Στην ανακτορική κοινωνία της Μυκηναϊκής περιόδου το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο βρισκόταν μέσα στην τειχισμένη ακρόπολη, στο ανάκτορο του μονάρχη, που διηύθυνε συνολικά μια μεγάλη περιφέρεια με πολλά και μικρά οικιστικά σύνολα. Αντίθετα, η πόλη-κράτος των Ιστορικών χρόνων μαζί με την περιφέρειά της αποτελούσε αυτόνομη πολιτική ενότητα με ένα κύριο μεγάλο οικισμό, στον οποίο από πολεοδομική άποψη κυριαρχούσε το ιερό της πολιούχου θεότητας και η αγορά με τα δημόσια οικοδομήματα. Ο όρος «Σκοτεινοί χρόνοι» ορίζει την περίοδο που μεσολαβεί από το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού έως τη δημιουργία της πόλης-κράτους (περ. 1100-750 π.Χ.). Σήμερα, ύστερα από τα ευρήματα των νεκροταφείων στο Λευκαντί και την Κνωσό, υποδηλώνει κυρίως την αποσπασματική μας γνώση για τους οικισμούς της μεταμυκηναϊκής περιόδου.

Ο αριθμός των οικισμών δεν μπορεί να προσδιοριστεί, είναι όμως σαφές πως έχουμε συνθήκες μόνιμης εγκατάστασης. Τα μεγαλύτερα οικοδομήματα που εμφανίζονται στους μικρούς οικιστικούς πυρήνες ερμηνεύονται συνήθως ως «οικίες αρχόντων». Στις περισσότερες θέσεις, όπου αργότερα αναπτύσσονται μεγάλες πόλεις-κράτη, εντοπίζονται περιφερειακά πολλοί οικιστικοί πυρήνες, οι οποίοι επιβεβαιώνουν τον αριστοτελικό όρο για την «κατά κώμας οίκησιν» που προηγήθηκε της πόλης. Οι μυκηναϊκές ακροπόλεις θα μείνουν ακατοίκητες και, από τον 8ο αιώνα π.Χ. και μετά, θα φιλοξενήσουν μόνο το ναό της θεότητας. Αντίθετα, η κατοίκηση των μινωικών κέντρων είναι συχνά συνεχής. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα μεγάλα κέντρα του ανατολικού Αιγαίου (Σάμος, Σμύρνη, Μίλητος) που ιδρύονται στο πλαίσιο του ιωνικού αποικισμού και αναπτύσσονται ταχύτατα σε μεγάλα αστικά κέντρα. Ιδιότυπη κατηγορία οικισμών αυτής της περιόδου αποτελούν οι «οικισμοί φυγάδων» σε δυσπρόσιτες θέσεις της ανατολικής Κρήτης.

Η αγορά εμφανίζεται μόλις κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. Θρησκευτικά κέντρα πριν από τον 9ο αιώνα π.Χ. δεν ταυτίζονται γιατί η λατρεία είναι υπαίθρια και συντελείται γύρω από κάποιο βωμό. Τα νεκροταφεία είναι κατά κανόνα παρόδια και καλά οργανωμένα. Οι παλιότεροι οικισμοί των Σκοτεινών χρόνων είναι ατείχιστοι. Το πρωιμότερο τείχος των Ιστορικών χρόνων είναι το τείχος της Σμύρνης (περί το 850 π.Χ.).