Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί

Το Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί ανήκει στο Δίκτυο Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ).

Στεγάζεται στο ξεχωριστής αρχιτεκτονικής ομορφιάς αρχοντικό του γιατρού, λόγιου και πολιτικού Κωνσταντίνου Κουρτίδη (1870-1944). Κτισμένο το 1883 από ντόπιους τεχνίτες,το οίκημα αποτελεί αξιόλογο δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της περιοχής. Το 1976 δωρήθηκε από την κόρη του, Μαρία Κουρτίδη-Πάστρα, για να γίνει Μουσείο Μετάξης.

Το Μουσείο Μετάξης παρουσιάζει όλες τις φάσεις και όλα τα στάδια της προβιομηχανικής σηροτροφίας και μεταξουργίας: από την εκκόλαψη του μεταξόσπορου και την εκτροφή του μεταξοσκώληκα με φύλλα μουριάς (σηροτροφία) έως την ύφανση της μεταξωτής φούσκας (του κουκουλιού), το «ξετύλιγμα» του πολύτιμου νήματος και την επεξεργασία του μεταξιού (μεταξουργία).

Παράλληλα, προβάλλεται το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που ανέδειξε την περιοχή σε σημαντικό μεταξοπαραγωγικό κέντρο της Ελλάδας από τα τέλη του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.

Το Μουσείο Μετάξης, που λειτουργεί από το 1990, είναι από τα πρώτα θεματικά μουσεία τεχνικού πολιτισμού της χώρας μας. Καθώς βασική αρχή του ΠΙΟΠ είναι να ανανεώνει τις δράσεις του, σε αντιστοιχία με τα ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά αιτήματα της εποχής μας, με βάση τα πιο πρόσφατα και έγκυρα επιστημονικά δεδομένα και με άξονα τις σύγχρονες μουσειολογικές αντιλήψεις, η επανέκθεση και επέκταση του Μουσείου ήταν επιβεβλημένη.

Το έργο εντάχθηκε στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης 2000-2006 και χρηματοδοτήθηκε από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης.

Σύντομα κείμενα, αυθεντικά αντικείμενα, αρχειακές και σύγχρονες ωτογραφίες, ντοκιμαντέρ και πολυμέσα εισάγουν τον επισκέπτη στην ιστορία του μεταξιού (ισόγειο), τη σηροτροφία, τη διαδικασία εκτροφής των μεταξοσκωλήκων, και την επεξεργασία του μεταξιού (1ος όροφος), προβάλλοντας, παράλληλα, το μόχθο των ανθρώπων που συνέδεσαν τη ζωή τους με αυτή την απαιτητική καλλιέργεια.

Εκθεσιακές Ενότητες

Στο ισόγειο, το χώρο όπου βρισκόταν η παλαιά έκθεση, αναπτύσσονται οι θεματικές ενότητες οι σχετικές με την ιστορία του μεταξιού και το ρόλο του Σουφλίου ως πόλης όπου άνθησε η μεταξουργία μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Αυτές οι ενότητες λειτουργούν ως εισαγωγή στο θέμα του μεταξιού, καθώς γίνεται λόγος για τη σημασία του σε διαφορετικούς πολιτισμούς, ενώ παράλληλα εστιάζουν στο Σουφλί ως ένα από τα σημαντικότερα κέντρα μεταξουργίας στην Ελλάδα.

Καθώς εισέρχεται ο επισκέπτης, οι πινακίδες που βρίσκονται μπροστά του αναφέρονται στην ιστορία του μεταξιού από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, ενώ οι πινακίδες στα αριστερά του στην ιστορία και την οικονομία του Σουφλίου, καθώς και στους λόγους για τους οποίους αναπτύχθηκε στην πόλη η σηροτροφία και η μεταξουργία.

Παράλληλα, προβάλλονται δύο οπτικοακουστικές παραγωγές του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. Το ντοκιμαντέρ με τίτλο «Μετάξι, καθαρή ομορφιά!» αναφέρεται στον πολυδιάστατο ρόλο του μεταξιού ως διαχρονικού στοιχείου του υλικού πολιτισμού, ενώ το ντοκιμαντέρ «Ταξιδεύοντας στον ΄Εβρο» επικεντρώνεται στο Σουφλί, σε σχέση κυρίως με το ιστορικό-γεωγραφικό και οικολογικό-περιβαλλοντικό πλαίσιο αναφοράς της πόλης.

