Μέρα με τη μέρα το βλέπω να καταρρέει και νιώθω ότι χάνεται ένα κομμάτι από το παζλ της ιστορίας αυτού του τόπου. Ξεκίνησε να διαγράφει μια πορεία από το 1646 και άφησε ίχνη ανεξίτηλα στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία.
Τότε οι Τούρκοι φτάνοντας εκεί και διώχνοντας τους Ενετούς έχτισαν πύργο. Το 1772 ο Ρεούφ πασάς χτίζει το φρούριο Ιτζεδίν. Το όνομά του το πήρε από τον πρωτότοκο γιο του Αβδούλ Αζίζ Ιντζεντίν. Αποτελούσε ίσως το κυριότερο οχυρωματικό έργο του λιμανιού της Σούδας και ήταν εξοπλισμένο με πυροβόλα προς τη βόρεια πλευρά του.
Με τον ερχομό των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη επί Κρητικής Πολιτείας, το φρούριο ουσιαστικά παροπλίζεται. Από τότε και μετά αρχίζουν και οι επεμβάσεις στην αρχική του κτηριακή μορφή με αποτέλεσμα να αλλάζει σημαντικά η όψη του. Γίνεται προσθήκη ορόφου και κατασκευάζεται και ο εξωτερικός μαντρότοιχος.
Στη συνέχεια μετατρέπεται σε Εγκληματική Φυλακή και αποτελεί ίσως τη σκληρότερη φυλακή της Ελλάδος. Εκτός από βαρυποινίτες του κοινού ποινικού δικαίου, «φιλοξενεί» και πολιτικούς κρατουμένους τις δύσκολες πολιτικά περιόδους της Ελλάδας. Εδώ φυλακίστηκε για λίγες μέρες και ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά τη σύγκρουσή του με τον Πρίγκιπα Γεώργιο. Πραγματοποιούνται εκτελέσεις –πριν την ανατολή του ήλιου– των καταδικασθέντων σε θάνατο, στο βόρειο τμήμα του σημερινού νεκροταφείου του Καλαμίου. Η τελευταία εκτέλεση κρατουμένου πραγματοποιήθηκε το 1973 και από τότε στον τόπο των εκτελέσεων έχει μείνει μια πλάκα να θυμίζει τα τραγικά γεγονότα.
Αυτός ο δραματικότατος ρόλος του οχυρού σε πλήρη χρήση αποτέλεσε και την αφορμή να γυριστούν στους χώρους του οι ταινίες «Μέρες του ’36» του Θεόδωρου Αγγελόπουλου και τα «Πέτρινα χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη.
Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιήθηκε από το Πολεμικό Ναυτικό ως βάση με εγκατάσταση πυροβόλων και τη διεξαγωγή ασκήσεων.
Ο χώρος των φυλακών είναι άκρως επιβλητικός. Αρκεί μια περιήγηση στην κλειστή εσωτερική αυλή και στα σκοτεινά και στενά κελιά του για να αισθανθείς δέος και ανατριχίλα. Τόπος βασανιστηρίων τότε… τόπος περισυλλογής και μνήμης σήμερα. Παντού βαριές σιδερένιες πόρτες, κάγκελα απαραβίαστα και λευκοί τοίχοι που μαρτυρούν τα βασανιστήρια που υπέστησαν εκατοντάδες ανθρώπινες ψυχές. Και πού και πού… σπάνε τη μονοτονία του κολαστήριου… γράμματα χαραγμένα με πόνο πάνω στις πέτρες του οχυρού. Γράμματα που ορθώνονται σαν κραυγή και αποτυπώνουν στις μαύρες σελίδες της ιστορίας χρονολογίες, πρόσωπα, γεγονότα, εξομολογήσεις και όρκους για εκδίκηση όταν και εφόσον περάσουν ζωντανοί από την άλλη πλευρά του ψηλού μαντρότοιχου.
Κατά την παραμονή τους όμως στις σκληρές φυλακές, οι βαρυποινίτες εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στο Θεό και έχτισαν στο νότιο τμήμα των φυλακών και έξω από τον εσωτερικό μαντρότοιχο, μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Ελευθέριο τον ελευθερωτή Τους. Αγιογράφησαν τις εικόνες, σκάλισαν το τέμπλο, κατασκεύασαν τους πολυελαίους και τα φωτιστικά και διαμόρφωσαν τον εξωτερικό χώρο του ναού.
Η οροφή της εκκλησίας ήταν τοιχογραφημένη αλλά σε εργασίες συντήρησης οι τοιχογραφίες καταστράφηκαν και σκεπάστηκαν. Στο τέμπλο της εκκλησίας έχει σχεδιαστεί ένα μεγάλο μάτι από τον γνωστό καλλιτέχνη και ζωγράφο Μανώλη Ραυτόπουλο, τότε κρατούμενο στις φυλακές.
Από όταν σταμάτησαν να λειτουργούν οι φυλακές, η βαριά σιδερένια πύλη τους ανοίγει μια φορά το χρόνο και υποδέχεται τους πιστούς τη μέρα της γιορτής του Αγίου στις 15 του Δεκέμβρη.
Χώροι εγκαταλελειμμένοι σήμερα, χώροι που καταρρέουν καθημερινά και μαζί με τις πέτρες χάνονται για πάντα κομμάτια ζωντανής ιστορίας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πρώτος εορτασμός της επετείου από τη Μάχη της Κρήτης πραγματοποιήθηκε στο χώρο των Φυλακών.
Έχει κηρυχτεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο με τις διατάξεις του Ν. 1469/50 του τότε Υπουργείου Πολιτισμού.
Στο παρελθόν έγιναν προσπάθειες από τον πρώην Δήμο Σούδας να ενταχθεί σε κάποιο Ευρωπαϊκό πρόγραμμα και να αναστηλωθεί, να αναδειχθεί και να παραδοθεί για χρήση στην τοπική κοινωνία ώστε να αποτελέσει χώρο πολιτισμού σε συνδυασμό πάντα με τις άλλες αρχαιότητες του κόλπου της Σούδας (αρχαία Απτέρα, πύργος Σούμπαση (Κούλες), νησίδα της Σούδας κ.ά.).
Δυστυχώς μέχρι και σήμερα δεν έχει γίνει απολύτως τίποτα στο θέμα αυτό, με αποτέλεσμα ο αμείλικτος χρόνος να πραγματοποιεί το έργο του.
Οφείλουμε να διασώσουμε την ιστορική μας μνήμη και το μνημείο που μαρτυρά με το δικό του τρόπο τις βουλές μας και τα παθήματα των ανθρώπων. Οφείλουμε να το κάνουμε απέναντι στο μέλλον της χώρας. Τα μνημεία, τα γεγονότα και οι πηγές –γραπτές και προφορικές– αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της πορείας ενός έθνους στους αιώνες.
Η ύπαρξη μέλλοντος… προϋποθέτει το σεβασμό στο παρελθόν.

Ειρήνη Καλαϊτζάκη