1. Εισαγωγή – 2. Το ανασκαφικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη – 3. Έρευνες στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Ακαρνανία, στην Αττική και την Κω – 4. Από τη Μακεδονία στην Πελοπόννησο – 5. Από τις Κυκλάδες στα Δωδεκάνησα – 6. Οι ανασκαφές στην Κρήτη – 7. Επίλογος – 8. Στοιχεία συγγραφέα
1. Εισαγωγή
Με πρωτοβουλία της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού πραγματοποιήθηκε στις 6 και 7 Δεκεμβρίου 2007 στην Αθήνα, στο Αμφιθέατρο Μεγάρου Καρατζά, διημερίδα με θέμα το αρχαιολογικό έργο των Πανεπιστημίων στην Ελλάδα, από την Παλαιολιθική περίοδο έως την ύστερη αρχαιότητα. Σκοπός του συνεδρίου υπήρξε η παρουσίαση και προβολή των συστηματικών ανασκαφών που διενεργούνται από ελληνικούς πανεπιστημιακούς φορείς, σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία ή υπό την εποπτεία της.
Τα ερευνητικά προγράμματα που παρουσιάστηκαν κάλυπταν ένα ευρύτατο χρονολογικό φάσμα, από τους Παλαιολιθικούς χρόνους μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα, και ποικίλα θεματικά πεδία – αρχαιολογικά, ανασκαφικά, παλαιο-οικολογικά, τεκμηρίωση, προστασία και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων, κ.ά. Το πανόραμα των ανασκαφικών ερευνών 9 πανεπιστημιακών ιδρυμάτων σε 48 συνολικά θέσεις στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα οργανώθηκε γεωγραφικά, από τη βόρεια Ελλάδα και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μέχρι την απόμακρη Γαύδο του Λιβυκού Πελάγους και το Πανεπιστήμιο Κρήτης (εικ. 1). Κοινό γνώρισμα όλων σχεδόν των πανεπιστημιακών ερευνητικών προγραμμάτων είναι ο εκπαιδευτικός τους χαρακτήρας, αφού αποτελούν το πεδίο της πρώτης επαφής, ζύμωσης και μύησης των φοιτητών της Αρχαιολογίας στα προβλήματα της ορθής ανασκαφικής μεθόδου και της τεκμηρίωσης, στη μαγεία του χώματος και των αποκαλύψεων.
2. Το ανασκαφικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη
Βεργίνα: Ένα πρόγραμμα που «ξεπερνά τα βιολογικά όρια των ανασκαφέων του»…
Οι εργασίες ξεκίνησαν με την ανασκαφή της Βεργίνας, της οποίας η έκταση και η σημασία επιτρέπουν τη διενέργεια αυτόνομων προγραμμάτων, από διαφορετικές ερευνητικές ομάδες. Η Χ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ΑΠΘ) συνόψισε τις έρευνες της τελευταίας εικοσαετίας στο θέατρο της πόλης, στα ιερά της Εύκλειας και της Μητέρας των Θεών, στο ανάκτορο, στα δημόσια οικοδομήματα ΒΑ της Αγοράς, καθώς και τις γεωφυσικές διασκοπήσεις που διενεργούνται στον οικιστικό ιστό της πόλης. Το τελευταίο αυτό πρόγραμμα «ξεπερνά τα βιολογικά όρια των ανασκαφέων του», επιβάλλοντας άλλες μεθόδους για τη διερεύνησή του. Η συνεργασία με το ΥΠΠΟ για την προστασία και την ανάδειξη του χώρου, η χρηματοδότηση των οποίων ξεπερνά κατά πολύ τα οικονομικά μέσα του Πανεπιστημίου, έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα γόνιμη και η συνέχισή της παραμένει επιτακτική.
Από τη Βεργίνα στην «πολιτεία του νερού» και την Αγορά της Πέλλας
Ο Π. Φάκλαρης (ΑΠΘ) παρουσίασε τις συστηματικές, νέες ανασκαφές τμήματος του οχυρωματικού περιβόλου της Βεργίνας. Αποκαλύφθηκε μεγάλη ορθογώνια πύλη των αρχών του 3ου αι. π.Χ., με δύο οχυρωματικούς πύργους κυκλικής κάτοψης, η καλύτερα σωζόμενη στο χώρο της Μακεδονίας, καθώς και οικιστικά και εργαστηριακά συγκροτήματα που αναπτύχθηκαν στην ακρόπολη και σε άμεση γειτνίαση με το τείχος μετά την καταστροφή του τον 2ο αι. π.Χ. Τα πλούσια ευρήματα που ήρθαν στο φως στα συγκροτήματα αυτά φανερώνουν τις εναλλαγές χρήσεων του ίδιου χώρου ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε εποχής. Η Στ. Δρούγου (ΑΠΘ) συνόψισε τις έρευνες στη νεκρόπολη και τους βασιλικούς τάφους των Αιγών, με εντυπωσιακές εικόνες των βασιλικών τάφων της Βεργίνας από τις ανασκαφές του Μ. Ανδρόνικου, καθώς και απλούστερων ταφικών συνόλων, που συμπληρώνουν την εικόνα της τότε κοινωνίας και των εθίμων της. Στη συνέχεια, μας μετέφερε στο λιγότερο γνωστό Καστρί, στο Πολυνέρι Γρεβενών, μία νευραλγική θέση στα σύνορα των βασιλείων της Μακεδονίας και της Ηπείρου, που ταυτίζεται με τη χώρα των Τυμφαίων. Η δεκαετής ανασκαφή εστιάζει στην οχυρωμένη ακρόπολη της αταύτιστης μέχρι σήμερα πόλεως του 4ου αι. π.Χ. και τα δημόσια οικοδομήματά της. Μια νεολιθική «πολιτεία του νερού», το Δισπηλιό στη λίμνη της Καστοριάς, ανασκάπτεται από τον Γ. Χουρμουζιάδη (ΑΠΘ). Οι πασσαλόπηκτες εξέδρες για τις καλύβες, τόποι διαμονής των ψαράδων και των γεωργοκτηνοτρόφων της εποχής, αποτελούν τον κορμό του μοναδικού συστηματικά ανασκαμμένου νεολιθικού λιμναίου οικισμού στη χώρα μας. Η μερική ανασύστασή τους σε συνδυασμό με την έκθεση των πλούσιων ευρημάτων, επιτρέπει στον επισκέπτη να αναπαραστήσει νοητά με μοναδικό τρόπο τη δυναμική προϊστορική κοινωνία που ζούσε και αναπτύχθηκε εκεί (εικ. 2).
Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν οι νέες έρευνες του Γ. Ακαμάτη (ΑΠΘ) στην Αγορά της Πέλλας, έναν τεράστιο χώρο 261 x 238 μ., που καταλαμβάνει την έκταση δέκα οικοδομικών τετραγώνων της ελληνιστικής πόλης. Χαρακτηριστική είναι η ταύτιση των διαφόρων στωικών οικοδομημάτων της Αγοράς με συγκεκριμένες εμπορικές, διοικητικές και θρησκευτικές δραστηριότητες, με βάση τα ανασκαφικά ευρήματα. Εργαστήρια και καταστήματα κεραμικής, κοροπλαστικής, κρεοπωλεία, καταστήματα αρωματικών υλών, περιφερειακοί κλίβανοι για επεξεργασία μεταλλικών προϊόντων, καταστήματα εισηγμένων κεραμικών προϊόντων, λυχναριών και εργαστήρια μολύβδινων προϊόντων, εμπόριο σιτηρών και αλεύρων λειτουργούσαν σε ανατολική, δυτική και νότια στοά, ζωντανεύοντας στα μάτια μας την αλλοτινή έντονη εμπορική καθημερινή δραστηριότητα μέσα από τη χωροταξική κατανομή της. Αντίθετα, η βόρεια στοά λειτουργούσε ως έδρα των πολιταρχών και δεν είχε εμπορικό χαρακτήρα. Θραύσματα γλυπτών, επιγραφές δημόσιου χαρακτήρα και σφραγίσματα παπύρων μαρτυρούν τη θέση του βουλευτηρίου της πόλης. Στα βόρεια βρισκόταν το ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αφροδίτης. Εντυπωσιακό το διώροφο οικοδόμημα στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, με στρώμα καταστροφής που έφερε στο φως πλήθος σφραγισμάτων από έγγραφα, στυλογράφους, μελανοδοχεία, μάζες πηλού για σφράγιση – απομεινάρια του δημόσιου αρχείου της πόλης.
Το ιερό του Διός Υψίστου στο Δίο και ο οικισμός αρχαϊκών χρόνων στο Καραμπουρνάκι
Στο Δίο, ο Δ. Παντερμαλής (ΑΠΘ), εκτός από τα παλιότερα και γνωστά ευρήματα της πόλης, ανασκάπτει από το 2002 το σημαντικό ιερό του Διός Υψίστου, το μοναδικό μέχρι σήμερα του είδους του στον ελλαδικό χώρο, καθώς και το ιερό του Ολυμπίου Διός, με εξαιρετικά ευρήματα, που ανοίγουν νέους δρόμους στην έρευνα της γλυπτικής. Η ανασκαφή του Μ. Τιβέριου (ΑΠΘ) στο Καραμπουρνάκι, ενός οικισμού στην κορυφή μιας παραθαλάσσιας τούμπας, αποκάλυψε έναν οικισμό κυρίως των αρχαϊκών χρόνων, με απλά οικοδομήματα και πολύ πλούσια κεραμική. Το ευρήματα επιδεικνύουν περίτρανα τις εμπορικές σχέσεις και την άμεση επικοινωνία ενός παράλιου οικισμού του Θερμαϊκού με πολλά σημαντικά κέντρα της νότιας Ελλάδας, μεταξύ άλλων την Εύβοια, την Αθήνα και την Κόρινθο. Είναι πιθανή η ταύτιση του συγκεκριμένου οικισμού με το κεντρικό πόλισμα της αρχαίας Θέρμης, που είναι γνωστό ότι ήταν αναπτυγμένη «κωμηδόν», δηλαδή ότι απαρτιζόταν από ένα σύμπλεγμα γειτονικών πολισμάτων, όπως συνέβαινε και σε άλλες περιοχές (π.χ. στην Αιτωλία ή την Κρήτη), πριν από τη δημιουργία ενός οργανωμένου άστεως.
