Τον Μάιο του 1824 ο Αναγνώστης Οικονόμου ταξίδεψε στη Ζάκυνθο για να παραλάβει την πρώτη δόση, ύψους 60.000 λιρών, από το πρώτο επαναστατικό δάνειο που έλαβε η ελληνική κυβέρνηση. Ωστόσο, ο θάνατος του λόρδου Βύρωνα ένα μήνα νωρίτερα δημιούργησε επιπλοκές στην παράδοση της δόσης, που τελικά δόθηκε στα τέλη του 1824.

Ντοκουμέντο της αποστολής του Αναγνώστη Οικονόμου, στη Ζάκυνθο, αποτελεί το διαβατήριό του που συνοδεύεται από πληρεξούσιο του Λάζαρου Κουντουριώτη στον Οικονόμου για να παρουσιαστεί ως αντιπρόσωπός του στην τριμελή επιτροπή που ήταν υπεύθυνη για την παράδοση του δανείου στην ελληνική διοίκηση.

Το διαβατήριο αυτό, μαζί με άλλα 43 ιστορικά ταξιδιωτικά έγγραφα (διαβατήρια, άδειες και πάσα) από τις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου παρουσιάζονται σε έκθεση στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Αμερικής 13), στην Αθήνα, η οποία θα διαρκέσει μέχρι την 1η Μαρτίου 2014.

Τα εκθέματα χρονολογούνται από τον πρώτο χρόνο της Ελληνικής Επανάστασης, μέχρι την περίοδο της Δικτατορίας. Το παλαιότερο από αυτά είναι ένα διαβατήριο του 1821 για τον Αργύριο Δημητρίου Ταρποχτζή, προκειμένου να ταξιδέψει στην Αλεξάνδρεια, υπογεγραμμένο από τον Άγγλο πρόξενο στη Θεσσαλονίκη και σφραγισμένο από το ιταλικό προξενείο της Αιγύπτου. Προξενεία της Βρετανίας υπήρχαν εκείνη την εποχή στον ελλαδικό χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για να εξυπηρετούν τα βρετανικά εμπορικά συμφέροντα. Η Θεσσαλονίκη ως σημαντικό εμπορικό κέντρο της εποχής προσέλκυσε το ενδιαφέρον του γαλλικού και αγγλικού εμπορίου από τον 18ο αιώνα και μετά.

Το πιο πρόσφατο διαβατήριο που θα εκτεθεί χρονολογείται το 1967 και ήταν του συγγραφέα και μεταφραστή Άρη Αλεξάνδρου, με το οποίο ο λογοτέχνης εγκατέλειψε την Ελλάδα της Δικτατορίας για να εγκατασταθεί στο Παρίσι.

Μέσα από τα ταξιδιωτικά έγγραφα που εκτίθενται ο επισκέπτης διατρέχει την ελληνική ιστορία: σκιαγραφούνται πτυχές της ζωής σημαντικών προσώπων (όπως ο υποδιοικητής της Εθνικής Τράπεζας, Στέφανος Στρέιτ, που ανέλαβε το 1889 να διαπραγματευτεί νέο δάνειο του ελληνικού κράτους, ο πρώην πρωθυπουργός και πρώτος διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας, Αλέξανδρος Διομήδης, και η συγγραφέας, Διδώ Σωτηρίου), αλλά και λιγότερο γνωστά στιγμιότυπα της ελληνικής Ιστορίας, όπως η Ηγεμονία της Σάμου και η προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Επίσης, «παρακολουθούνται» τόποι της ελληνικής διασποράς που ανθούσαν τον 19ο αιώνα, όπως η Οδησσός, η Μερσίνα και το Γαλάτσι.

Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι άδειες και τα πάσα, με τα οποία επιτρεπόταν το ταξίδι μέσα στα όρια της ελληνικής επικράτειας σε κρίσιμες περιόδους, όπως ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και η Κατοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί πάσο της Κατοχής που εκδόθηκε από το γερμανικό φρουραρχείο στην Αθήνα για τον διευθυντή της εφημερίδας «Αθηναϊκά Νέα», Αλκιβιάδη Ζαφειρόπουλο, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα της νυχτερινής κυκλοφορίας στην ελληνική πρωτεύουσα.

