Γυναίκες πραγματικές. Γυναίκες που γεννήθηκαν, έζησαν και έδρασαν, γυναίκες με σάρκα και οστά, των οποίων τα καθαυτά φυσικά κατάλοιπα αλλά και τα συνοδευτικά στον τάφο προσωπικά τους αντικείμενα, εξακολουθούν να «μιλούν» ύστερα από χιλιάδες χρόνια. Αυτές τις γυναίκες εξετάζει η έκθεση «“Πριγκίπισσες” της Μεσογείου στην αυγή της Ιστορίας» που παρουσιάζεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από τις 13 Δεκεμβρίου 2012 έως τις 10 Απριλίου 2013.

Η έκθεση ακολουθεί χρονολογική σειρά από τον 10ο έως το 5ο αιώνα π.Χ. για λόγους άμεσης σύγκρισης και κατανόησης σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, σε συγχρονική σχέση μεταξύ τους και ποικιλία.

Η Αρχόντισσα από το Λευκαντί, η «Εύπορη Αθηναία» από την Αρχαία Αγορά, οι Πριγκίπισσες της Οινωτρίας, η «Μικρή Πριγκίπισσα», οι Αριστοκράτισσες-Ιέρειες από την Ελεύθερνα, Ετρούσκες πριγκίπισσες από την περιοχή Τοσκάνη, η «Ιέρεια της Σίνδου», και η «Δέσποινα των Αιγών» είναι μερικές μόνο από τις πρωταγωνίστριες της έκθεσης.

Στην έκθεση παρουσιάζονται πάνω από 500 αρχαία αντικείμενα από 24 ταφικά σύνολα γυναικών από την Ελλάδα, την Κύπρο και την Ιταλία.

Τα σύνολα που παρουσιάζονται αποτελούνται από χάλκινα, φαγεντιανά, γυάλινα αγγεία και σκεύη, πήλινα, χάλκινα, ελεφαντοστέινα ειδώλια, αλλά και κοσμήματα: ζώνες, περικάρπια και περιβραχιόνια, σκουλαρίκια, δακτυλίδια, σφηκωτήρες για τα μαλλιά, περιδέραια, χάντρες (ψήφους) από ημιπολύτιμους λίθους, ακόμη και χρυσές μάσκες που κάλυπταν το πρόσωπο, επιστήθια κοσμήματα∙ ένας ολόκληρος κόσμος τέχνης και πλούτου, δόξας, ιδεών και πίστεων από τον γυναικείο κόσμο στην αυγή της ιστορίας. Ακόμη, από ταφή στο Verruchio της Ιταλίας παρουσιάζεται για πρώτη φορά εκτός Ιταλίας και ο περίφημος ξύλινος θρόνος της μικρής νεκρής πριγκίπισσας.

Μουσειογραφική μελέτη

Όλες οι ταφές παρουσιάζονται με τρόπο που να αναπαριστούν, κατά κάποιον τρόπο, τις ίδιες τις νεκρές με όλη την εξάρτησή τους, πλαισιωμένες από τα κτερίσματά τους, ενώ δίνεται ειδικό βάρος σε σκηνογραφικά στοιχεία που δημιουργούν ατμόσφαιρα εναρμονισμένη με τον κόσμο των γυναικών. Σε ειδικές προθήκες έχουν τοποθετηθεί ο ξύλινος θρόνος της μικρής νεκρής πριγκίπισσας από την ταφή στο Verucchio της Ιταλίας μαζί με τα ξύλινα έπιπλά της, καθώς και τα μοναδικά κοσμήματα της Πικηνής Βασίλισσας Sirolo-Numana. Επίσης, έχουν σχεδιαστεί αναπαραστάσεις γυναικών προκειμένου να κατανοήσει ο επισκέπτης τη χρήση των κοσμημάτων που παρουσιάζονται στην έκθεση.

Έξι αίθουσες γεμάτες «Πριγκίπισσες»

Η έκθεση διαρθρώνεται σε έξι ενότητες. Στην πρώτη αίθουσα εκτίθενται τα πρωιμότερα ταφικά σύνολα (10ος-έως τα μέσα του 8ου αι. π.Χ.). Τα παραδείγματα προέρχονται από την Αρχόντισσα του Λευκαντιού της Εύβοιας, την Αρχόντισσα-Ιέρεια από τις Αιγές της Μακεδονίας και την Εύπορη Αθηναία από τον Άρειο Πάγο της Αθήνας. Από την Ιταλία στην ίδια ενότητα ανήκουν σύνολα από αρχόντισσες της Ταρκυνίας, περιοχή της Ετρουρίας, από την Μπολόνια και από την περιοχή της Βασιλικάτας (αρχαία Οινωτρία). Από την πρώτη κιόλας αίθουσα μπορεί ο επισκέπτης να διακρίνει κοινά και διαφορετικά σημεία στην κοινωνική οργάνωση Ελλήνων και Ετρούσκων, όπως προκύπτουν από τις ταφικές πρακτικές, τα είδη και τις τεχνικές των κτερισμάτων.

