίδας όταν θα λήξει το πρόγραμμα (2012). Στο πλαίσιό του, εκτός από την ανάπτυξη της βάσης δεδομένων, προβλέπεται να συνεχιστούν και ορισμένες έρευνες πεδίου, στην Όστια-Portus (Ιταλία), στις σιταποθήκες Caelia, Hergla (Τυνησία) και στη Δήλο, αλλά και η ανάλυση των γραπτών πηγών. Πληρέστερη ανάλυση των προβληματισμών μπορεί κανείς να διαβάσει στην ιστοσελίδα του προγράμματος.

Το πρώτο βήμα: ένα διεθνές συνέδριο. – Το συνέδριο που πραγματοποιήθηκε φέτος και οργανώθηκε από τους G. Boetto (CNRS/CCJ-UMR 6573), V. Chankowski (Université de Lille 3/HALMA-IPEL UMR 8164) και C. Virlouvet (Université de Provence/CCJ – UMR 6573), χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες με την παρουσίαση ανακοινώσεων και μιας σειράς posters.

Η πρώτη ενότητα εξέτασε τις αποθήκες σε σχέση με την ενδοχώρα με την οποία συνδέονται. Οι ανακοινώσεις παρουσίασαν τις σιταποθήκες του Φαγιούμ, τους γνωστούς αποθηκευτικούς χώρους των πόλεων της Μακεδονίας στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, τους αποθηκευτικούς χώρους στο Καραμπουρνάκι, καθώς και αποθήκες εμπορικής περιοχής της πόλης Saint-Romain-en-Gal (Γαλλία), τις αποθηκευτικές κατασκευές έξω από την πόλη των Butae (Annecy, Γαλλία) και εμπορικά και αποθηκευτικά συστήματα στην Tarraco (Ισπανία).

Στη δεύτερη ενότητα μελετήθηκε το πρόβλημα της αποθήκευσης χωρίς κτιστές αποθήκες: παρουσιάστηκε η αποθήκευση γεωργικών προϊόντων στην αρχαιότητα σε κυκλικούς σφραγισμένους αποθέτες (Ισπανία). Άλλος χώρος αποθήκευσης υπήρχε στα σπίτια, στον ιδιωτικό ιδιόκτητο χώρο δηλαδή, και αναλύθηκαν όλες οι λύσεις που πρόσφεραν τα σπίτια της Δήλου. Κατά μήκος της δυτικής ακτογραμμής του νησιού, πίσω από το περίφημο εμπορικό λιμάνι του, είναι χτισμένα διώροφα κτίρια που σχετίζονται με το εμπόριο και την αποθήκευση των προϊόντων που προοορίζονταν για εμπορική διακίνηση. Τέθηκε επίσης το ζήτημα των αποθηκών σε εμπορικούς χώρους και καταστήματα (tabernae) που συχνά αποτελούν και εργαστήρια παράλληλα (αρχαία Γαλλία), καθώς και σε γειτονιές όπως αυτή του Σταδίου στη Δήλο, ή σε προφανώς δημόσιο χώρο, όπου ανασκάφηκε μια cella vinaria, ένας μακρόστενος υπόγειος χώρος στον οποίον φυλάσσονταν αμφορείς γεμάτοι κρασί (στο oppidum του Corrent στο Puy du Dôme, Γαλλία).

Οι αποθήκες και η θάλασσα αποτελούν το θέμα της τρίτης ενότητας, με τον συσχετισμό των αποθηκών των πόλεων με τους θαλάσσιους ή και χερσαίους και ποτάμιους δρόμους. Εξετάστηκαν τα παραδείγματα των συστημάτων horrea της Volterra (Ιταλία) και του Saint-Lupien στο Rezé (Loire-Atlantique, Γαλλία) και οι αποθήκες του λιμένος του Oiasso (Ιταλία).

