«Μίλησα με έναν μηχανικό το πρωί και μου είπε ότι βρήκανε τον Άνθρωπο στη Στελίδα, είναιαλήθεια; Εγώ μόνο κάτι πετραδάκια ξέρω ότι βρίσκουν».

Αυτή ήταν μια από τις ερωτήσεις που μας απηύθυνε μια ενδιαφερόμενη κάτοικος της Χώρας, όταν έμαθε ότι συνεργαζόμαστε με το έργο της ανασκαφής στη Στελίδα της Νάξου, το οποίο διεξάγεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το Καναδικό πανεπιστήμιο McMaster University.

Η ανασκαφή που ξεκίνησε το 2015 έχει σκοπό να διερευνήσει μια υπόθεση που είχαν κάνει οι αρχαιολόγοι αρκετά χρόνια πριν, βασιζόμενοι σε κάποια επιφανειακά ευρήματα. Η υπόθεση αυτή έχει μεγάλο ενδιαφέρον: Η ανθρώπινη παρουσία στο νησί εντοπίζεται στην Παλαιολιθική περίοδο, μεταφέροντας ουσιαστικά την αρχή της ιστορίας από το 5000 π.Χ. (Τελική Νεολιθική Περίοδος), που μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε από το σπήλαιο του Ζα και τη Γρόττα, γύρω στα 250.000 χρόνια πριν από σήμερα (Κατώτερη-Μέση Παλαιολιθική Περίοδος)!

Στην περίπτωση της Στελίδας, τα στοιχεία που οδήγησαν τους αρχαιολόγους σε αυτή την υπόθεση, οι ενδείξεις δηλαδή, είναι επεξεργασμένα τμήματα λίθων, κυρίως πυριτόλιθου, ενός σκληρού χαλαζιακού πετρώματος  που με κατάλληλα χτυπήματα μπορεί να μορφοποιηθεί σε λίθινα εργαλεία. Αυτά είναι και το κύριο εύρημα τέτοιου είδους ανασκαφών, αν και συχνότερα εντοπίζονται τα κατάλοιπα αυτής της επεξεργασίας, τμήματα δηλαδή που αφαιρούνται από τον αρχικό πυρήνα του λίθου για να δημιουργηθεί το εργαλείο. Τα σκουπίδια, σαν να λέμε, των προϊστορικών ανθρώπων. 

Αυτά λοιπόν είναι τα «πετραδάκια»^. αν και ταπεινά πολύ σημαντικά, καθώς η κατάλληλη μελέτη τους μπορεί να αποκαλύψει την περίοδο κατασκευής τους και να τα συσχετίσει με το ανθρώπινο είδος που τα δημιούργησε.

Στη Στελίδα, σε αντίθεση με τις πληροφορίες της κυρίας από τη Χώρα, δεν έχουν εντοπιστεί ανθρώπινα κατάλοιπα, ενώ η μέχρι τώρα μελέτη της λιθοτεχνίας παραπέμπει στον άνθρωπο του Νεάντερνταλ (Homo neanderthalensis) και σε άλλα παλαιότερα είδη. Ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ είναι ένα είδος ανθρωπίδη που εμφανίστηκε πριν από περίπου 300.000 χρόνια και εξαφανίστηκε πριν από 28.000 χρόνια περίπου, ενώ φαίνεται να συνυπήρξε κάποια περίοδο με τον σύγχρονο άνθρωπο, τον Ηomo sapiens, είδος στο οποίο ανήκουμε όλοι μας.

«Όλοι; Έχεις πάει στο χωριό μου να δεις πόσοι Νεάντερνταλ υπάρχουν ακόμα;» σχολίασε σκωπτικά ένας νεαρός κάτοικος της περιοχής, όταν διηγηθήκαμε την παραπάνω ιστορία.

Οι κάτοικοι της περιοχής, του Αγερσανιού αλλά και της υπόλοιπης Νάξου ήταν το κομμάτι της δικής μας έρευνας, που σχετίζεται με το ανασκαφικό έργο. Αντικείμενό της ήταν η συλλογή στοιχείων από το Τοπικό Αρχείο Νάξου (ΓΑΚ) και η καταγραφή της προφορικής μαρτυρίας σχετικά με τη βιογραφία της Στελίδας και από την άλλη η διερεύνηση του αντικτύπου της ανασκαφής στο νησί. Η εθνογραφική έρευνα, που ξεκίνησε εφέτος, πραγματοποιήθηκε από τον Μάιο ως τον Ιούλιο, με προοπτική να συνεχίσει για τα επόμενα 4 χρόνια. 