Η Τούμπα Θεσσαλονίκης, ο οικισμός Παλιαμπέλων Κολινδρού Πιερίας και το προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου στο Βράχο-Πετρωτών
Κατόπιν ακολούθησαν οι παρουσιάσεις αρχαιολογικών ερευνών σε προϊστορικές θέσεις, καταρχήν στην Τούμπα Θεσσαλονίκης από τον Στ. Ανδρέου (ΑΠΘ). Η συγκεκριμένη τούμπα έχει να επιδείξει μέσα από μια πολύπλοκη στρωματογραφία 1500 χρόνια ιστορίας και 14 οικοδομικές φάσεις από το 1950 π.Χ. ως τον 4ο αι. π.Χ., οπότε η θέση εγκαταλείπεται. Σημαντικό πλεονέκτημα της θέσης αυτής είναι η δυνατότητα παρακολούθησης των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών δομών και των διαδικασιών μεταβολής τους σε μια προϊστορική κοινότητα της Κεντρικής Μακεδονίας με μεγάλη διάρκεια. Η ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού Παλιαμπέλων Κολινδρού Πιερίας, αποτέλεσμα διεπιστημονικής συνεργασίας μεταξύ διαφόρων χωρών, διενεργείται από τον Κ. Κωτσάκη (ΑΠΘ) σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Sheffield από το 2000 (εικ. 3). Στοχεύει μεταξύ άλλων στην κατανόηση των διαδικασιών διαμόρφωσης των νεολιθικών θέσεων. Η κυκλική διάταξη του οικισμού, όπως αυτή αποκαλύφθηκε από γεωφυσικές διασκοπήσεις, επιτρέπει τον παραλληλισμό της με τον γνωστό οικισμό του Διμηνίου. Η παρουσίαση συμπεριέλαβε και τα προγράμματα διαχείρισης και τεκμηρίωσης του υλικού, ενώ αξίζει να επισκεφτεί κανείς και την ιστοσελίδα της ανασκαφής, με πολύ πλούσιο ενημερωτικό υλικό. Τις έρευνες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έκλεισε η παρουσίαση του Ν. Ευστρατίου, που έφερε στο προσκήνιο τις ανθρώπινες δραστηριότητες της μέσης και ανώτερης παλαιολιθικής περιόδου στην ακριτική Θράκη, και συγκεκριμένα στο προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου στο Βράχο-Πετρωτών. Πρόκειται για ένα χώρο όχι μόνο εξόρυξης υλικού για κατασκευή εργαλείων, αλλά και καθημερινών δραστηριοτήτων ή επίσκεψης ομάδων κυνηγών και τροφοσυλλεκτών της ευρύτερης περιοχής. Ταυτόχρονα, το ερευνητικό πρόγραμμα για την αναγνώριση του προϊστορικού τοπίου της ευρύτερης περιοχής της θρακικής πεδιάδας διαμέσου του εντοπισμού νέων θέσεων και για την παρακολούθηση των ακτογραμμών της περιοχής, με μεθοδολογικό αρωγό γεωλογικά «καρότα», έρχεται να διαφωτίσει την πρώιμη αυτή φάση της ιστορίας της περιοχής.
3. Έρευνες στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Ακαρνανία, στην Αττική και την Κω
Πίνδος: μια γέφυρα μεταξύ Ηπείρου και Μακεδονίας
Στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το ερευνητικό πρόγραμμα που διευθύνει ο Γ. Πίκουλας είχε ως στόχο τη διερεύνηση του αρχαίου οδικού δικτύου της οροσειράς της Πίνδου σε συνδυασμό με τα σημεία άμυνας καθώς και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. Συμπερασματικά, η Πίνδος ήταν και εξακολουθεί να είναι μια γέφυρα και όχι ένα φράγμα μεταξύ της Ηπείρου και της Μακεδονίας (Ιστορική τοπογραφία: επιφανειακή έρευνα Πίνδου).
Οι προϊστορικές εγκαταστάσεις στη Μαγούλα Ζερέλια Αλμυρού της Μαγνησίας
Η Α. Μουνδρέα-Αγραφιώτη παρουσίασε το ερευνητικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια Αλμυρού της Μαγνησίας, μια συνεργασία μεταξύ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της ΙΓ΄ Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων. Πρόκειται για μια γνωστή νεολιθική θέση, η οποία τώρα διερευνάται εκ νέου συνδυάζοντας την έρευνα επιφανείας και τη συστηματική ανασκαφή μέσω στρωματογραφίας, με σκοπό την εξέταση των διαδοχικών προϊστορικών εγκαταστάσεων στο ιδιαίτερο τοπιογραφικό περιβάλλον της Μαγούλας, ενός υγρότοπου μεταξύ των δύο λιμνών των Ζερελίων.
Οι αρχαίοι Οινιάδες και η προϊστορική Ιθάκη
(Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Η ανασκαφή εστιάζει στην Αγορά της πόλης, με το βουλευτήριο, τα στωικά οικοδομήματα και τα αναθηματικά μνημεία καθώς και στην extra muros νεκρόπολη, με οργανωμένες ταφές σε συστάδες και ολιγάριθμα κτερίσματα. Την εμπλούτισε με νέα ευρήματα η Οι αρχαίοι Οινιάδες στην Ακαρνανία, γνωστοί από τις εντυπωσιακές λιμενικές εγκαταστάσεις τους, αποτελούν το αντικείμενο έρευνας της Ε. Σερμπέτη-Παπουτσάκητοπογραφία της προϊστορικής ΙθάκηςΣπ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων). Στη θέση Πηλικάτα αποκαλύφθηκε οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός, που επιβιώνει αδιάλειπτα μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, στο χωριό Σταυρός εντοπίστηκε κυκλώπειο τείχος, τεκμήριο της ύπαρξης οχυρωμένου προϊστορικού κέντρου, στη θέση Λαγκάδες ένας παράκτιος μυκηναϊκός οικισμός και τέλος στη θέση Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου ένας προϊστορικός οχυρωμένος οικισμός, που επιβιώνει μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή και έχει να επιδείξει σημαντικά κτηριακά σύνολα.