Ως δημόσιο κτίριο, η αποθήκη ή τα συστήματα αποθηκών, παίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική εμπορίου και ανεφοδιασμού σε τρόφιμα, κυρίως σιτάρι, και την εισαγωγή/εξαγωγή προϊόντων. Το θέμα αυτό εξετάστηκε στην τέταρτη ενότητα του συνεδρίου. Έτσι μελετήθηκε και παρουσιάστηκε η αρχιτεκτονική και η τοπογραφική θέση των horrea της Vienne (Γαλλία), η θέση των αποθηκών σε σχέση με το θαλάσσιο εμπόριο στα λιμάνια του Αιγαίου, καθώς και οι αποθήκες (horrea) που βρίσκονται κατά μήκος του Τίβερη στη Ρώμη. Παρουσιάστηκαν επίσης οι τελευταίες έρευνες στο Portus, το λιμάνι της Ρώμης, και τα συστήματα αποθήκευσης, το μνημειώδες αποθηκευτικό κτίριο στη Σαμαρκάνδη του Ουζμπεκιστάν. Το κτίριο αυτό καταστράφηκε από φωτιά, όμως από την πλίνθινη ανωδομή του που ψήθηκε, διασώθηκε μέρος της καθώς και αρκετές ποσότητες των προϊόντων που είχαν αποθηκευτεί εκεί. Παρουσιάστηκε επίσης η αποθήκευση προϊόντων στα καταστήματα του ανακτόρου της Αμαθούντος στην Κύπρο και, τέλος, το σύστημα αποθηκών στο λιμάνι της Classe (Ιταλία) κατά την ύστερη αρχαιότητα.

Συμπερασματικά, η συνάντηση αυτή προσέφερε μια γενική εικόνα των γνώσεων για τις αρχαίες αποθήκες σήμερα, ιδιαίτερα στη Μεσόγειο. Το υλικό που εξετάστηκε ήταν κυρίως αρχαιολογικό και δεν έγινε ανάλυση των γραπτών πηγών (φιλολογικών ή επιγραφικών), οι οποίες θα μπορούσαν να είχαν θέσει άλλου είδους ερωτήματα, όπως για τη λειτουργία των συστημάτων αποθήκευσης. Παρόλο που δεν δόθηκε πάντα ακριβής χρονολόγηση / περιοδολόγηση για τις περισσότερες κατασκευές οι οποίες αναφέρθηκαν, παρατηρήθηκε μια σημαντική αλλαγή στην Ισπανία: η μετάβαση από τους σφραγισμένους αποθέτες στις κτιστές αποθήκες. Θέματα λεξιλογίου και ορισμών βρίσκονταν συνεχώς στο επίκεντρο των συζητήσεων: αποθήκη, αποθήκευση, για ποιο χρονικό διάστημα, σε τι ποσότητες, με ποιους προορισμούς (θαλάσσιο εμπόριο, εμπόριο σε κοντινές αποστάσεις, οικιακή αποθήκευση, παραγωγή/κατανάλωση, ανεφοδιασμός στρατών κ.ά.). Στις είκοσι ανακοινώσεις, μελετήθηκαν αποθηκευτικοί χώροι χωρητικότητας από μισό κυβικό μέτρο έως και 1000 κυβικών μέτρων! Οι παραστάσεις μας επομένως είναι πολύ διαφορετικές ανάλογα με τον προορισμό των αποθηκευμένων προϊόντων. Ας σημειωθεί ότι στο πλαίσιο του συνεδρίου αυτού αναφέρθηκαν περιπτώσεις περισσότερο εμπορικού χαρακτήρα και αγνοήθηκαν αποθήκες στρατιωτικού χαρακτήρα (νεώσοικοι, σκευοθήκες), η αποθήκευση του νερού, η αποθήκευση ζωντανών «προϊόντων» (ιχθυοδεξαμενές, σκλάβοι) και ογκωδών προϊόντων (μάρμαρο, ξύλο). Προκύπτει επίσης ότι για τον ελλαδικό χώρο οι αποθήκες και τα συστήματα αποθήκευσης προϊόντων είναι λιγότερο γνωστά από ό,τι είναι στην Ιταλία και τον ρωμαϊκό κόσμο. Η αρχιτεκτονική μορφή τους διαφέρει και είναι αισθητή, για την ώρα, μια συγκεντρωτική μελέτη τους. Το ερευνητικό πρόγραμμα «Entrepôts et lieux de stockage du monde gréco-romain antique» φιλοδοξεί να συμπληρώσει τα κενά στις γνώσεις μας. Η αποθήκη σχετίζεται άμεσα με τους εμπορικούς μηχανισμούς, επομένως κτίρια όπως αυτά της Ρώμης (horrea), εκτός από το μεγάλο κτίριο στον ανατολικό μώλο του λιμανιού των Κεγχρεών που μας είναι γνωστό, ίσως να υπάρχουν και αλλού σε διαφορετική κλίμακα: στοές, καταστήματα κλπ.

Catherine Bouras
catherine_bouras@hotmail.com