Στη δεύτερη αίθουσα ανήκουν ταφές γυναικών του 8ου αι. π.Χ. Η γνωστή ως Ιέρεια της Ίσιδος από την Ελευσίνα, μια αινιγματική γυναικεία ταφή από την οδό Πειραιώς στην Αθήνα με αντικείμενα από εξωτικό ελεφαντόδοντο, αλλά και η περίφημη Ελληνίδα πριγκίπισσα της Σαλαμίνας της Κύπρου που παντρεύτηκε κάποιον Κύπριο άρχοντα κουβαλώντας μαζί της την προίκα της από την Αθήνα. Αντικριστά σε αυτές, από την άλλη πλευρά, μια αρχόντισσα από τη Μπολόνια, μεταξύ των κτερισμάτων της οποίας υπήρχε και ένα αγγείο που μιμείται ελληνικά πρότυπα. Μέσα από τέτοια παραδείγματα τεκμηριώνεται και η έξαρση των εξωτερικών σχέσεων που παρατηρείται αυτό το διάστημα στον χώρο της Μεσογείου, προσφέροντας πρόσφορο πεδίο για συγκρίσεις, συσχετισμούς ή διαφορές ανάμεσα σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα.

Η τρίτη αίθουσα είναι αφιερωμένη στην Ιταλία και συγκεκριμένα σε σύνολα του τέλους του 8ου αι. π.Χ. και των αρχών του 7ου αι. π.Χ. από το Βερούκκιο (κοντά στο σημερινό Ρίμινι) και τη Βασιλικάτα, όπου η αρχαιολογική έρευνα έχει φέρει στο φως μοναδικής ομορφιάς κοσμήματα από κεχριμπάρι της Βαλτικής και άλλους ημιπολύτιμους λίθους και υλικά. Μοναδικά είναι τα εκθέματα που ταξίδεψαν για πρώτη φορά εκτός της Ιταλίας από τον τάφο της μικρής πριγκίπισσας του Βερούκκιο, ένας ξύλινος θρόνος με το ξύλινο υποπόδιο του, ένα ξύλινο τραπεζάκι, μια ξύλινη κοσμηματοθήκη και ένα ξύλινο μουσικό όργανο.

Η τέταρτη αίθουσα επανέρχεται στον ελλαδικό χώρο στην περίοδο πριν τα μέσα του 7ου αι. π.Χ. και στα μοναδικά ευρήματα μιας ταφής τεσσάρων γυναικών αριστοκρατικής γενιάς από την Ελεύθερνα της Κρήτης, από τις οποίες μια ή περισσότερες είχαν ιερατικά καθήκοντα ή αξιώματα. Στην ίδια αίθουσα η αρχαϊκή στήλη από τον Πρινιά της Κρήτης σηματοδοτεί τη σύνδεση όλων των αρχοντισσών, πριγκιπισσών, ιερειών της έκθεσης με τον κόσμο της υφαντικής, δραστηριότητας που συνδέεται με καθημερινούς και συμβολικούς ρόλους των γυναικών κάθε κοινωνικής καταγωγής.

Η πέμπτη αίθουσα ξεκινά με πριγκίπισσες από την Ετρουρία (σημερινή περιοχή της Τοσκάνης) και την περίφημη για τον πλούτο και το πλήθος των κτερισμάτων της πριγκίπισσα Regolini Galassi από το Cerveteri κοντά στη Ρώμη. Όλα είναι σύνολα του 7ου αι. π.Χ. που εντυπωσιάζουν όχι μόνο για τα περίτεχνα κοσμήματα των γυναικών αλλά και για αντικείμενα που συνδέονται με τελετουργίες (σπονδικές φιάλες), με την κοινωνική θέση (αγγεία συμποσίου, στοιχεία αμαξών) αλλά και τη μόρφωση αυτών των γυναικών (πινακίδες γραφής κ.ά.), καθώς και ενεπίγραφα αντικείμενα που ενδεχομένως ονοματίζουν κάποια από αυτές.

