Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με την ενεργή συμπαράσταση της τοπικής ενορίας Ζωοδόχου Πηγής Δανακού (Νάξος) και του εφημερίου π. Πέτρου Αμοργιανού σχεδίασε και υλοποίησε το έργο της αποκατάστασης του κοιμητηριακού ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Σύμφωνα με την ανακοίνωση της ΕΦΑ Κυκλάδων, το έργο περιελάμβανε τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, την αποκατάσταση του κτηρίου και τη συντήρηση του ανεικονικού τοιχογραφικού διακόσμου από το Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας.
Η αρχική φάση του δίκλιτου καμαροσκέπαστου ναού ανάγεται στην περίοδο της εικονομαχίας (726-787, 814-842), πιθανόν μεταξύ 815-830.
Όλο το μνημείο και ο περιβάλλων χώρος έφεραν σοβαρές αλλοιώσεις από τσιμεντένιες επενδύσεις. Στο πλαίσιο των εργασιών, καθαιρέθηκε το παχύ στρώμα σκυροδέματος εσωτερικά και εξωτερικά. Στη βόρεια πλευρά εντοπίστηκαν δύο φραγμένα τοξωτά ανοίγματα που λειτουργούσαν ως αναμονές επικοινωνίας με τρίτο κλίτος προς βορράν, που δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Στη συνέχεια, εφαρμόστηκαν νέα αρμολογήματα, έγινε επίστρωση των θόλων με υπόστρωμα συμβατού κονιάματος και τελική κάλυψη με ντόπιες λίθινες πλάκες.
Στο εσωτερικό απομακρύνθηκε το νεωτερικό τέμπλο. Αφαιρέθηκαν η παλαιά μαρμάρινη πλάκα και η κτιστή κατασκευή της Αγίας Τράπεζας στον ημικύλινδρο της αψίδας του βόρειου κλίτους και δύο στρώσεις ασβεστοκονιαμάτων, προκειμένου να αποκαλυφθεί και να συντηρηθεί το αρχικό κτιστό σύνθρονο του ναού, που αποτελείται από τρεις βαθμίδες και φέρει επισκοπικό θρόνο στην κορυφή του. Αποκαλύφθηκαν, επίσης, τα λείψανα της παλαιάς πλακόστρωσης στο βόρειο κλίτος, ενώ στο νότιο το βραχώδες υπόστρωμα. Στη διάρκεια ανασκαφής αποκαλύφθηκαν τρεις κτιστοί τάφοι μερικώς λαξευμένοι στον μαλακό βράχο. Εντοπίστηκαν τουλάχιστον δύο σκελετοί ανά τάφο και όστρακα με εγχάρακτη επιγραφή ΙC XC NIKA ή αστέρι του Δαβίδ.
Στη συνέχεια διαμορφώθηκε το δάπεδο του ναού ενσωματώνοντας τις πλάκες που αποκαλύφθηκαν κατά χώρα. Η πλακόστρωση έγινε με παλαιές εγχώριες φυσικές πλάκες, αφού προηγουμένως τοποθετήθηκαν υποδαπέδια οι νέες ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις.
Στον ανατολικό τοίχο του ναού αποκαλύφθηκε στρώμα ανεικονικού διάκοσμου: στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, στο κέντρο φολιδωτού κάμπου, μεγάλος διάλιθος σταυρός εγγράφεται μέσα σε κυκλική δόξα που συντίθεται από ομόκεντρους πολύχρωμους κύκλους. Στον ημικύλινδρο κυριαρχούν δύο πολύχρωμα γραπτά θωράκια με σταυρό μέσα σε ρόμβο. Γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα συμπληρώνουν την εντυπωσιακή ανεικονική σύνθεση. Η αφιερωματική επιγραφή που περιτρέχει τη βάση του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας και τα τόξα του δίλοβου παραθύρου αναφέρει τον οικονόμο του «ένδοξου» ναού Αγαπητό. Νεότερο στρώμα, που μπορεί να χρονολογηθεί στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, κοσμούσε τον βόρειο τοίχο και περιλάμβανε σπαράγματα από παράσταση Δέησης με τον Χριστό ένθρονο, σταυρό και μορφή ιεράρχη.
Εξωτερικά, μετά την απομάκρυνση των νεότερων τάφων, που εφάπτονταν με τον βόρειο τοίχο του ναού, υλοποιήθηκαν εργασίες διαμόρφωσης και πλακόστρωσης του αύλειου χώρου και διαχωρισμού από την περιοχή του σύγχρονου νεκροταφείου. Με τις εργασίες αυτές επιτεύχθηκαν η λειτουργική κίνηση γύρω από το μνημείο και η θέασή του από ευρύτερους οπτικά άξονες.
Το συγκεκριμένο έργο εντάσσεται στο μεγάλο πρόγραμμα αποκατάστασης των βυζαντινών ναών της Νάξου που υλοποιείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και χρηματοδοτείται από τους εθνικούς πόρους του Υπουργείου Πολιτισμού καθώς και από ιδιωτικές δωρεές.
Με την ολοκλήρωση του έργου της αποκατάστασης του Θεολόγου στον Δανακό αποδίδεται αποκατεστημένο ένα ακόμη σπουδαίο μνημείο της ναξιακής υπαίθρου. Τα θυρανοίξια θα τελεστούν από τον Μητροπολίτη Παροναξίας Καλλίνικο τη Δευτέρα 21 Ιουλίου 2025, ώρα 19:30.
Συντελεστές του έργου
Χρηματοδότηση: Υπουργείο Πολιτισμού-Εθνικοί Πόροι και δωρεές ενορίας Ζωοδόχου Πηγής Δανακού.
Σχεδιασμός και υλοποίηση: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.
Συντελεστές Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων:
Διεύθυνση και επιστημονική εποπτεία: Δημήτρης Αθανασούλης (αρχαιολόγος δρ.φ., διευθυντής).
Υπεύθυνος αρχαιολόγος: Δημήτρης Χατζηλαζάρου (αρχαιολόγος δρ.φ.).
Μελέτη αποκατάστασης και επίβλεψη: Δημήτρης Κορμανιάτης (αρχιτέκτονας).
Μελέτη συντήρησης τοιχογραφιών: Νίκος Βίττης (συντηρητής).
Συντήρηση τοιχογραφιών: Νίκος Βίττης, Γεωργία Μακρυγένη, Παυλίνα Τσίκνα, Ειρήνη Τσάμη, Σπύρος Ορκόπουλος, Βίκη Παπαγιαννοπούλου, Ηλίας Αναστασάκης, Ρούλα Κουγιούφα και Κώστας Βερύκοκκος.
