Η Ζάκυνθος, γνωστή και ως Φιόρο του Λεβάντε, είναι το νοτιότερο νησί των Επτανήσων. Ο Όμηρος την αποκαλεί «υλήεσσαν» δηλαδή δασώδη. Πήρε το όνομά της από τον πρώτο εποικιστή, τον Ζάκυνθο, γιο του βασιλιά της Φρυγίας Δαρδάνου. Στη συνέχεια περιήλθε στην εξουσία του Οδυσσέα, στο βασίλειο της Κεφαλονιάς, που συμμετείχε με δώδεκα πλοία στον Τρωικό πόλεμο. Στους Περσικούς πολέμους έμεινε ουδέτερη ενώ στον Πελοποννησιακό πόλεμο στάθηκε στο πλευρό των Αθηναίων. Υποτάχθηκε στους Μακεδόνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αργότερα στους Ρωμαίους, που της παραχώρησαν σχετική αυτονομία. Το νησί στην πρώιμη Βυζαντινή εποχή υπέστη συνεχείς επιθέσεις από τους Άραβες και τους Γότθους και προς το τέλος της περιόδου από τους Σταυροφόρους και τους Φράγκους. Το 1185 καταλαμβάνεται μαζί με την Κεφαλονιά από τους Νορμανδούς της Σικελίας, οι οποίοι δημιούργησαν την Παλατινή Κομητεία Κεφαλληνίας και Ζακύνθου με τη δυναστεία των Ορσίνι (1197-1325), Ανδηγαυών (1325-1357) και Τόκκων (1357-1479). Στη συνέχεια την κατακτούν οι Βενετοί και το νησί παραμένει υπό ενετική κυριαρχία έως το 1797. Μετά τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο ακολουθεί η Γαλλοκρατία (1797-1799) και η προσωρινή κατάληψη από τους Ρώσους (1799) μέχρι τη σύσταση της Επτανήσου Πολιτείας (1800) στην οποία μαζί με τα άλλα νησιά του Ιονίου απαρτίζουν το πρώτο αυτόνομο ελληνικό κρατίδιο υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Το 1807 επανέρχονται οι Γάλλοι και το 1815 η Ζάκυνθος τίθεται υπό την προστασία της Αγγλίας έως τις 21 Μαΐου 1864 που ενώνεται με την Ελλάδα και τελειώνει η μακρά περίοδος κατοχής της.
Μουσείο Ζακύνθου
Στην κεντρική Πλατεία Διονυσίου Σολωμού δεσπόζει το μεγαλοπρεπές νεοκλασικό κτίριο του Μουσείου της Ζακύνθου. Ανεγέρθηκε το 1959 για να φιλοξενήσει τους πολιτιστικούς θησαυρούς, οι οποίοι διασώθηκαν από τον καταστροφικό σεισμό και την πυρκαγιά του 1953. Το Μουσείο παρουσιάζει την εξέλιξη της μεταβυζαντινής και της νεότερης ελληνικής τέχνης, με έμφαση στις επιρροές της δυτικής τέχνης στα Επτάνησα.
Στους χώρους του Μουσείου εκτίθενται και φυλάσσονται αντιπροσωπευτικά δείγματα μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, λιθογλυπτικής, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από ναούς Μεταβυζαντινής περιόδου, φορητές εικόνες των σημαντικότερων εκπροσώπων της Κρητικής Σχολής (μέσα 15ου-17ου αι.) –Άγγελος, Μιχαήλ Δαμασκηνός, Εμμανουήλ Τζάνες– και φορητές εικόνες Kρητοεπτανησιακής τέχνης (τέλος 17ου-18ος αι.). Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Νικόλαο Κουτούζη (1741-1813), ο οποίος αφομοίωσε με πληρότητα τύπους του μανιερισμού και του μπαρόκ και ζωγράφισε εικόνες με υποβλητική χρήση της απότομης φωτοσκίασης, που δημιούργησαν παράδοση στη Ζάκυνθο. Τέλος, ο Νικόλαος Καντούνης (1767-1834), παραγωγικότατος προσωπογράφος, με εξαιρετικές σχεδιαστικές ικανότητες, διακρίνεται για την ποικιλία των θεμάτων, τη συναισθηματική ερμηνεία και την παθητικότητα των μορφών.
Εγγλέζικο κοιμητήριο
Στο βορειοανατολικό άκρο της πόλης της Ζακύνθου, στον προαύλιο χώρο του Ι.Ν. Αγίου Ιωάννη του Τράφου στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, βρίσκεται το Εγγλέζικο κοιμητήριο που ιδρύθηκε το 1675 και λειτούργησε μέχρι το 1870. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την ταφή Άγγλων πολιτών –προξένων, εμπόρων, ανώτερων αξιωματικών της φρουράς και μελών της οικογένειάς τους– προτεσταντών στο δόγμα. Το αγγλικό νεκροταφείο έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, διότι το σύνολο των ταφικών του μνημείων αποτελεί εξαίρετο δείγμα της λιθοξοϊκής και γλυπτικής τέχνης στο νησί από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα.