Στην ίδια και στην έκτη αίθουσα εκπροσωπείται η τελευταία ενότητα του 6ου αι. π.Χ. Επιλέχθηκε από ιταλικής πλευράς η περίφημη πικηνή βασίλισσα του Sirolo Numana, κοντά στη σημερινή Ανκόνα. Βασίλισσα, ιέρεια, μάγισσα, είναι μερικοί από τους ρόλους που της προσδίδουν τα ευφάνταστα κτερίσματα της, ανάμεσα στα οποία και αττικά αγγεία που δηλώνουν αδιάρρηκτους δεσμούς με τη θεά Άρτεμη και την Ελλάδα.

Για πρώτη φορά παρουσιάζεται σε αυτήν την έκθεση μια Δέσποινα από το Αρχοντικό της Πέλλας, η οποία μαζί με μια ακόμη Ιέρεια από τη Σίνδο της Θεσσαλονίκης μάς υπενθυμίζουν με τα νεκρικά προσωπεία τους και το πλήθος των εξαίσιων χρυσών κοσμημάτων τους την προσκόλληση των Μακεδόνων σε παραδοσιακές ταφικές πρακτικές. Τη διαπίστωση έρχεται να σφραγίσει με τον καλύτερο τρόπο η πολύχρυση Δέσποινα των Αιγών που έζησε γύρω στο 500 π.Χ. Μάλλον πρόκειται για μια Λυδή πραγματική πριγκίπισσα, η οποία παντρεύτηκε τον βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Α′, στον οποίο την έδωσε νύφη η περσική αυλή για να προσεγγίσει την Μακεδονία σχεδιάζοντας πολιτικές συμμαχίες πριν ξεκινήσει την εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων.

«Κρυμμένοι θησαυροί»

Όπως φαίνεται από το σύνολο των εκθεμάτων, η έκθεση μπορεί να εντυπωσιάζει με τον πλούτο της, ωστόσο, σε κάθε περίπτωση κρύβονται μικροί θησαυροί και νοήματα που ξεφεύγουν με την πρώτη ματιά. Για παράδειγμα στην πρώτη αίθουσα στην αρχόντισσα των Αιγών ο τρίδυμος πέλεκυς παραπέμπει ως σύμβολο σε θυσιαστικές πρακτικές δηλώνοντας ότι η «πριγκίπισσα» αυτή μπορεί να ήταν και ιέρεια.

Οι οβελοί και οι κρατευτές, δηλαδή οι σούβλες και οι ψησταριές, έστω και σε μικρογραφική μορφή στη δεύτερη αίθουσα, στην προθήκη με την αρχόντισσα από την Μπολόνια, καθώς και οι αγγειοστάτες (για το κρέμασμα των αγγείων του συμποσίου) στην πέμπτη αίθουσα στη μεγάλη βιτρίνα με τις Ετρούσκες πριγκίπισσες, φανερώνουν την εξάπλωση διατροφικών συνηθειών από την Ανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα στην Ετρουρία τον 8ο και 7ο αι. π.Χ.

Άλλες φορές πάλι, όπως στην Εύπορη Αθηναία στην πρώτη αίθουσα, το πώμα της πήλινης πυξίδας (κασετίνας) με τα πέντε ωοειδή εξάρματα ίσως δηλώνει ότι η οικογένειά της ανήκε στην πιο πλούσια, αριστοκρατική τάξη της Αθήνας, αυτή των πεντακοσιομέδιμνων, καθώς τα εξάρματα έχουν ερμηνευθεί ως σιροί, δηλαδή σιταποθήκες.

Στο πλαίσιο της έκθεσης, η οποία συνοδεύεται από πλήρη επιστημονικό κατάλογο στα ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά, θα πραγματοποιηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και δημιουργικά εργαστήρια για παιδιά και οικογένειες. Επίσης, θα πραγματοποιηθούν διαλέξεις και ξεναγήσεις για ενήλικες.

Επιμέλεια έκθεσης: Καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης (Διευθυντής ΜΚΤ), σε συνεργασία με τη δρα Μιμίκα Γιαννοπούλου (Αρχαιολόγος ΜΚΤ).

Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας κυρίου Καρόλου Παπούλια και της Α.Ε. του Προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας κυρίου Giorgio Napolitano.

Πότε και πού

Mουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Βασιλίσσης Σοφίας και Ηροδότου 1), 13 Δεκεμβρίου 2012 – 10 Απριλίου 2013 (Δευτέρα – Τετάρτη – Παρασκευή – Σάββατο: 10:00-17:00, Πέμπτη: 10:00-20:00, Κυριακή: 11:00-17:00, Τρίτη: κλειστό).

Ημέρα ελεύθερης εισόδου: Πέμπτη 20 Δεκεμβρίου 2012, 10.00-20.00. Ξεναγήσεις: κάθε Σάββατο και Κυριακή στις 12.30 (έναρξη 15.12.2012).