Η εξαφάνιση των Νεάντερταλ εξακολουθεί να αποτελεί μυστήριο για τους επιστήμονες. Ωστόσο, οι παλαιοανθρωπολόγοι σημειώνουν προόδους όσον αφορά το ερώτημα του τι επέτρεψε στον «εξάδελφό» του τον Χόμο Σάπιενς, να κατακτήσει τον πλανήτη.

Σύμφωνα με την Ariane Burke, καθηγήτρια του Τμήματος Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ, η ταχύτατη εξάπλωση του σύγχρονου ανθρώπου δεν οφείλεται τόσο σε κάποιο ανώτερο επίπεδο ευφυΐας ή σε βελτιωμένες μεθόδους κυνηγιού και συλλογής τροφών, αλλά στη δημιουργία συμβολικών αντικειμένων που τους επέτρεψαν να επεκτείνουν τις κοινωνικές τους σχέσεις σε ευρύτερες περιοχές.

Ο Χόμο Σάπιενς έφτασε στην Ευρώπη 45.000 χρόνια πριν. Ήρθε από την Αφρική. Σε λιγότερο από 15.000 χρόνια, κατάφερε να καταλάβει όλη την Ευρώπη και την Ευρασία – μια εξαιρετικά γρήγορη εξάπλωση. Οι Νεάντερταλ, αντιθέτως, γεννήθηκαν στην Ευρώπη, πρωτοεμφανίστηκαν μάλιστα στη Γηραιά Ήπειρο πριν από 250.000 χρόνια και πλέον.

Παρά το γεγονός ότι από άποψη φυσιολογίας ήταν πολύ καλά προσαρμοσμένοι στο ψυχρό κλίμα της Εποχής των Παγετώνων, και της περιόδου που ακολούθησε, οι Νεάντερταλ δεν σημείωσαν την ίδια επιτυχία με τους «ανταγωνιστές» τους στην αποίκιση της ηπείρου. Γιατί όμως;

«Οι Νεάντερταλ ήταν αρκετά ικανοί στο κυνήγι αγελαίων ζώων και μεγάλων θηραμάτων» λέει η ερευνήτρια. «Ήξεραν επίσης πώς να τραφούν από οστρακοειδή, φυτά και καρπούς».

Κατοικούσαν σε διάφορες περιοχές, με ποικίλες κλιματικές ζώνες, από την Ιβηρική Χερσόνησο ως τη Μέση Ανατολή και τα Όρη Αλτάι. Σύμφωνα με τα ισχύοντα επιστημονικά συμπεράσματα, ωστόσο, ποτέ δεν κατέκτησαν τις βόρειες εκτάσεις της Ευρώπης, όπου θα μπορούσαν κάλλιστα να επιβιώσουν.

Με βάση τα ως τώρα επιστημονικά δεδομένα και λαμβάνοντας υπόψη της τις περιοχές που κατοικούνταν από τους Νεάντερταλ, οι οποίες ήταν περιορισμένες σε έκταση και απομακρυσμένες μεταξύ τους, η Burke υποθέτει ότι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του Χόμο Σάπιενς ήταν η κοινωνική του οργάνωση, η οποία αναπτύχθηκε στη Μέση Παλαιολιθική, μεταξύ 200.000 και 35.000 χρόνων πριν.

Σχέσεις μακρινών αποστάσεων

Αυτή η «σύγχρονη» κοινωνική οργάνωση έγκειται στο ότι προσωπικές σχέσεις διατηρούνταν ακόμη και με πρόσωπα που ζούσαν σε μακρινή απόσταση.

Οι εκτεταμένες σχέσεις έγιναν δυνατές με την εφεύρεση πολιτιστικών και συμβολικών αντικειμένων που διευκόλυναν τις επαφές και την επικοινωνία των ανθρώπων διαφορετικών ομάδων.