Τα αρχαιότερα μνήματα ανήκουν σε Άγγλους προξένους που είχαν διοριστεί από την Αγγλική Εταιρεία Ανατολής τον 17ο και τον 18ο αιώνα στη Ζάκυνθο και τον Μοριά. Μετά την επιβολή της Αγγλικής Προστασίας και την εγκαθίδρυση της βρετανικής διοίκησης στα Ιόνια νησιά το 1815, στο κοιμητήριο ενταφιάζονται ανώτεροι αξιωματικοί και μέλη των οικογενειών τους που είχαν εγκατασταθεί στο νησί για την προάσπιση των συμφερόντων της χώρας τους. Η αρχιτεκτονική των μνημείων, ο γλυπτός και ανάγλυφος διάκοσμος με αναγωγές στην τέχνη της Αναγέννησης, του μπαρόκ, του νεοκλασικισμού προφανώς δεν έχουν σχεδιαστεί από Zακυνθινούς τεχνίτες, αλλά είναι έργα ανώνυμων λιθοξόων, που περιόδευαν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, και κατασκεύαζαν επί τόπου τους τάφους από ντόπια υλικά σύμφωνα με καθ’ υπόδειξιν σχέδια.
Κάστρο
Στην κορυφή του λόφου που υψώνεται πάνω από την πρωτεύουσα του νησιού βρίσκεται το κάστρο της Ζακύνθου. Για τη μεσαιωνική οχύρωσή του δεν υπάρχουν πληροφορίες. Το κάστρο κατελήφθη και καταστράφηκε από τους Τούρκους το 1479. Το 1503 οι Βενετοί κύριοι της Ζακύνθου άρχισαν την οικοδόμηση οχυρού, από το οποίο σήμερα σώζεται μόνο ένα τμήμα με εντειχισμένα ανάγλυφα οικόσημα και το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου. Οι επαναλαμβανόμενοι μεγάλοι σεισμοί καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου και το α΄ μισό του 17ου αι. κατέστρεφαν και τα οχυρωματικά έργα με αποτέλεσμα να ανακατασκευάζονται συχνά.
Η κατασκευή των τειχών και των οχυρώσεων του φρουρίου ολοκληρώθηκε το 1646, όταν proveditor general da mar ήταν ο Io Bapt. Grimani, από Ενετούς μηχανικούς με ντόπιους μαστόρους, με μεγάλη επιμέλεια και ανθεκτικά υλικά. Τότε κατασκευάστηκε και ο κύριος λιθόστρωτος δρόμος, που έφτανε μέχρι τον αιγιαλό, η περίφημη Strada Giustiniana, η Σαρτζάδα, όπως καθιερώθηκε τα νεότερα χρόνια. Σημαντική επέμβαση για τη συντήρηση και επισκευή των τειχών, αλλά και των κτιρίων του φρουρίου, με παράλληλη φροντίδα για το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης, έγινε από τους Άγγλους το 1812, όταν ήταν κυρίαρχοι στο νησί. Τα ορατά μνημεία που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων ανασκαφών χρονολογούνται από τη Βυζαντινή εποχή έως και την περίοδο της Αγγλοκρατίας (ορθόδοξες και καθολικές εκκλησίες, κρατικές φυλακές, δύο πυριτιδαποθήκες, γήπεδο, στρατώνας, διοικητήριο). Άλλα δημόσια κτίρια που αναφέρονται στις πηγές, αλλά δεν είναι γνωστή η ακριβής θέση τους στο κάστρο, είναι το γηροκομείο, το νοσοκομείο, η βιβλιοθήκη και το θέατρο που ανεγέρθηκε το 1750, όπου και δόθηκε η πρώτη γνωστή θεατρική παράσταση στη Ζάκυνθο με τους Πέρσες του Αισχύλου.
Άγιος Νικόλαος Μεγαλομάτης
Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου Μεγαλομάτη βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του βουνού Σκοπός, δίπλα στο δρόμο που οδηγεί στη Μονή της Παναγίας της Σκοπιώτισσας, και αποτελεί τμήμα ερειπίων μεταγενέστερου μοναστηριακού συγκροτήματος του 18ου αιώνα. Η επιλογή της θέσης του ήταν στρατηγικής σημασίας, καθώς έχει πανοραμική θέα προς τις ακτές της Πελοποννήσου όπου δεσπόζει το κάστρο της Κυλλήνης.
Είναι ένα από τα ελάχιστα δείγματα βυζαντινής ναοδομίας που σώζονται στη Ζάκυνθο. Κτισμένος με πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία, αρχικά είχε το σχήμα του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, νάρθηκα και τρεις αψίδες στο Ιερό Βήμα, σε άγνωστο όμως χρόνο καταστράφηκε το βόρειο τμήμα του και ο ναός περιορίστηκε στο νότιο και κεντρικό κλίτος και καλύφθηκε με δίριχτη στέγη. Η πρώτη του οικοδομική φάση τοποθετείται στα τέλη του 11ου αι. Στο εσωτερικό του σωζόταν τοιχογραφικός διάκοσμος, αντιπροσωπευτικός του συντηρητικού ζωγραφικού ρεύματος του 13ου αιώνα, ο οποίος αποτοιχίστηκε το 1975 και εκτίθεται στο Μουσείο Ζακύνθου.
Το ερειπωμένο μνημείο ήταν σε εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση και η αναγκαιότητα επέμβασης για τη διάσωσή του ήταν επιτακτική. Οι εργασίες στερέωσης, αποκατάστασης, διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου και ανάδειξής του εντάχθηκαν σε συγχρηματοδοτούμενο έργο ΕΣΠΑ 2007-2013 και ολοκληρώθηκαν στο τέλος του 2015.
Χριστίνα Μερκούρη
Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής
πρώην Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ζακύνθου