Οι έρευνες στην Αττική και στην Αλάσαρνα της Κω
Με την Αττική και το κέντρο της Αθήνας συνεχίστηκε ο κύκλος ομιλιών της πρώτης ημέρας. Στο λόφο Κοτρώνι Καπανδριτίου, που ταυτίζεται με την αρχαία Άφιδνα, η Α. Παπαδημητρίου-Γραμμένου και οι συνεργάτες της διενεργούν έρευνες επιφανείας και καθαρισμούς τμήματος οχυρωματικού περιβόλου από το 2005, στο πλαίσιο νέου ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο σπήλαιο Λεοντάρι Υμηττού, η Λ. Καραλή-Γιαννακοπούλου (Πανεπιστήμιο Αθηνών) σε συνεργασία με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας διεξάγουν από το 2003 ερευνητικό πρόγραμμα για τη χρήση του σπηλαίου μέσα στο χρόνο. Η κατοίκηση στο σπήλαιο αρχίζει από τη νεότερη νεολιθική, ενώ το σπήλαιο σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής ανασκαφικά ευρήματα χρησιμοποιείται, με διακοπές, μέχρι και τα κλασικά χρόνια, όπου μετατρέπεται σε ιερό του Πανός. Η περιοχή Αρύ στη βορειοδυτική Λαυρεωτική, η τεχνολογία της επεξεργασίας των μεταλλευμάτων και κυρίως του αργύρου, τα ελικοειδή πλυντήρια και τα εργαστήρια τήξεως των μεταλλευμάτων καθώς και κατασκευές για την κατεργασία τουβλοποίησης του μεταλλεύματος, άγνωστες μέχρι σήμερα, ήταν το θέμα της παρουσίασης της Κ.Γ. Τσάϊμου (Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Λαυρίου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο) (εικ. 4). Στο κέντρο της Αθήνας, στην ιστορική Πλάκα, όπου σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες βρισκόταν το Διογένειο Γυμνάσιο μας μετέφερε η Ε. Πέππα-Παπαϊωάννου (Πανεπιστήμιο Αθηνών). Οι νέες έρευνες δεν επιτρέπουν μέχρι στιγμής την ταύτιση του χώρου μεταξύ των οδών Κυρρήστου και Ερεχθέως με τη θέση του αρχαίου γυμνασίου. Η συνεδρία ολοκληρώθηκε με τις αρχαιολογικές έρευνες στην Αλάσαρνα της Κω από την Γ. Κοκκορού-Αλευρά (Πανεπιστήμιο Αθηνών). Από το 1985 διεξάγονται ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Πυθαίου Απόλλωνα, ενώ από το 2003 οι έρευνες επιφανείας στην ευρύτερη περιοχή αποσκοπούν στον εντοπισμό της πόλης και των υπόλοιπων θρησκευτικών κέντρων της (Ομάδα Μελέτης Αρχαίου Δήμου των Αλασαρνιτών της Κω)
4. Από τη Μακεδονία στην Πελοπόννησο
Σημαντική προϊστορική ανασκαφή στη θέση Αρχοντικό (Γιαννιτσά Πέλλης)
Οι ομιλίες της δεύτερης ημέρας ξεκίνησαν με την παρουσίαση της προϊστορικής ανασκαφής στη θέση Αρχοντικό, κοντά στα Γιαννιτσά Πέλλης από την Α. Παπανθίμου (ΑΠΘ). Πρόκειται για μια οικιστική θέση με μορφή τούμπας-τράπεζας, όπου έχουν διαπιστωθεί δύο οικιστικές φάσεις. Η πρώτη φάση, στα τέλη της 3ης και τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., είναι και η πιο ενδιαφέρουσα ως προς τα ευρήματα που ήρθαν στο φως, ιδίως των πηλοκατασκευών ποικίλων χρήσεων, που εντοπίστηκαν κατά συστάδες εντός των οικιών. Πρόκειται είτε για φούρνους, είτε για εστίες, είτε για αποθηκευτικούς χώρους είτε για ασαφείς ακόμα πλατφόρμες, που σχετίζονταν με την οργάνωση εξειδικευμένων εργασιών. Η έρευνα στη θέση αυτή συντελεί στην κατανόηση των χαρακτηριστικών της Μακεδονίας στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, και θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για την κεντροδυτική Μακεδονία (Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών)
Συνεργασία φορέων στην έρευνα της αρχαίας Σικυώνας
Στην Πελοπόννησο βρίσκονται σε εξέλιξη οι έρευνες του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στην αρχαία Σικυώνα. Πρόκειται για μια συνεργασία μεταξύ του Γ.Α. Λώλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του Αθ. Καλπαξή του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Έρευνας και Τεχνολογίας στο Ηράκλειο της Κρήτης, της ΛΖ΄ ΕΠΚΑ και του Πανεπιστημίου του York. Από το 2004 διενεργείται συστηματική έρευνα επιφανείας στο χώρο του πλατώματος της αρχαίας πόλης, γεωφυσικές διασκοπήσεις και έρευνα όλων των αρχιτεκτονικών μελών σε δεύτερη χρήση στο χωριό των Βασιλικών. Στόχος του προγράμματος είναι τόσο η χαρτογράφηση και η μελέτη της τοπογραφίας της αρχαίας πόλης όσο και ο εντοπισμός ανασκαφικών θέσεων με βάση τα πορίσματα των γεωφυσικών διασκοπήσεων.