«Αντικείμενα συμβολικής αξίας, όπως στολίδια, κοσμήματα, περιδέραια από δόντια ζώων και από όστρακα, διακοσμητικά στοιχεία όπλων και εγχαράξεις λίθων αφθονούν κατά την ταχύτατη εξάπλωση του Χόμο Σάπιενς στην Ευρασία» σύμφωνα με την Burke. Πράγματι η παρουσία τέτοιων αντικειμένων σε όλη την έκταση αχανών περιοχών υποδηλώνει ότι οι κοινωνικές επαφές υπήρχαν μεταξύ ανθρώπων που ζούσαν μακριά ο ένας από τον άλλο. «Τα αντικείμενα αυτά επέτρεπαν στους κατόχους τους να ανακαλέσουν τον κοινωνικό δεσμό που είχαν συνάψει και, άρα, να αναπτύξουν μια υποχρέωση αμοιβαιότητας».

Αυτά τα «κοινωνικά συμβόλαια», που ενισχύονταν μέσω γάμων ανάμεσα σε άτομα διαφορετικών ομάδων, έφερναν νέες περιοχές κοινωνικών επαφών, προωθούσαν την ανταλλαγή πληροφοριών χρήσιμων για την επιβίωση, και επέτρεπαν στους ανθρώπους να έχουν σύμμαχους στην αντιμετώπιση των αντίξοων περιβαλλοντικών συνθηκών.

Συμβολικά πολιτιστικά αντικείμενα κατασκεύαζαν και οι Νεάντερταλ, πιθανότατα προορίζοντάς τα για εμπόριο, αλλά πολύ αργότερα, στην Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο (30.000 χρόνια πριν). Η παραγωγή αυτή ήταν όμως «μάλλον πολύ μικρή, και ήρθε πολύ αργά» λέει η Burke.

Ικανότητα περιήγησης

Κατά τη διάρκεια της επέκτασης αυτών των κοινωνικών επαφών που κράτησε χιλιετίες, η εξέλιξη αυτή άσκησε επιλεκτική πίεση στις γνωστικές ικανότητες του Χόμο Σάπιενς.

Για να καταλάβει κανείς μια μεγάλη περιοχή απαιτούνται συγκεκριμένες ικανότητες περιήγησης και, σύμφωνα με την Burke, εκείνη την περίοδο οι άνθρωποι ανέπτυξαν την αίσθηση προσανατολισμού τους μέσω μιας «εσωτερικής πυξίδας», ή αλλιώς ενός γνωσιακού χάρτη, που τους επέτρεπε να κάνουν νοητές προεκτάσεις στο χώρο. Αυτός ο τρόπος μετακίνησης ενδείκνυται κυρίως για τα ταξίδια μακρινών αποστάσεων σε πεδιάδες, όπου υπάρχουν ελάχιστα οπτικά «σημάδια» [που να βοηθούν στον προσανατολισμό]. Η ερευνήτρια προσθέτει ότι η περιήγηση με τη χρήση τοπογραφικών ορόσημων ταίριαζε περισσότερο στις περιορισμένες εκτάσεις των Νεάντερταλ.

Παρ’ όλα αυτά, η Burke πιστεύει ότι η εγκεφαλική πλαστικότητα ήταν εκείνη που βοήθησε αυτή την επιλεκτική λειτουργία. Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο, οι δύο τρόποι περιήγησης βασίζονται σε διαφορετικές ικανότητες. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων που παρατηρούνται σήμερα σε αυτό το πεδίο, όπου οι άνδρες είναι πιο καλοί στο να κάνουν νοητές προεκτάσεις στο χώρο και οι γυναίκες στο να απομνημονεύουν ορόσημα στο τοπίο, ανάγονται κατά την άποψή της σε διακεκριμένες και διαφορετικές ανάλογα με το φύλο κοινωνικές συμπεριφορές.

Ενώ τα στοιχεία αυτά εξηγούν ίσως την ταχύτατη εξάπλωση του Χόμο Σάπιενς, δεν εξηγούν την εξαφάνιση των Νεάντερταλ. Η Burke το αποδίδει αυτό στο… στρες που είχαν να αντιμετωπίσουν οι Νεάντερταλ σχετικά με το περιβάλλον, το κλίμα και τον πληθυσμό τους, εξαιτίας των ανταγωνιστών τους που τα κατάφερναν καλύτερα χάρη στα πιο εκτεταμένα δίκτυά τους.