Η κυριαρχία των Μακεδόνων βασιλέων είχε μεγάλη επίδραση στις πόλεις του ελληνιστικού κόσμου που έχουν πλέον χάσει την πολιτική τους ανεξαρτησία. Λίγες μόνο πόλεις εξαιρούνται από τις εισφορές που επιβάλλουν οι βασιλείς, οι οποίες όμως αντισταθμίζονται με παροχές και χορηγίες.
Οι νέες πόλεις δημιουργούνται συνήθως από τη συνένωση γειτονικών οικισμών. Έτσι ιδρύεται η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο το 316 π.Χ. και η Δημητριάς στον Παγασητικό από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή το 393 π.Χ. Η ταχύτερη μέθοδος για τη δημιουργία νέων πόλεων ήταν η χρήση ενός συστηματικού ιπποδάμειου σχεδίου. Οι νεόδμητες πόλεις σχεδιάζονται ως σειρές από επαναλαμβανόμενα οικοδομικά τετράγωνα, τις νησίδες (insulae). Οι διαστάσεις της κάθε νησίδας ανάγονται στην απλή αναλογία 2 προς 1, και όλα τα κτήρια προσαρμόζονται στο μέγεθος της νησίδας ή των πολλαπλασίων της. Μια εικόνα της διαρρύθμισης των νησίδων κατοικίας μας δίνει η Κασσώπη.
Οι Σελευκίδες βασιλείς ίδρυσαν πάνω από εξήντα πόλεις. Τα πολεοδομικά σχέδια ακολουθούσαν και εδώ ένα στερεότυπο μοντέλο. Οι περισσότερες πόλεις ήταν προσαρμοσμένες στο πρότυπο που χαρακτηρίζει την Αντιόχεια επί του Ορόντη, την οποία διάλεξε για πρωτεύουσά του ο Σέλευκος Α’ το 300 π.Χ. Η εγκατάσταση μεγάλου αριθμού αποίκων καθιστούσε αναγκαία την εφαρμογή ενός απλουστευμένου πολεοδομικού σχεδίου, στρατιωτικού τύπου, που συγχρόνως υπογράμμιζε την ισότητα των νέων κατοίκων.
Θύλακες ελληνικού πολιτισμού μέσα σε ένα κόσμο βαρβάρων, οι ελληνιστικές πόλεις επιτηρούσαν τη διατήρηση της αποκλειστικότητάς τους. Από τα σπουδαιότερα μέσα διατήρησης της ελληνικής ανωτερότητας ήταν το γυμνάσιο. Εκπαιδευτικό ίδρυμα που σκόπευε στη φυσική και πνευματική διάπλαση της νεολαίας, το γυμνάσιο ήταν και μια κοινωνική λέσχη με μέλη που προέρχονταν από την άρχουσα τάξη. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. το γυμνάσιο αρχίζει να καλλωπίζεται αρχιτεκτονικά ενώ το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνεται μέσα στα τείχη και συχνά τοποθετείται κοντά στην αγορά δείχνει την αυξανόμενη σημασία του. Οι εκτεταμένοι εξωραϊσμοί και οι πειραματικές συνθέσεις μνημειακών κτισμάτων βρίσκουν χαρακτηριστικό παράδειγμα στην αγορά της πόλης της Άσσου.
Η πόλη Δούρα-Εύρωπος ιδρύθηκε από τον Σέλευκο Α΄ γύρω στο 300 π.Χ. Βρισκόταν στην κορυφή απόκρημνου οροπεδίου και ήταν περιτειχισμένη με ισχυρά τείχη. Ήταν ο κύριος εμπορικός σταθμός στον Ευφράτη και σε αυτό οφείλεται η κοσμοπολίτικη ανάπτυξή της. Όπως η Δήλος στο Αιγαίο και οι πόλεις των καραβανιών, η Πέτρα, η Παλμύρα και η Γέρασα, η Δούρα-Εύρωπος προσήλκυσε πραματευτές κι εμπόρους κάθε εθνικότητας με αποτέλεσμα ένα εντυπωσιακό μείγμα ελληνικού, παρθικού, σημιτικού και ρωμαϊκού πολιτισμού.
Η Πέργαμος αναμφίβολα αντιπροσωπεύει το αποκορύφωμα του ελληνιστικού πολεοδομικού σχεδιασμού. Χτισμένη σε μια κορυφογραμμή, πρόβαλε με θεαματικό τρόπο την ιδιομορφία του εδάφους χρησιμοποιώντας εκτεταμένες και περίπλοκες βαθμίδες. Στη χαμηλότερη βαθμίδα υπήρχε η επιβλητική αγορά και στην παραπάνω βαθμίδα ένα γυμνασιακό συγκρότημα. Το θεαματικότερο τμήμα της πόλης ήταν, στην κορυφή του βουνού, η ακρόπολη, με το θέατρο στο κεντρικό της σημείο. Στηριγμένο σε ένα ογκώδες αντιτείχισμα, το θέατρο βρισκόταν στην απόκρημνη δυτική πλευρά του χώρου, με θέα τα εδάφη του βασιλείου. Εδώ υπήρχε άλλη μια αγορά, αρκετοί ναοί, ο μεγάλος βωμός του Δία, στρατόπεδο, οπλοστάσιο και το βασιλικό ανάκτορο.