Νέα δεδομένα για τη «χαμένη πολιτεία» της αρχαίας Ελίκης
Οι έρευνες της τελευταίας εικοσαετίας στην αρχαία Ελίκη από τη Ντ. Κατσωνοπούλου (Πανεπιστήμιο Πατρών) και τους συνεργάτες της δεν δικαιολογούν πλέον το χαρακτηρισμό της ως «χαμένης πολιτείας». Σύμφωνα με τις νέες γεοαρχαιολογικές μελέτες φαίνεται ότι η θέση της σημαντικότερης αχαϊκής πολιτείας ήταν στην ξηρά, μεταξύ των ποταμών Σελινούντα και Κερυνίτη. Τα οικοδομικά λείψανα που αποκαλύφθηκαν καλύπτουν όλες τις χρονολογικές φάσεις της υπερχιλιετούς ιστορίας της Ελίκης, από την αρχαιότερη Πρωτοελλαδική περίοδο, την κατοίκηση της περιοχής μετά τον καταστροφικό σεισμό του 373 π.Χ., και από τους υστεροκλασικούς έως τους υστεροβυζαντινούς χρόνους.
Το έργο του Πανεπιστημίου Αθηνών στη Χώρα Μεσσηνίας και στο σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα
Ο Γ. Κορρές (Πανεπιστήμιο Αθηνών) παρουσίασε τα πολύ σημαντικά ευρήματα από τον μυκηναϊκό θαλαμωτό τάφο και τον μεσοελλαδικό ταφικό λάκκο κοντά στη λεωφόρο Βολιμιδιών-Κεφαλόβρυσου στη Χώρα Μεσσηνίας, στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Ο Θ.Κ. Πίτσιος (Πανεπιστήμιο Αθηνών) παρουσίασε το ανθρωπολογικό υλικό από το σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα, άμεσα συνδεδεμένο με τις παραδόσεις της αρχαίας Σπάρτης, σύμφωνα με τις οποίες οι Λακεδαιμόνιοι έριχναν εκεί τους καταδικασμένους σε θάνατο κακούργους, τους αιχμαλώτους πολέμου και τα ασθενικά βρέφη. Η ανασκαφή είχε διενεργηθεί το 1983 από τον Π.Γ. Θέμελη. Η μέχρι σήμερα ερευνητική προσπάθεια δεν κατόρθωσε να τεκμηριώσει την παρουσία οστών βρεφών ή μικρών παιδιών. Αντίθετα, στο εσωτερικό του σπηλαιοβάραθρου έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός σκελετικών ευρημάτων, τα οποία ανήκουν κατά κύριο λόγο σε άνδρες βιολογικής ηλικίας 18-35 ετών.
Εντυπωσιακά ευρήματα στη Σαλαμίνα
Στη Σαλαμίνα, οι νέες έρευνες του Γ.Γ. Λώλου (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) δεν περιορίζονται στο γνωστό πλέον σπήλαιο του Ευριπίδη ή στο ιερό του Διονύσου στα Περιστέρια, αλλά περιλαμβάνουν και τη μυκηναϊκή ακρόπολη στα Κανάκια. Ο ανασκαφέας υποστηρίζει ότι η θέση ταυτίζεται με την πρωτεύουσα του ναυτικού βασιλείου της Σαλαμίνας και έδρα του δυναστικού οίκου των Αιακιδών και του Τελαμώνιου Αίαντος με βάση τα αρχιτεκτονικά και τα υπόλοιπα εντυπωσιακά ευρήματα, όπως μία χάλκινη φολίδα πανοπλίας με αιγυπτιακή βασιλική δέλτο του Ραμσή Β΄από το Κτήριο ΙΔ.
Το ανασκαφικό έργο στους Λαζάρηδες Αίγινας, στο Παλιόκαστρο Κυθήρων, στο αρχαίο υδραγωγείο της Νάξου
Ο μυκηναϊκός οικισμός και το νεκροταφείο στους Λαζάρηδες Αίγινας, όπου διενεργούνται ανασκαφές και έρευνες επιφανείας, ήταν το θέμα της ανακοίνωσης της Π. Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα (Πανεπιστήμιο Αθηνών). Ο Ι.Ε. Πετρόχειλος (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) μίλησε για τις έρευνες στο Παλιόκαστρο Κυθήρων, όπου εντοπίστηκε πρώιμο ελληνικό ιερό, άγνωστο στην επιστημονική κοινότητα. Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και κινητά ευρήματα μαρτυρούν λατρευτική χρήση του χώρου από τη γεωμετρική ως την ελληνιστική εποχή, χωρίς όμως να είναι δυνατό προς το παρόν να προσδιοριστεί με βεβαιότητα η ταυτότητα της λατρευτικής θεότητας. Στο έργο μελέτης και ανάδειξης του αρχαίου υδραγωγείου Νάξου και του ιερού των πηγών στις Μέλανες Νάξου αναφέρθηκε ο Β. Λαμπρινουδάκης (Πανεπιστήμιο Αθηνών). Το υδραγωγείο, που χρονολογείται στα υστεροαρχαϊκά χρόνια, είχε τη μορφή υπόγειων πηλοσωλήνων, που επισκευάζονταν πολλαπλώς λόγω των αποφράξεων. Τροφοδοτούσε τόσο την αρχαία πόλη όσο και τη χώρα της με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι πηλοσωλήνες αντικαταστάθηκαν από μια κτιστή αύλακα, που ακολουθούσε την ίδια διαδρομή. Χάρη στις μελέτες αυτές, ήταν δυνατό να εντοπιστεί και να ανασκαφεί ένα ιερό μέσα στα λατομεία της Νάξου. Στο ιερό αυτό βρέθηκαν ημίεργα μαρμάρινα αναθήματα που ταιριάζουν με την ιδιότητα των αναθετών: στην περίοδο ακμής του ιερού, από τον 8ο ως τον 6ο αι. π.Χ., αυτοί δεν ήταν άλλοι από τους ίδιους τους λατόμους. Στη συνέχεια, ο εισηγητής παρουσίασε τις νέες έρευνες στην Παλαιομάνινα Ακαρνανίας, όπου ο εντυπωσιακά διατηρημένος οχυρωματικός περίβολος της πόλης αποτελεί το κύριο ερευνητικό θέμα του συγκεκριμένου προγράμματος.
