Άποψη της Ζωφόρου, Μουσείο της Ακρόπολης

Ζωφόρο έλεγαν οι αρχαίοι την συνεχή οριζόντια ζώνη με παραστάσεις ανθρώπων και ζώων σε κίνηση. Ήταν στοιχείο της ιωνικής αρχιτεκτονικής. Στον δωρικού ρυθμού Παρθενώνα αποτελούσε τολμηρή πρωτοτυπία.
Η ζωφόρος στην αρχαιότητα είναι γεμάτη παραστάσεις ανθρώπων, ζώων ή μυθικών πλασμάτων και αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα του ιωνικού ρυθμού. Απαντάται όμως και σε αρχαίους ναούς δωρικού ρυθμού. Ειδικά στον δωρικού ρυθμού Παρθενώνα η ζωφόρος περιτρέχει όλο το πάνω μέρος του σηκού ενώ η εξωτερική ανωδομή του ναού επιστέφεται από μετόπες και τρίγλυφα.
Σημειώνεται ότι ενώ στους ναούς δωρικού ρυθμού αντί ζωφόρου φέρονται μετόπες και τρίγλυφα, στον Παρθενώνα συνδυάζονται και τα δύο αυτά αρχιτεκτονικά στοιχεία.
Όταν το διάζωμα φέρει ανάγλυφη και συνεχή μυθολογική ή ιστορική παράσταση και στις τέσσερις πλευρές του μνημείου ή ολοκυκλικά θόλων ή περιμετρικά πολύπλευρών μνημείων τότε είναι ισοϋψής με το κάτω αυτής επιστύλιο που στηρίζεται στους κίονες. Ειδικότερα η ζωφόρος του Παρθενώνα καλύπτει και τις τέσσερις πλευρές στη οποία και απεικονίζεται “εν σειρά” η πομπή των Παναθηναίων επί φερώνυμων πλακών από πεντελικό μάρμαρο ύψους 1 μέτρου και μήκους 1,60 μ. Στην ανατολική πλευρά απεικονίζεται η ετοιμασία προς θυσία, στη δυτική η προετοιμασία της πομπής και στις εκατέρωθεν πλευρές η όλη πομπή (οδηγοί με σφάγια, κιθαριστές, αυλητές, πλήθος κόσμου, άρματα και ιππείς.
Το ανώτερο μέρος των τοίχων του πρόναου και του οπισθοδόμου του ναού του Ηφαίστου (του άλλοτε Θησείου), είχε κοσμηθεί με ζωφόρο με παράσταση της μάχης των Λαπιθών και των Κενταύρων (δυτικά), και της μάχης του Θησέα και των Παλλαντιδών, (ανατολικά). Επίσης το επιστύλιο του αρχαίου ναού στην Άσσο της Τρωάδας, δωρικού ρυθμού, έφερε ζωφόρο με μυθικές αυτούσιες παραστάσεις, σφίγγες, τον Ηρακλή κατά Κενταύρων, συμπόσιο, και Νηρηίδες απομακρυνόμενες.
Η ζωφόρος φαίνεται να ήταν γνωστή από τον 6ο αιώνα π.Χ. στο Θησαυρό των Σιφνίων και των Κνιδίων στους Δελφούς. Επίσης ζωφόρο έφερε και το Ερεχθείο με ένθετες μορφές. Από τη παράσταση όμως αυτού έχει παραλειφθεί η ζωφόρος για να μην επιβαρύνονται αισθητικά οι κεφαλές των Καρυάτιδων. Από τις ωραιότερες ζωφόρους της αρχαιότητας θεωρείται η ζωφόρος του ναού της Άπτερου Νίκης που εικονίζει επεισόδια από τους Περσικούς πολέμους. Κατ΄ επίδραση επίσης του ιωνικού ρυθμού ζωφόρο έφεραν και πολλά μνημεία με κορινθιακά κιονόκρανα. Τέτοιο είναι και το μνημείο του Λυσικράτη.
Η ζωφόρος απεικονίζει την πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων, της πιο μεγάλης θρησκευτικής γιορτής των Αθηνών. Είχε 160 μέτρα μήκος και σχεδόν ένα μέτρο πλάτος. Υπάρχουν ενδείξεις πως η ζωφόρος ολοκληρώθηκε αφού οι λίθοι που την αποτελούσαν είχαν υψωθεί στο κτίριο. Αν και η ζωφόρος λαξεύτηκε από ένα μεγάλο αριθμό τεχνιτών, το συνολικό σχέδιο είχε εκπονηθεί από ένα μόνο καλλιτέχνη. Το όνομα του δεν είναι γνωστό αλλά υποθέτουμε πως είναι ο Φειδίας ή ένας από τους μαθητές του. Το θέμα της ζωφόρου είναι πρωτοποριακό, γιατί δεν διηγείται ένα μυθολογικό αλλά ένα πραγματικό γεγονός. Είναι η στιγμή της πομπής και της παράδοσης του πέπλου από τις Εργαστίνες (υφάντρες του ιερού πέπλου) και τον λαό της Αθήνας στην προστάτιδα θεά Αθηνά. Στη δυτική πλευρά της ζωφόρου φαίνεται η ετοιμασία της πομπής στον Κεραμεικό. Στην ανατολική πλευρά, όπου ήταν και η είσοδος του ναού παριστάνονταν η Αθηνά, ο Ζευς, η Ήρα και άλλοι θεοί, που ήρθαν να πάρουν μέρος στην πομπή και ανάμεσά τους εμφανίζεται παιδί που παραδίνει στον ιερέα τον πέπλο. Τη σύνταξη, την πορεία και το τέρμα εκπροσωπούν 400 μορφές ανθρώπων και θεών, 200 μορφές ζώων, όπως πρόβατα, βόδια και άλογα. Η μεγάλη ποικιλία των παρισταμένων, η θελκτική σεμνότητα των παρθένων, η ελεύθερη και αβίαστη στάση των συνδιαλεγόμενων ανδρών, η ζωηρότητα των αλόγων, η δύναμη των δυστροπούντων βοδιών και τέλος η χάρη όλων των μορφών και των κινήσεων καθιστούν τη ζωφόρο, όχι μόνο αυθεντική ταινία της θρησκευτικής πομπής των Παναθηναίων και διαρκές μνημείο της δόξας των Αθηνών αλλά και αριστουργηματικό έργο του μεγάλου καλλιτέχνη του Παρθενώνα. Στη δυτική πλευρά της ζωφόρου, όπου απεικονίζονται οι σκηνές προετοιμασίας, μία πλάκα εικονίζει μόνο έναν άνθρωπο και ένα άλογο. Τα χαρακτηριστικά τους είναι εξαιρετικά λεπτομερή και πιστεύεται ότι η πλάκα αυτή είναι έργο του ίδιου του Φειδία. Στη βόρεια πλευρά παρουσιάζονται μορφές όπως οι αποβάτες, οι μουσικοί, οι σκαφηφόροι, οι θαλλοφόροι, οι κανηφόροι και οι υδριαφόροι.