Προσβάσιμα και επισκέψιμα καθίστανται εκ νέου τα αρχοντικά των μεγάλων Εθνικών Ευεργετών Ευάγγελου και Κωνσταντίνου Ζάππα, στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, το Λάμποβο Αργυροκάστρου, στην Αλβανία, μετά από ενέργειες των υπουργείων Εξωτερικών και Πολιτισμού της Ελλάδας.

Στα 70 χρόνια που μεσολάβησαν από τον Ιούνιο του 1944, όταν Αλβανοί εθνικιστές, με τη στήριξη των Γερμανών, τα πυρπόλησαν και τα κατέστρεψαν ολοσχερώς, τα γκρεμισμένα αρχοντικά «λαβώθηκαν» ακόμη περισσότερο από την ανθρώπινη αδιαφορία και την καταστροφική μανία της φύσης, με αποτέλεσμα να βρεθούν στο χείλος της κατάρρευσης.

Τα αρχοντικά των Εθνικών Ευεργετών έλαβαν τη φροντίδα που στερήθηκαν όλα τα προηγούμενα χρόνια και αφού καθαρίστηκαν, έγιναν κάποιες –ελάχιστες, αλλά σημαντικές– αναστηλώσεις και μπήκε μια «σεμνή», αλλά αξιοπρεπής περίφραξη. Κατασκευάστηκαν, επίσης, κάποιοι δρόμοι, με σεβασμό στην αρχιτεκτονική των κτιρίων, μπήκε γρασίδι στους χώρους της αυλής τους, κάποια παγκάκια και πινακίδες προσανατολισμού, ενώ η γκρεμισμένη ξύλινη πόρτα (λιάσα) στην είσοδο αντικαταστάθηκε με σιδερένια, δίπλα στην οποία μπήκαν επιγραφές σε τρεις γλώσσες (ελληνικά, αλβανικά και αγγλικά), που μέσα σε λίγες λέξεις «πλέκουν» όλο το μεγαλείο των Ζαππαίων.

Τα αρχοντικά Ζάππα

Στην ουσία δεν πρόκειται απλώς για δύο αρχοντικά –το ένα με κτήτορα των Ευάγγελο Ζάππα και το άλλο με κτήτορες τον μεγαλύτερο αδερφό του Αθανάσιο και τον ξάδερφό τους Κωνσταντίνο– αλλά για ένα ολόκληρο συγκρότημα, αποτελούμενο επίσης από ξενώνα, ναό, σχολείο υφαντικής, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο κ.ά.

Ζάππεια παρθεναγωγεία, σε εκτέλεση της διαθήκης του Ευάγγελου Ζάππα από τον ξάδερφό του Κωνσταντίνο, ιδρύθηκαν και σε πολλά άλλα σημεία στη γύρω από τη γενέτειρά τους περιοχή, όπως στη Λέκλη, στην Πρεμετή, στους Φιλιάτες, στη Δροβιάνη, στο Δέλβινο, στη Νιβάνη.

Η μαρμάρινη επιγραφή στο αρχοντικό των Κωνσταντίνου και Αθανάσιου Ζάππα αναφέρει ότι ολοκληρώθηκαν το 1870. Προτού πυρποληθούν, τον Ιούνιο του 1944, φαίνεται πως λεηλατήθηκαν. Απόδειξη αυτού αποτελούν τα απομεινάρια μαρμάρινων αρχαιοκλασικών στηλών, κιόνων, επιγραφών κ.λπ.

Επί κομμουνιστικού καθεστώτος, τα αρχοντικά μετατράπηκαν σε αποθήκες. Το σχολείο υφαντουργικής συνέχισε τη λειτουργία του – όχι πλέον ως ελληνικό, όπως όριζαν οι εθνικοί ευεργέτες, αλλά για να μάθουν αλβανικά και να μυηθούν στην κομμουνιστική ιδεολογία, τα παιδιά των συγχωριανών τους. Το δε κτίριο του Ζάππειου Παρθεναγωγείου μετατράπηκε σε σπίτι Πολιτισμού, στην υπηρεσία κι αυτό της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Σήμερα, και τα δύο έχουν περάσει στα χέρια κατοίκων του χωριού.

Το 1967, καταστράφηκε ο ναός για να χτιστεί σχεδόν εκ θεμελίων από τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο, στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης στην Αλβανία.

Στη δεκαετία του 1970, ανακαλύφθηκε εντελώς τυχαία από εξόριστο Έλληνα μειονοτικό από την περιοχή της Άνω Δρόπολης, στο Λάμποβο, το υπόγειο μαυσωλείο με τους τάφους των ευεργετών Ευάγγελου και Κωνσταντίνου Ζάππα, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία για νέα λεηλασία. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση με τις μαρμάρινες προτομές των ευεργετών στο μαυσωλείο, που αφού κλάπηκαν, φυλάσσονταν σε σπίτι κατοίκου του χωριού. Το 1989, λίγο προτού πέσει το καθεστώς, τις πήραν άνθρωποι των αλβανικών μυστικών υπηρεσιών, από τα χέρια των οποίων πουλήθηκαν. Το μαυσωλείο ισοπεδώθηκε.