Το ιερό του Ακτίου Απόλλωνα στο Άκτιο της Ακαρνανίας
Στο Άκτιο της Ακαρνανίας, η Ι. Τριάντη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) ερευνά το ιερό του Ακτίου Απόλλωνα. Στη θέση του ιερού, που είχε ιδρυθεί στα αρχαϊκά χρόνια, ο Οκταβιανός Αύγουστος μετά τη νίκη του το 31 π.Χ. έκτισε ένα ναό και ένα ρωμαϊκό λουτρό σε μικρή απόσταση.
5. Από τις Κυκλάδες στα Δωδεκάνησα
Πλούσιο ανασκαφικό έργο στις Κυκλάδες
Στην Παλαιόπολη της Άνδρου, η Λ. Παλαιοκρασσά (Πανεπιστήμιο Αθηνών) εξετάζει τόσο την αρχαία τειχισμένη πόλη, όσο και τις λιμενικές εγκαταστάσεις της στο πλαίσιο εναλίων ερευνών. Πλήθος κτηρίων και ευρημάτων αποκαλύπτονται σε ένα χώρο 400 στρεμμάτων, ζωντανεύοντας τις θρησκευτικές, πολιτικές, εμπορικές και κοινωνικές δομές της αρχαίας πολιτείας. Στα πρώιμα ιερά στο Ξώμπουργο της Τήνου, οι έρευνες της Ν. Κούρου (Πανεπιστήμιο Αθηνών) έχουν σκοπό να παρουσιάσουν τα στάδια εξέλιξης των ιερών στις Κυκλάδες, από την πρωτόγονη μορφή της υπαίθριας λατρείας σε λάκκους με πυρές έως την εμφάνιση του «ιερού οίκου» που οδηγεί στη δημιουργία του ναού. Οι εξαίρετα διατηρημένες φάσεις του ιερού φανερώνουν με σαφήνεια την εξέλιξη των ιερών της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, η οποία σύμφωνα με την ομιλήτρια είναι σε άμεση συνάρτηση με τις κοινωνικές εξελίξεις. Ένα εξίσου ενδιαφέρον ιερό της Κύθνου (Αρχαιολογική Ανασκαφή Κύθνου), που περιλάμβανε δίδυμο ναό, παρουσίασε ο Αλ. Μαζαράκης-Αινιάν (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας). Εντυπωσιακό υπήρξε το στρώμα καταστροφής στο άδυτο του ναού, με περίπου 1500 πολύτιμα άθικτα αναθήματα, που χρονολογούνται από τους αρχαϊκούς ως τους ελληνιστικούς χρόνους. Κοσμήματα, ακέραια αγγεία, αιγυπτιακοί σκαραβαίοι, ειδώλια, όστρεα και κοράλλια, αστράγαλοι ζώων, αντανακλούν τόσο την πολυμορφία των αναθημάτων και των αναθετών τους όσο και τη μεγάλη σημασία του ιερού και του νησιού που το φιλοξενούσε. Κύριοι του ιερού ήταν πιθανά ο Απόλλωνας και η Άρτεμις. Ακόμη, στο επίνειο της αρχαίας πόλης της Κύθνου γίνονται έρευνες σε συνεργασία με τον Δ. Κουρκουμέλη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, με στόχο την χαρτογράφηση και την αποτύπωση των ενάλιων καταλοίπων των αρχαίων λιμενικών εγκαταστάσεων.
Ανασκαφές στα Δωδεκάνησα
Τις αρχαιολογικές και εθνο-αρχαιολογικές έρευνες στην Αφιάρτη Καρπάθου παρουσίασε ο Ε. Μελάς (Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης). Στις θέσεις Κοντοκέφαλο και Φούρνοι έχουν αποκαλυφθεί δύο μινωικές εγκαταστάσεις, στην πρώτη πρόκειται πιθανά για μία πλούσια αγροικία με βάση τα ευρήματα, και στη δεύτερη για έναν οργανωμένο οικισμό. Επίσης, έρευνες επιφανείας στην πεδιάδα της Αφιάρτης στοχεύουν στην ανάπλαση της εθνογραφίας της ευρύτερης περιοχής. Ο Αδ. Σάμψων (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) παρουσίασε τις ανασκαφικές έρευνες στη θέση Μαρουλά της Κύθνου, το μοναδικό μεσολιθικό οικισμό του πρώτου μισού της 9ης χιλιετίας π.Χ. στην Ελλάδα, με κατασκευές και ταφές στον ίδιο χώρο, καθώς και στο σπήλαιο Σαρακηνού στη λεκάνη της Κωπαϊδας στη Βοιωτία. Στη θέση αυτή η ανασκαφή έχει συνδυαστεί με γενικότερες περιβαλλοντικές μελέτες με σκοπό την αποκατάσταση του παλαιοπεριβάλλοντος στην Παλαιολιθική και Νεολιθική περίοδο. Τέλος η ανασκαφή στον παραθαλάσσιο νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου αποκάλυψε ορθογώνια και αψιδωτά κτίσματα τεσσάρων τουλάχιστον οικοδομικών φάσεων, που σώζονται σε ύψος μέχρι 1.80 μ., σπάνια περίπτωση για τις Κυκλάδες και γενικά για τον ελληνικό χώρο (Προϊστορικές ανασκαφές στο χώρο του Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών).