Ο πρώτος όροφος αναφέρεται στη σηροτροφία και τη μεταξουργία. Η πορεία του επισκέπτη ακολουθεί τον κύκλο της σηροτροφίας, ο οποίος διαρκεί περίπου ένα μήνα, από τον Μάιο έως τον Ιούνιο. Η σηροτροφία ξεκινά με την παραγωγή του μεταξόσπορου, με «εργάτες» τους μεταξοσκώληκες και «πρώτη ύλη» τα μουρόφυλλα, μοναδική τροφή τους. Μετά την παραγωγή και εκκόλαψη του σπόρου, ακολουθούν τα στάδια ανάπτυξης του μεταξοσκώληκα (πέντε ηλικίες και τέσσερις «ύπνοι») και η ύφανση του πολύτιμου κουκουλιού (κλάδωμα και ξεκλάδωμα). Στο τέλος της ανάπτυξής του (πέμπτη ηλικία), ο μεταξοσκώληκας υφαίνει το κουκούλι, μέσα στο οποίο μεταμορφώνεται σταδιακά σε πεταλούδα. Επτά ημέρες μετά το ξεκλάδωμα (συλλογή κουκουλιών από τα κλαδιά), οι χρυσαλλίδες θανατώνονται (απόπνιξη). Από αυτά τα κουκούλια βγαίνει το μετάξι πρώτης ποιότητας. Διαφορετικά, οι χρυσαλλίδες, μεταμορφωμένες πλέον σε πεταλούδες, θα βγουν από τα κουκούλια για να ζευγαρώσουν «τρυπώντας» τα, δηλαδή εκκρίνοντας υγρό και κόβοντας τη συνέχεια της ίνας, η οποία τότε είναι κατάλληλη μόνο για δεύτερης ποιότητας μεταξωτό.

Η σάλα του αρχοντικού, το μεγάλο, κεντρικό δωμάτιο, αναφέρεται στην εκτροφή του «μαγικού» μεταξοσκώληκα, που, όταν εκκολάπτεται από το σπόρο, έχει μέγεθος περίπου όσο το κεφάλι της καρφίτσας, αλλά σύντομα γίνεται σκουληκάκι (μικροσκοπικό αρχικά, 8-9 εκατοστά τελικά), πάντα πεινασμένο για μουρόφυλλα. Στη σάλα, εκτός από τις πινακίδες με κείμενο και εποπτικό υλικό, ο επισκέπτης μπορεί να δει αντικείμενα σχετικά με τη σηροτροφία, όπως κρεβάτα, που χρησιμοποιείται για την εκτροφή των μεταξοσκωλήκων και για το κλάδωμα (το πλέξιμο του κουκουλιού), «πλαίσια ζευγαρώματος», ξύλινους εκκολαπτήρες, που χρησίμευαν στην εκκόλαψη του μεταξόσπορου, ζυγαριά, τελάρα με μεταξόσπορο, κ.ά.

Στον ίδιο χώρο προβάλλονται δύο οπτικοακουστικές παραγωγές του ΠΙΟΠ. Στο πρώτο, με θέμα «Σηροτροφία: τρεις ιστορίες», η Σουφλιώτισσα δασκάλα Τριάδα Καραγιώργη αφηγείται τη διαδικασία της οικιακής και της βιομηχανικής σηροτροφίας την εποχή της ακμής της, όπως την έζησε στο Σουφλί. Το βίντεο βασίζεται σε αρχειακό υλικό, το οποίο αναδεικνύεται μέσω της σύγχρονης εικαστικής αξιοποίησής του. Το ντοκιμαντέρ «Η σηροτροφία στο Σουφλί» περιλαμβάνει σκηνές από όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας: την εκκόλαψη του μεταξόσπορου, την εκτροφή των μεταξοσκωλήκων, το πλέξιμο των κουκουλιών, την περισυλλογή των κουκουλιών, την απόπνιξη των κουκουλιών σε βιομηχανικό και οικιακό επίπεδο.

Τα τρία επόμενα δωμάτια αναφέρονται, αντίστοιχα, στην αναπήνιση, δηλαδή το «ξετύλιγμα» της μεταξωτής κλωστής, στη βαφή των μεταξωτών και στην επεξεργασία του μεταξωτού νήματος.