Έτσι, αν και όλοι περιμένουμε τα πορίσματα των ανασκαφέων από την έρευνά τους, η ομάδα αρχαιολογικής εθνογραφίας μπορεί ήδη να σχολιάσει κάποια πρώτα στοιχεία σχετικά με το σύγχρονο παρελθόν αλλά και το παρόν της Στελίδας και της υπόλοιπης Νάξου. Συνοπτικά, από την έρευνα φαίνεται ότι η Στελίδα είχε αρκετή ζωή στο σύγχρονο παρελθόν της. Οι κάτοικοι του κοντινού χωριού Άγιος Αρσένιος (Αγερσανί), στο οποίο η περιοχή ανήκει διοικητικά και νοητικά, είχαν εκεί τα κοπάδια τους, καλλιεργούσαν πατατόσπορο, ενώ ο Νίκος Κεφαλληνιάδης –στη μονογραφία του για το Αγερσανί το 1987– σημειώνει ότι εκμεταλλεύονταν και τις Αλυκές του Αγίου Προκοπίου^. μάλιστα ως τη δεκαετία του 1950 συλλέγονταν 1.000 τόνοι αλάτι ετησίως. Ακόμα και πέστροφες ψαρεύονταν νοτιότερα, στον υδροβιότοπο, όπου τη δεκαετία του 1990 κατασκευάστηκε το αεροδρόμιο της Νάξου, καταστρέφοντας, σε μεγάλο βαθμό, τη λιμνοθάλασσα που υπήρχε στην περιοχή.

Οι  δραστηριότητες αυτές υποχώρησαν από τη δεκαετία του 1970 όταν ο τριτογενής τομέας παραγωγής, ενόψει μαζικού τουρισμού, άλλαξε ολοκληρωτικά το κοινωνικό αλλά και το φυσικό τοπίο. Από τη δεκαετία του 1990 και εξής η Στελίδα θεωρείται πρόσφορο έδαφος τουριστικής αξιοποίησης και αρχίζουν να χτίζονται αρκετά τουριστικά καταλύματα στην περιοχή, κάποια αυθαίρετα, ακολουθώντας το παράδειγμα της Μυκόνου.

Ο εντοπισμός αρχαιολογικών ευρημάτων και η μεταγενέστερη κήρυξη ζωνών προστασίας στη δεκαετία του 2000 προκαλεί ανησυχία στην «υπό ανάπτυξη» περιοχή, όμως, τι πιστεύουν οι άνθρωποι σήμερα για την πιθανότητα επιβεβαίωσης ενός τέτοιου ευρήματος στην περιοχή;

Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή για το δεύτερο αυτό σκέλος της έρευνάς μας: Την έγκριση του αρχαιολογικού προγράμματος τον Μάιο του 2015 ακολούθησε ένα κύμα δημοσιευμάτων σε εθνικό επίπεδο, που αναπαρήγαγε το ίδιο δελτίο τύπου και αναδημοσιεύτηκε φειδωλά και από τα τοπικά μέσα ενημέρωσης.

Περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους με τους οποίους συζητήσαμε γνώριζαν για την ανασκαφή, ότι «κάτι γίνεται» εκεί πάνω. Όμως η ουσιαστική αντίληψη του χαρακτήρα του ευρήματος δεν είναι κάτι τόσο εύκολο. Η κατανόηση μιας «τόσο παλιάς αρχαιότητας» –250.000 χρόνια πριν από σήμερα– φαίνεται δύσκολη, καθώς συχνά λείπει το πλαίσιο αναφοράς, το οποίο άλλωστε δεν είναι και πολύ συστηματικό στη σχολική εκπαίδευση.