Η Λ. Μαραγκού (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) παρουσίασε τα αποτελέσματα μιας διαπανεπιστημιακής έρευνας με συνεργασία των Πανεπιστημίων Ιωαννίνων, Αθηνών και Cambridge στην προϊστορική ακρόπολη στη Μαρκιανή της Αμοργού καθώς και τις έρευνες στον Πύργο της Αγίας Τριάδας Αρκεσίνης. Ο άγνωστος μέχρι πρότινος οικισμός στη Μαρκιανή της Αμοργού ήταν οχυρωμένος και ενισχυμένος με προμαχώνες και προτείχισμα κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Στον Πύργο της Αγίας Τριάδας Αρκεσίνης, το καλύτερα σωζόμενο μνημείο του ίδιου νησιού, μετά τις εργασίες αποψίλωσης, το μνημείο αποτυπώθηκε, μελετήθηκε και αναστυλώθηκε, όπως του αρμόζει. Αξίζει επίσης να αναφερθεί η δημοσίευση των αποτελεσμάτων των δύο ερευνητικών προγραμμάτων με τη μορφή μονογραφίας σε σύντομο χρονικό διάστημα από την έναρξη των ερευνών, κάτι που δυστυχώς αποτελεί εξαίρεση στην ελληνική αρχαιολογική πραγματικότητα. Τέλος, το ελληνιστικό ιερό του Ερεθιμίου Απόλλωνος στη Ρόδο, γνωστό από παλιότερες ανασκαφές και επιγραφές, αποκαλύφθηκε και ανασκάφτηκε εκ νέου σε συνεργασία με την ΚΒ΄ Εφορεία και τον Ι. Χ. Παπαχριστοδούλου. Τα νέα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα συνέβαλαν στην ανασύνθεση της πρωιμότερης ιστορίας του ιερού, από την ύστερη νεολιθική ως τους αρχαϊκούς χρόνους (αξίζει να σημειωθεί ότι τα αποτελέσματα και αυτών των ερευνών βρίσκονται ήδη στο τυπογραφείο!).
Στην περιοχή της Κυμισάλας Ρόδου βρίσκεται σε εξέλιξη ερευνητικό πρόγραμμα του Μ. Στεφανάκη (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) σε συνεργασία με την Β. Πατσιαδά της ΚΒ΄ Εφορείας. Πρόκειται για ένα μοναδικό φυσικό τοπίο στην ύπαιθρο της Ρόδου, με εκτεταμένα διάσπαρτα ορατά οικοδομικά λείψανα, που χρονολογούνται από τους μυκηναϊκούς ως τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Έμφαση δίνεται στην ακρόπολη και τη νεκρόπολη του οικισμού, με ταυτόχρονη προσπάθεια ανάδειξης του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου (Αρχαία Κυμισάλα).
Οι έρευνες στο ιερό κορυφής του όρους Βρύσινα
Η Μεγαλόνησος με την αίγλη της συμπλήρωσε την περιήγηση στον ελλαδικό χώρο, ολοκληρώνοντας τις εργασίες της διημερίδας. H Ι. Τζαχίλη και η Ε. Παπαδοπούλου παρουσίασαν τα αποτελέσματα των ερευνών του Πανεπιστημίου Κρήτης και της ΚΕ΄ Εφορείας στο ιερό κορυφής του όρους Βρύσινα, στα νότια του Ρέθυμνου. Σκοπός του προγράμματος είναι εκτός από τη δημοσίευση του ιερού και των πολυάριθμων ανασκαφικών ευρημάτων, η διερεύνηση διαμέσου του συγκεκριμένου ιερού της λειτουργίας και της θέσης αυτού του είδους ιερών εντός οικιστικών συνόλων, των προσβάσεων και των κατοικημένων περιοχών σε ορεινές ζώνες. Η μινωική προϊστορία της Κρήτης ξετυλίγεται στο ακριτικό νησί της Γαύδου, όπου η Αικ. Κόπακα (Πανεπιστήμιο Κρήτης) διενεργεί έρευνες επιφανείας και, από το 2003, ανασκαφικές έρευνες. Το μοναδικό φυσικό περιβάλλον του άγνωστου βιβλιογραφικά νησιού αλλά και τα ευρήματα αποζημιώνουν τους ερευνητές. Εκτός από τις κτηριακές εγκαταστάσεις της Εποχής του Χαλκού που ανασκάφτηκαν και παραπέμπουν στις λεγόμενες μινωικές «επαύλεις» ή «αγρεπαύλεις», χαρακτηριστική είναι η ανεύρεση σφραγίδας από πολύτιμο λίθο στο νησί: οι οικονομικές, εμπορικές και διοικητικές δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτή αναπτύχθηκαν σ’ ένα μικρό νησί σαν τη Γαύδο, σημαντικό ίσως κόμβο του μινωικού εμπορίου.