Εξάλλου, η ελεύθερη στο χώρο προθήκη περιλαμβάνει μοναδικά εξαρτήματα της τοπικής φορεσιάς, τελικού προϊόντος της μεταξουργίας. Ωστόσο, δεν είναι αναγκαστικό να ακολουθήσει ο επισκέπτης την πορεία όπως περιγράφεται εδώ, καθώς κάθε ενότητα στο αντίστοιχο δωμάτιο χαρακτηρίζεται από αυτοτέλεια.

Στο πρώτο δωμάτιο ο επισκέπτης βλέπει τον καθαρισμό των κουκουλιών με τη μηχανούδα, τη διαλογή των καλών από τα σκάρτα κουκούλια, την απόπνιξη (ψήσιμο), με την οποία κλείνει ο κύκλος ζωής του μεταξοσκώληκα, και την αναπήνιση (το ξετύλιγμα της κλωστής του κουκουλιού).

Το παραδοσιακό σύστημα αναπήνισης περιλαμβάνει:

«Μπακ’ρα» (μικρό καζάνι) με νερό 60o πάνω σε πυροστιά, σκουπάκι για το ανακάτεμα των κουκουλιών, ώστε να εντοπιστεί η αρχή της μεταξωτής κλωστής, «γκιβγκίρ», τρυπητή κουτάλα για την απομάκρυνση των κουκουλιών από το ζεστό νερό, «ταβά» (ταψί) για τα κουκούλια που θα επεξεργαστεί η μαστόρισσα. Επίσης, το «μάτι», όπου η κλωστή από 7-8 κουκούλια γίνεται ενιαία και μετά τυλίγεται σε θηλιά στο «μαντζιλίκι», ξύλινο χειροκίνητο τροχό. Στο τράβηγμα του μεταξιού εργάζονται: η «μαστόρισσα», που τραβά το μετάξι, νεαρή βοηθός («πατόζι»), που ανακατεύει τα κουκούλια και βρίσκει την άκρη του νήματος, και ηλικιωμένος ή παιδί, που γυρίζει το μαντζιλίκι.

Προκειμένου να διευκολυνθεί ο επισκέπτης στην κατανόηση της διαδικασίας, υπάρχει οπτικοακουστικό ντοκουμέντο, στο οποίο η Σουφλιώτισσα Δέσποινα Μουρίκα κάνει επίδειξη οικιακής απόπνιξης και αναπήνισης.

Το δεύτερο δωμάτιο αναφέρεται στη διαδικασία της βαφής των μεταξωτών νημάτων και υφασμάτων, με φυτικές, ως επί το πλείστον, αλλά και ζωικές ύλες. Η υφάντρα ή η κεντήστρα παρασκεύαζε τα χρώματα από τα φύλλα, τη ρίζα, τον καρπό ή τη φλούδα δέντρων και φυτών του τόπου, σύμφωνα με πατροπαράδοτες συνταγές.

Ο επισκέπτης μπορεί να αγγίξει δείγματα μεταξωτών υφασμάτων διαφόρων ποιοτήτων και θηλιές (μπούκλες) μεταξωτών νημάτων. Επίσης, μπορεί να παρατηρήσει μια «μπακ’ρα» (μικρό καζάνι) για τη βαφή, καθώς και τις πρώτες ύλες, από τις οποίες παράγονταν τα χρώματα. Για να πετύχουν το κόκκινο, χρησιμοποιούσαν το αρζάρι (ριζάρι) ή το κρεμέζι, παράσιτο του πουρναριού. Κίτρινο έβαφαν με φύλλα μουριάς, αμυγδαλιάς, ξινομηλιάς ή ροδιάς, πράσινο με κίστο ή άλλα φυτά, ανάλογα με την απόχρωση, μωβ με μούρα ή με καρπούς κουφοξυλιάς, καφέ με καρυδότσουφλα. Σκούρο γαλανό, «γεράνιο», έβαφαν με λουλάκι του εμπορίου, διαλυμένο σε νερό από το πλύσιμο των μαλλιών των προβάτων («σούκο»).

Το τρίτο δωμάτιο αναφέρεται στην ύφανση των μεταξωτών, με ιδιαίτερη μνεία στο εργοστάσιο μετάξης Τζίβρε.

