Πριν από 500 περίπου χρόνια, την εποχή που οι κονκισταδόρες λυμαίνονταν τον πλούτο της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, ο Ισπανός φοροεισπράκτορας Γκονζάλο ντε Σαλαζάρ, ή αλλιώς Ελ Γκόρντο, ήταν ο φόβος και ο τρόμος της επαρχίας Tepetlaoxtoc, στο σημερινό Μεξικό, όπου κατακτημένοι Αζτέκοι κάτοικοι όφειλαν να του παραδίδουν υψηλούς φόρους υποτέλειας.

Για να εκθέσουν την απληστία του Ελ Γκόρντο, μια ομάδα ειδήμονες που ανήκαν στην υποομάδα Acolhua-Aztecs των Αζτέκων, αποφάσισαν να προβούν σε απογραφή γαιών με δικά τους μέσα. Το αποτέλεσμα δικαίωσε όχι μόνο αυτούς αλλά και τους σύγχρονους μελετητές του αρχείου εγγράφων που προέκυψε.

Γνωστό σήμερα ως Codex Vergara (Κώδικας Βεργκάρα), το αρχείο αποτελείται από λεπτομερείς αποτυπώσεις σε χαρτί 386 αζτέκικων υποστατικών. Πρόκειται για κατόψεις αγροτεμαχίων οι οποίες προέκυψαν από μετρήσεις των ορίων του καθενός και υπολογισμό της επιφάνειάς τους – στην αζτέκικη μονάδα μέτρησης «τετραγωνικά τλακουαχούτιλ» . Τα σχέδια συνοδεύονται και από εικόνες ανθρώπινων μορφών που παριστάνουν τους ιδιοκτήτες των αγροτεμαχίων: ενήλικες και παιδιά.

Η ακρίβεια στην καταγραφή συναρπάζει. Πόσο όμως ακριβείς ήταν οι ίδιες οι μετρήσεις; Αυτό ήταν και το θέμα της μελέτης μιας ομάδας μαθηματικών από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Πόλης του Μεξικού. Με επικεφαλής την καθηγήτρια Κλάρα Γκάρζα-Χιουμ, οι μελετητές έδειξαν ότι οι Αζτέκοι διέθεταν πολύ πιο προηγμένο σύστημα μετρήσεων και καταγραφών από τους σύγχρονούς τους Ισπανούς. Συγκεκριμένα, οι πρώιμοι κατακτητές ήταν ιδιαίτερα αδαείς στη χαρτογράφηση ενώ δε γνώριζαν ούτε την αρχή και το τέλος των βοσκότοπών τους. Αντίθετα, οι Αζτέκοι ήταν σε θέση να υπολογίσουν με ελάχιστες πιθανότητες λάθους την έκταση μιας επιφάνειας. Χαρακτηριστικό είναι ότι το εμβαδό μιας συγκεκριμένης έκτασης, η θέση της οποίας έχει σήμερα βρεθεί κοντά στην τοποθεσία Τέξκοκο, καταγράφεται στον Κώδικα Βεργκάρα ως 124.072 τετραγωνικά μέτρα (της δικής μας εποχής) ενώ με βάση σημερινές μετρήσεις με GPS είναι 135.577 τετραγωνικά μέτρα. Το αζτεκικό σύστημα έχανε μόνο σε ό,τι αφορά τη μελέτη των μη ορθών γωνιών, καθώς η τριγωνομετρία τους ήταν άγνωστη. Έτσι, τουλάχιστον μέχρι τον Διαφωτισμό (μετά το 1700), οι Ισπανοί υπολείπονταν σε μαθηματικές γνώσεις των Aζτέκων, των οποίων στο μεταξύ είχαν κάψει εκατοντάδες βιβλιοθήκες.

Έτσι, οι Αζτέκοι απογραφείς έπιασαν τον Ισπανό φοροεισπράκτορα στον ύπνο. Τον πνευματικό όμως ύπνο. Και σύμφωνα με τις μαρτυρίες κέρδισαν το δίκιο τους.