«Άντε να βρείτε κανένα άγαλμα κι εσείς, να χαρείτε» ήταν η ευχετική απάντηση μιας πληροφορήτριας, δίνοντάς μας, πέρα από την ευχή της, και μια αξιολόγηση για το τι εκείνη θεωρεί σημαντικό, όσον αφορά τα αρχαιολογικά πράγματα. Είναι αλήθεια πως οι περισσότεροι επισκέπτες ενός μουσείου θα έδιναν μεγαλύτερη προσοχή σε κάτι που εύκολα αναγνωρίζουν (ένα μεγάλο αγγείο, ένα ειδώλιο, ένα άγαλμα) παρά σε επεξεργασμένους λίθους, που τελικά δύσκολα θα ήταν η απάντηση στην ερώτηση, «τι σου άρεσε πιο πολύ στην επίσκεψή σου;»

«Αυτό θα είναι όμως κάτι καλό για το νησί, έτσι δεν είναι;» Η πιθανότητα επιβεβαίωσης ενός «τόσο σημαντικού ευρήματος» γεμίζει αρκετούς με αισιοδοξία και περηφάνια για τον τόπο, όσους δηλαδή κοντοστέκονται να το σκεφτούν, σπαταλώντας πολύτιμο χρόνο από την προετοιμασία για τη σεζόν. Μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για Μάιο, Ιούνιο και Ιούλιο, που οι μηχανές της τοπικής τουριστικής βιομηχανίας δουλεύουν σε πλήρη ισχύ. Παρόλα αυτά, πολλοί σπεύδουν να υπερασπιστούν και το δικό τους χωριό, «όσα και να βρουν εκεί, εμείς έχουμε τα ίδια και καλύτερα», απάντησε ο κάτοικος ενός ορεινού χωριού της Νάξου.

Επιπλέον, η οικονομική συγκυρία ωθεί τους κατοίκους να εξετάζουν και την πρακτική πλευρά των πραγμάτων, πώς δηλαδή ένα πιθανό εύρημα θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα νέο πολιτιστικό πόλο για το νησί, πλάι στους σημαντικούς που ήδη υπάρχουν, μια ακόμα δηλαδή ευκαιρία τουριστικής αξιοποίησης, που όμως σκοντάφτει στο γεγονός ότι «δεν είναι κάτι που το δείχνεις εύκολα, όπως ο Κούρος για παράδειγμα». Μέχρι τότε βέβαια, «οι ξένοι ας τις πληρώνουν αυτές τις δουλειές, αφού δουλεύουν στο νησί μας!».

Η έρευνα αρχαιολογικής εθνογραφίας εκπονείται από τους: Στέλιο Λεκάκη, Δρ Αρχαιολόγο – Σύμβουλο Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Κλαίρη Γιαννίρη, Μουσειολόγο, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, και Διονύση Καλογερόπουλο, Αρχαιολόγο, Μεταπτυχιακό φοιτητή.

Στέλιος Λεκάκης

Δρ Αρχαιολόγος, Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

* Περισσότερα για τη Στελίδα μπορείτε να διαβάσετε εδώ:

Κεφαλληνιάδης, Ν., 1987. Αγερσανί Νάξου, το παραγωγικό, παραδοσιακό και τουριστικό λειβαδοχώρι. Αθήνα

Κοντόπουλος, Γ., 2010. «Κεδροδάση και αλυκές», στο Ε. Γρατσία, Σ. Λεκάκης (επιμ.), Μνημεία της Νάξου σε κίνδυνο. Οι πολίτες μιλούν γι’ αυτά, σ. 37-40.

Λεγάκη, Ε., 2014. «Στελίδα: Μια θέση κλειδί για τις απαρχές της ανθρώπινης παρουσίας στη Νάξο και το Αιγαίο εν γένει». Ναξιακά Γράμματα 14, σ. 7-15.

Λιάλιος, Γ., 2009. «Μοντέλο» πολεοδομικών αυθαιρεσιών. Προσπελάσιμο στο: http://www.kathimerini.gr/364407/article/epikairothta/ellada/montelo-poleodomikwn-ay8airesiwn. Τελευταία προσπέλαση: 19.08.2015

https://stelida.mcmaster.ca: Η ιστοσελίδα του έργου από το Πανεπιστήμιο McMaster και μια αναφορά για τις εργασίες του 2015: http://www.cig-icg.gr/node/566