Εκτός από τις πινακίδες και τα αυθεντικά εκθέματα, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει ένα μοναδικό οπτικοακουστικό ντοκουμέντο για το εργοστάσιο Τζίβρε, πριν από την επισκευή του. Το ντοκιμαντέρ εξιστορεί την ακμή αλλά και την παρακμή του εργοστασίου. Παράλληλα, προκειμένου να τονιστεί ο ανθρώπινος μόχθος που απαιτείται στη μεταξουργία, συνεντεύξεις πρώην εργατριών (Φανή Κουτσή, Δέσπονα Μουρίκα) φωτίζουν την καθημερινότητα στο μεγαλύτερο εργοστάσιο παραγωγής μετάξης στο Σουφλί.

Τα πιο χαρακτηριστικά εκθέματα του δωματίου είναι:

1. Ρόκα με αδράχτι, την οποία χρησιμοποιούσαν στη διαδικασία επεξεργασίας των σκάρτων κουκουλιών. Τα γνάφαλα, τα φριζόνια (το εξωτερικό χνούδι του κουκουλιού) και τα πιλούζια (κλωστές συγκράτησης του κουκουλιού από τα κλαδιά), τα έβραζαν, τα έξαιναν (τα χτένιζαν για να πάρουν όγκο) σε τουλούπες (τούφες) και τα έγνεθαν σε κλωστή με τη ρόκα.

2. Ροδάνι, εργαλείο υφαντικής για το τύλιγμα της κλωστής σε μασούρια ή καλάμια, για το καλάμισμα του νήματος.

3. Ανέμη: το μεταξωτό νήμα σε μορφή θηλιάς έμπαινε στην ανέμη για να γίνει το καλάμισμα, να μαζευτεί δηλαδή με το ροδάνι σε μικρά καλάμια.

4. Τυλιγάδι, που χρησιμοποιούνταν στο μέτρημα του προορισμένου για στημόνι νήματος (τυλιγάδιασμα).

5. Καθιστός αργαλειός, για την ύφανση μεταξωτών, η κατασκευή του οποίου γινόταν από μαραγκούς ή πρακτικούς τεχνίτες.

6. Τσικρίκι, ποδοκίνητη ξύλινη μηχανή για το στρίψιμο, γνέσιμο και κλώσιμο της κλωστής.

Τέλος, στην ενότητα «φορεσιές στο Σουφλί», στην ελεύθερη προθήκη, εκτίθενται μοναδικά εξαρτήματα και κοσμήματα της νυφικής και γιορτινής σουφλιώτικης φορεσιάς και δείγματα της περίφημης σουφλιώτικης ζώνης («το ζουνάρι με την κορώνα»).

Πληροφορίες :

Μουσείο Μετάξης | Ελευθερίου Βενιζέλου 73 | 684 00 Σουφλί | Τηλέφωνο – Fax : 25540.23700 – 25540.24027

Ώρες λειτουργίας: 1 Μαρτίου – 15 Οκτωβρίου: 10:00 – 18:00 | 16 Οκτωβρίου – 28 Φεβρουαρίου: 10:00- 17:00

Ημέρες ελεύθερης εισόδου : 18 Μαΐου (Διεθνής ημέρα μουσείων), 5 Ιουνίου (Παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος), & τελευταίο Σ/Κ Σεπτεμβρίου (Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς).

Εισιτήρια : Κανονικό 3 € | Μειωμένο 1,5 € | Η είσοδος για άτομα με αναπηρίες είναι ελεύθερη.

Πρόσβαση : Με Μέσα Μαζικής Μεταφοράς ή Ι.Χ από την Αλεξανδρούπολη και την Αθήνα.

Οργανωμένες επισκέψεις : Για την καλύτερη εξυπηρέτηση ομάδων επισκεπτών είναι σκόπιμο να υπάρχει προσυνεννόηση με το Μουσείο.

Επιτρέπεται η ερασιτεχνική φωτογράφιση ή βιντεοσκόπηση. Η επαγγελματική φωτογράφιση ή κινηματογράφηση επιτρέπεται μόνο με ειδική άδεια από το Π.Ι.Ο.Π.

Αγγ. Γέροντα 6, 105 58 Αθήνα | Τηλ.: 210 321 8020, Fax: 210 321 8145

e-mail: piop@piraeusbank.gr