Όπως εξηγεί ο υπεύθυνος Ιστορικών Αρχείων του ΕΛΙΑ, Δημήτρης Μπαχάρας, «η χρονική και γεωγραφική ισχύς των ταξιδιωτικών εγγράφων ήταν διαφορετική σε κάθε περίπτωση, άλλες φορές για ένα έτος, άλλες για ένα μόνο ταξίδι, άλλες για την Ευρώπη, άλλες μόνο για μια πόλη, ενώ ο σκοπός του ταξιδιού, που έως το μεσοπόλεμο αναγραφόταν, μπορεί να ήταν είτε γενικός (π.χ. ταξίδι στην Ευρώπη), είτε πολύ ειδικός – για να επισκεφθεί κανείς τους γονείς του ή για μια “ειδική” αποστολή της κυβέρνησης».

Επιχειρώντας μια ιστορική αναδρομή στη χρήση των διαβατηρίων, ο κ. Μπαχάρας επισημαίνει ότι ο όρος «διαβατήριο» προέρχεται από τα αρχαιοελληνικά «διαβατήρια» – τις θυσίες που κυρίως οι Λακεδαιμόνιοι τελούσαν πριν διαβούν τα σύνορα της χώρας τους ή όταν επέστρεφαν. Στα νεότερα χρόνια την αρμοδιότητα έκδοσης διαβατηρίων είχε αρχικά ο υπουργός Επικρατείας και Εξωτερικών, τα οποία υπέγραφε κατ’ εντολή του ο γενικός γραμματέας του υπουργείου. Με διάταγμα της 26ης Απριλίου/ 8ης Μαΐου 1833 η αρμοδιότητα δόθηκε και στους νομάρχες της επικράτειας, ενώ με διάταγμα της 28ης Μαρτίου 1835 η διαδικασία αποδόθηκε στους αστυνόμους και τους δημάρχους σε περίπτωση απουσίας τους. Από το 1858 και έπειτα τη δικαιοδοσία έκδοσης διαβατηρίων είχαν οι νομάρχες, ενώ ο υπουργός Εξωτερικών παρέμεινε υπεύθυνος για τα διαβατήρια διπλωματών, υπαλλήλων της αυλής ή άλλων σημαινόντων πρόσωπα.

Κατά τη δικτατορία του Πάγκαλου εκδόθηκε νομοθετικό διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο δημιουργήθηκε νέα υπηρεσία διαβατηρίων, που στεγαζόταν στη νομαρχία, αλλά εξαρτιόταν από τα υπουργεία Εξωτερικών και Εσωτερικών. Η υπηρεσία αποκτούσε δική της σφραγίδα με την Ελληνική Δημοκρατία στη μέση και το «Υπουργείο Εσωτερικών, υπηρεσία Διαβατηρίων» στην περιφέρεια. Με νόμο του 1931 τα διαβατήρια υπάγονταν πλέον στην αρμοδιότητα του υπουργείου Εξωτερικών. Βασιλικό διάταγμα του 1964 θέτει ως προϋποθέσεις για την έκδοση διαβατηρίου την εγγραφή στα μητρώα των δήμων και κοινοτήτων, την αστυνομική ταυτότητα, τη φορολογική ενημερότητα και την ψήφο στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές, ενώ αντίστοιχο διάταγμα του 1968 όριζε για πρώτη φορά με κάθε λεπτομέρεια τη μορφή του διαβατηρίου.

Τα διαβατήρια, τουλάχιστον ως τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ήταν τις περισσότερες φορές ένα φύλλο χαρτί, στη μία στήλη (αριστερά) γραμμένο στα ελληνικά και στην άλλη (δεξιά) ξενόγλωσσα. Πολλές φορές είχε υδατογράφημα ή τη σφραγίδα του προξενείου που το εξέδιδε (ή της νομαρχίας Αττικής, αν ήταν από την Ελλάδα).

Η έκθεση με τίτλο «Διαβατήρια, άδειες και πάσα από τις συλλογές του ΕΛΙΑ» παρουσιάζεται στο βιβλιοπωλείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης και θα λειτουργεί κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Σάββατο, από τις 9.30 π.μ. ως τις 3.30 μ.μ., και κάθε Τρίτη, Πέμπτη και Παρασκευή, από τις 9.30 π.μ. ως τις 8 μ.μ.