Η σύνθεση του Κρυφού Σχολειού δημιουργήθηκε ως ελάχιστος φόρος τιμής από τον Παύλο Βρέλλη στους ανώνυμους δασκάλους που κράτησαν τότε τη γλώσσα και την εθνική μας ταυτότητα στους σκοτεινούς πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας.
Μισο-γραμματισμένοι παπάδες και καλόγεροι, δίδασκαν τη νύχτα πριν ξημερώσει τα λίγα γράμματα που ήξεραν. Μιλούσαν στα παιδιά για τον Χριστό και την Πατρίδα, τα παρηγορούσαν και τους έδιναν ελπίδα. Τα πρώτα τους αναγνωστικά βιβλία ήταν Εκκλησιαστικοί Τόμοι όπως το Οκτωήχι, το Ψαλτήρι, το Ωρολόγιο.
Μόνο θρησκευτικά βιβλία τύπωναν και μπορούσαν να στείλουν οι Έλληνες του εξωτερικού στη σκλαβωμένη Ελλάδα. Πρώτη η Εκκλησία ίδρυσε τυπογραφείο το 1627, με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο Λούκαρη. Ήταν το πρώτο στην Ανατολή. Άλλα τυπογραφεία υπήρξαν στο Ιάσιο, το 1680, στο Βουκουρέστι και στη Μοσχόπολη, το 1710, με τον ιερομόναχο Γρηγόριο Κωνσταντινίδη. Στα 1798, ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ ίδρυσε στο Πατριαρχείο το «Τυπογραφείο του Γένους».
Στη φωτογραφία αυτή βλέπουμε λεπτομέρεια από το Κρυφό Σχολειό, τη μορφή του παπά–δάσκαλου που καταγόταν από τα χωριά της Κόνιτσας.
Το όρθιο ανάστημα του παπά-δάσκαλου σταματά το χρόνο για λίγο με το χέρι για να πει στα σκλαβόπουλα ότι είναι Χριστιανοί και Έλληνες με τη μεγάλη Ιστορία που έχει το Γένος μας.
Πηγή: Οδηγός του Μουσείου «Παύλος Βρέλλης – Μουσείο Ελληνικής Ιστορίας – Κέρινα Ομοιώματα».