Ανασκαφές στο νεκροταφείο, την πόλη και την ακρόπολη της αρχαίας Ελεύθερνας
Τέλος, παρουσιάστηκε το πρόγραμμα ανασκαφών του Πανεπιστημίου Κρήτης στην Αρχαία Ελεύθερνα, 34 χλμ. ΝΑ του Ρεθύμνου, που οργανώνεται σε τρεις ανασκαφικούς τομείς: τον ανατολικό τομέα Ι που συμπεριλαμβάνει τον οικιστικό και δημόσιο πυρήνα της πόλης και ανασκάφτηκε από τον Π.Γ. Θέμελη, τον κεντρικό τομέα ΙΙ στην Ακρόπολη υπό τη διεύθυνση του Αθ. Καλπαξή και τον δυτικό τομέα ΙΙΙ που περιλαμβάνει τη νεκρόπολη από τον Ν. Σταμπολίδη. Οι ανασκαφές στο νεκροταφείο της Ελεύθερνας έφεραν στο φως σειρά σημαντικών μνημείων των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων, όπως ένα αποτεφρωτήριο, ένα μεγάλο τύμβο καύσεων που σηματοδοτείται από ένα γιγαντιαίο πεσσό, ένα ηρώο-κενοτάφιο, ταφικούς περιβόλους, κ.ά. Ορόσημο της ανασκαφής αποτελούν οι ταφικές πυρές, που αντανακλούν τόσο τις γνωστές από τα ομηρικά έπη εικόνες όσο και, διαμέσου των κτερισμάτων, τις δραστήριες εμπορικές επαφές της πόλης με τις υπόλοιπες πόλεις της Κρήτης, της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Δωδεκανήσου, της Μ. Ασίας, της Κύπρου, της Συροπαλαιστίνης και της Αιγύπτου, καλύπτοντας έτσι ένα μεγάλο φάσμα της ανατολικής μεσογειακής λεκάνης. Το νέο στέγαστρο, παρόλο που φαντάζει κάπως μεγάλο σε σχέση με τα ευρήματα που καλύπτει και το φυσικό περιβάλλον, προστατεύει αποτελεσματικά τις αρχαιότητες.
Στον αστικό πυρήνα της αρχαίας πόλης, μια θέση με συνεχή κατοίκηση από τους γεωμετρικούς ως τους βυζαντινούς χρόνους, εστίασε την παρουσίασή του ο Π.Γ. Θέμελης (εικ. 5). Τμήμα ενός γεωμετρικού-αρχαϊκού μεγάρου αποκαλύφθηκε σε βαθιά στρώματα του οικισμού, ο οποίος μόλις στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. οργανώνεται πολεοδομικά σε επάλληλα κλιμακωτά άνδηρα με τη μορφή πραγματικής πόλης, οπότε και γνωρίζει μεγάλη άνθηση. Ρωμαϊκά βαλανεία και δημόσια οικοδομήματα στα βόρεια, η πρωτοβυζαντινή βασιλική του Αρχαγγέλου Μιχαήλ με εξαίρετα ψηφιδωτά και επιγραφή με το όνομα του ιδρυτή της, του επισκόπου Ελευθέρνης Ευφρατά, ελληνιστικά οικοδομήματα στα ανατολικά, δύο μεγάλες αστικές ρωμαϊκές επαύλεις στο κέντρο του ανασκαμμένου οικισμού, όπου οι τελευταίοι κάτοικοι της οικίας Ι βρήκαν τραγικό θάνατο μετά από το σεισμό του 365 μ.Χ., και στα νότια, στο πιο υπερυψωμένο άνδηρο και πίσω από ένα εντυπωσιακό ελληνιστικό ανάλημμα, ένα μεγάλο λουτρικό οικοδόμημα, συνθέτουν την εικόνα της κρητικής πόλης, με εντυπωσιακά ευρήματα απ΄όλες τις περιόδους ζωής της. Κλείνοντας τις εργασίες του συνεδρίου, ο Αθ. Καλπαξής παρουσίασε τις έρευνες στην Ακρόπολη της Ελεύθερνας, με κύριο θέμα την καθημερινή ζωή των κατοίκων. Μελετούνται οικίες και τα ευρήματά τους, που προέρχονται από τη γεωμετρική ως την ελληνιστική εποχή, τα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια και τη βυζαντινή εποχή, με σκοπό τη διερεύνηση της οικιακής οικονομίας, της ζωής των αγροτο-κτηνοτρόφων και των πιο εξειδικευμένων παραγωγών (πληροφορίες για όλες τις ανασκαφές στον ιστότοπο του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, επιλογή Δραστηριότητες / Ανασκαφές).
Εξαίρετη η διοργάνωση του συνεδρίου
Αξίζει να τονιστεί η εξαίρετη διοργάνωση του συνεδρίου από τους υπεύθυνους της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ. Οι πολυάριθμες ανακοινώσεις παρουσίασαν με σαφήνεια τις πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες που διενεργούνται από τα ελληνικά Πανεπιστήμια, διευκολύνοντας την ενημέρωση των ειδικών αλλά και του ευρύτερου κοινού. Δυστυχώς αποφασίστηκε να μην εκδοθούν Πρακτικά παρά μόνον οι περιλήψεις των ανακοινώσεων, που μοιράστηκαν στους παρευρισκόμενους. Ας ευχηθούμε και άλλες τέτοιες πρωτοβουλίες από τους αρμόδιους φορείς και ας ελπίσουμε αυτή η διοργάνωση να οδηγήσει σε γόνιμες επιστημονικές συζητήσεις και να συμβάλει ουσιαστικά στην προώθηση των συνεργασιών μεταξύ όλων των ερευνητικών φορέων στο χώρο της αρχαιολογίας και της ανασκαφικής έρευνας στη χώρα μας.
Ελισάβετ Σιουμπάρα
Διδάκτωρ Αρχαιολογίας
Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΥΣΜΑ)
Έργο Διασπάρτων Αρχιτεκτονικών Μελών
e-mail: sioumpara@gmx.de
