Στους χώρους του έχουν φιλοξενηθεί τα τελευταία 150 χρόνια εξαιρετικοί τεχνίτες όλων των ειδικοτήτων: από τη σιδηρουργία και την ξυλουργική μέχρι την υποδηματοποιία και τη ραπτική. Το Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη ή «Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ», όπως είναι επίσης γνωστό, και τα χιλιάδες εργαλεία του αποτυπώνουν τη βιομηχανική –και όχι μόνο– ιστορία της Θεσσαλονίκης στον 20ό αιώνα και είναι έτοιμα να την αφηγηθούν στο κοινό το 2015.

Το κτίριο του Μηχανουργείου Αξυλιθιώτη στην οδό Ελένης Ζωγράφου 3, κοντά στην οδό Αγίου Δημητρίου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης έχει χαρακτηριστεί το 1992 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον εξοπλισμό του, καθώς αποτελεί ως σύνολο ένα πολύ αξιόλογο δείγμα της νεοελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς με συνεχή λειτουργία από το 1915 ως σήμερα.

Η ανάγκη αναλυτικής καταγραφής του σημαντικού κινητού εξοπλισμού, αλλά και η δικαστική διαμάχη μεταξύ του τελευταίου χρήστη του μηχανουργείου και του υπουργείου Πολιτισμού, καθώς ο πρώτος ζητά να αποζημιωθεί για τον κινητό εξοπλισμό που βρίσκεται εντός του συγκροτήματος, οδήγησε στην ανάγκη νέας κήρυξης από το υπουργείο Πολιτισμού μόνο των αντικειμένων του Μηχανουργείου.

Εντός του κτιρίου βρέθηκαν 2.858 εργαλεία, εργαλειομηχανές και άλλα αντικείμενα, από τα οποία το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων κήρυξε ομόφωνα στην περασμένη συνεδρίασή του ως κινητά μνημεία τα 1.256. Από αυτά η πλειοψηφία προέρχεται από το χυτήριο, όπως χειροποίητα καλούπια για υδραυλικά εξαρτήματα, πρέσες, μοντέλα και κάσες χύτευσης, και τα υπόλοιπα από τα άλλα τμήματα του εργαστηρίου.

Εργαλειομηχανές κοπής (τόρνος, φρέζα, δράπανος, πριόνι), εργαλεία επεξεργασίας (δίδυμος τροχός, τύμπανο καθαρισμού χυτών) και άλλα αντικείμενα, όπως καρότσια, ζυγαριές, μέγγενες και κλειδιά, αποτυπώνουν την ιστορία του κτιρίου και τις ποικίλες εργασίες που εκτελούνταν στο εσωτερικό του.

Τα εργαλεία που κηρύχθηκαν επιλέχθηκαν με βάση τις θεματικές ενότητες της έκθεσης, την αντιπροσωπευτικότητα, την παλαιότητα και την ιστορικότητά τους, τη σημασία και το ρόλο του καθενός από αυτά στην εξέλιξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων, τη θέση τους στη γραμμή παραγωγής και τη συμβολή τους στην τεκμηρίωση της συνολικής παραγωγικής διαδικασίας.

Τα κηρυγμένα αντικείμενα θα εκτεθούν στον Πολυχώρο Πολιτισμού «Σχολή Χαμιδιέ- Πρώην Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη», όπου θα προβάλλεται η ιστορία των τεχνικών σχολών που λειτουργούσαν στο πλαίσιο ορφανοτροφείων, θα παρουσιάζεται η ιστορία της χύτευσης, όπως γινόταν στη δυτική πτέρυγα του συγκροτήματος, και θα γίνεται αφήγηση της ιστορίας και των τεχνικών των μηχανουργείων και άλλων εργαστηρίων που άνθησαν από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στον ελλαδικό χώρο.

Για την αποκατάσταση του μνημείου και τη μετατροπή του σε πολυχώρο διεξάγονται ήδη εργασίες από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας, που χρηματοδοτούνται από το ΕΣΠΑ. Όπως εξήγησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η αρχιτέκτονας της Εφορείας, Αναστασία Βαλαβανίδου, το έργο βρίσκεται στο στάδιο της αποκατάστασης της στέγης και αναμένεται η μόνιμη έκθεσή του να είναι έτοιμη στο τέλος Σεπτεμβρίου του 2015.

Η ιστορία της Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ

Η χρονολογία έναρξης λειτουργίας της Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ (η ονομασία ήταν μάλλον προς τιμήν του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’) τοποθετείται ανάμεσα στα 1874 και 1876, σύμφωνα με τις πηγές.

Όπως αναφέρεται στο επιστημονικό άρθρο «Το Ισλαχανέ της Θεσσαλονίκης. Ένα νεώτερο μνημείο, τεκμήριο της τεχνικής εκπαίδευσης ως εργαλείο επαγγελματικής αποκατάστασης των ορφανών παιδιών», που υπογράφουν οι Σοφία Χριστοφορίδου, Αρετή Κονδυλίδου, Ευαγγελία Μεσοχωρίτη, Άννα Συργιάννη και Αναστασία Βαλαβανίδου (δημοσιεύτηκε σε επιστημονική επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης), «επρόκειτο για το πρώτο συγκρότημα ορφανοτροφείου-τεχνικής σχολής της πόλης και χτίστηκε κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη, ενδεικτικό παράδειγμα των μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο του Τανζιμάτ (1839-1876), αλλά και των ευρύτερων εκσυγχρονιστικών εκπαιδευτικών τάσεων της εποχής».

Η Σχολή χωροθετήθηκε αρχικά σε τριώροφο κτίριο του 18ου αιώνα, δίπλα στο οποίο χτίστηκαν δύο ακόμα κτίρια, ένα το 1895 και ένα γύρω στο 1900. Το τελευταίο κτίριο, που στέγασε τα εργαστήρια της Τεχνικής Σχολής, είναι το μόνο που σώζεται μέχρι σήμερα.

Στη Σχολή διδάσκονταν διάφορες τέχνες, όπως η τυπογραφία, η λιθογραφία, η ξυλουργική, η ξυλογλυπτική, η υφαντουργική, η υποδηματοποιία, η ραπτική, η χύτευση και η σιδηρουργία. Μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912, η Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων Χαμιδιέ πέρασε στην ιδιοκτησία της μουσουλμανικής κοινότητας και στη συνέχεια καταργήθηκε.

Το 1920 το κτιριακό συγκρότημα νοικιάστηκε στον Θεόφιλο Ζαχαριάδη, ο οποίος στη συνέχεια το υπενοικίασε σε διάφορους τεχνίτες-επαγγελματίες, μεταξύ των οποίων και ο Ευθύμιος Αξυλιθιώτης το 1925. Στο Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη λειτουργούσαν μηχανουργείο, βαφείο και χυτήριο. Στο χυτήριο γινόταν τύπωμα των καλουπιών, τήξη του μετάλλου, χύτευση και πρώτη επεξεργασία των παραχθέντων χυτών προϊόντων.

Σήμερα ιδιοκτήτης του Μηχανουργείου Αξυλιθιώτη είναι η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου που από το 2003 το έχει παραχωρήσει για επ’ αόριστον χρήση στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας προκειμένου να το μετατρέψει σε πολυχώρο πολιτισμού.

*Επισυνάπτονται φωτογραφίες από το Μηχανουργείο Αξυλιθιώτη και οι σχετικές λεζάντες.