Πηλός: υλικό με βάση το οποίο παράγεται ιστορία· ειδικά στα προϊστορικά χρόνια. Υλικό που καθορίζει χρονολογίες, αιώνες, ιστορίες. Μερικοί αρχαιολόγοι δοκιμάζουν στα χείλη το θραύσμα κατά την διάρκεια μιας επιφανειακής έρευνας, για να συνειδητοποιήσουν, από τη γεύση, εάν πρόκειται για τμήμα αγγείου ή για ύπουλη πέτρα που τους ξεγελά. Παράλληλα, κυρίως σε παλαιότερες εποχές, γινόταν πιστευτό πως η επικυριαρχία ενός λαού επεκτεινόταν μέχρι το σημείο που ταξίδευε η τυπολογία της κεραμικής που παρήγαγε. Όλα αυτά στα πλαίσια της σκληρής επιστημονικής αρχαιολογίας, που αφήνει κατά κόρον τον ποιητικό, ρέοντα, λόγο μακριά από τις δημοσιεύσεις της. Ο πηλός προσδιορίζεται και αφηγείται.

Δεν πρέπει λοιπόν να μας παραξενεύει που ανά περιπτώσεις ο πηλός μπορεί –όπως στο παραμύθι της Ιωάννας Κραουνάκη– και να μιλάει. Ο αγγειοπλάστης του δίνει φόρμα και ο αρχαιολόγος ή ο αφηγητής πλάθουν την εκάστοτε ιστορία. Ιστορία… Μια λέξη που αποτυπώνει μια δημιουργική ασάφεια της ελληνικής γλώσσας. Η ίδια λέξη αντιστοιχεί ταυτόχρονα στην ύλη που διδασκόμαστε στα σχολεία αλλά και σε ένα παραμύθι. Έτσι και στο αρχαιολογικό αυτό παραμύθι, της Ιωάννας Κραουνάκη, ο ορισμός της Ιστορίας κυμαίνεται ανάμεσα στην ιστορία της Ύστερης Νεολιθικής –εποχή στην οποία τοποθετούνται τα αγγεία της αφήγησης στον απόλυτο αρχαιολογικό χρόνο– και την φανταστική ιστορία της ζωής των πήλινων πρωταγωνιστών του βιβλίου. Ένα ουσιαστικό λοιπόν, γένους θηλυκού, που ακροβατεί ανάμεσα στην ορθολογική και την αφηγηματική ερμηνεία της ιστορίας. 

Είναι δυνατόν να μιλάει ο πηλός, ωρέ; Το βιβλίο της Ιωάννας Κραουνάκη δίνει καταφατική απάντηση στο ερώτημα και θυμίζει σε εμάς τους αρχαιολόγους πως ο πηλός μπορεί να πει και διαφορετικά πράγματα από συντομογραφίες, τυπολογικές συγκρίσεις και χρονολογήσεις. Στην εποχή μας τότε που λεγόταν σήμερα, τα αγγεία δεν έχουν «έξω νεύον χείλος» παρά εξωτερικεύουν συναισθήματα, αγωνίες και σκέψεις. Το βιβλίο είναι αναζωογονητικό και δροσερό ανάγνωσμα, εναλλακτικό και ευχάριστο. Ορισμένες σελίδες του πρώτου κεφαλαίου, απλές αλλά όχι απλοϊκές, σου δίνουν την αίσθηση πως θα μπορούσαν να διδάσκονται σε οποιοδήποτε εισαγωγικό μάθημα περί κεραμικής σε ακαδημαϊκό ή μη περιβάλλον. 

Η συγγραφέας μας θυμίζει με τρόπο ευχάριστο πως υπάρχει και κάτι επιπλέον, πέρα από καταλόγους, χρονολογίες και τύπους. Ότι δηλαδή η πληροφορία πρέπει να μετατρέπεται σε κοινωνικό αγαθό. Το αρχαιολογικό αυτό παραμύθι δίνει μια καταφατική απάντηση, τονίζοντας έναν εναλλακτικό τρόπο προσέγγισης του ζητήματος, που συνδυάζει την δομή ενός λογοτεχνικού έργου εμπλουτισμένου με ρινίσματα ευδόκιμου αρχαιολογικού λεξιλογίου, προσεγγίσιμο από όλους ανεξαρτήτως εκπαίδευσης και στοχεύοντας περισσότερο τα παιδιά. Η ιστορία και η πλοκή των αφηγηματικών αντικειμένων συνδέονται με τις σκέψεις και τα πάθη του σύγχρονου ανθρώπου, προσφέροντας παράλληλα μια μακρά διάρκεια στην αφήγηση που μόνο ένας αρχαιολόγος μπορεί να αποδώσει. Τα στοιχεία μυθοπλασίας συνδιαλέγονται με την αρχαιολογική πληροφορία με τρόπο αγαστό, χωρίς το ένα να υπερκαλύπτει το άλλο. Παρά την διαχρονία της αφήγησης, ο ηθικός κώδικας που επιλέγει η συγγραφέας είναι χριστιανικός και αυτό το θρησκευτικό αρμολόγημα επιλέγεται ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο τότε και το σήμερα. 

Μέσα στο βιβλίο ανιχνεύουμε δυο βαθιές αρχές, που περνούν λίγο στα ψιλά γράμματα της ευρύτερης αφήγησης, όμως αποτελούν καίρια σχόλια για την επιστήμη της αρχαιολογίας. «Η ιστορία είναι η επιστήμη των γεγονότων και των ταξινομημένων ημερομηνιών. Οι ψυχικές και ιδεολογικές αποτυπώσεις ανήκουν σε άλλες επιστήμες, όπως η Ψυχολογία (…) ή η Παιδική Λογοτεχνική Αρχαιολογία» αναφέρεται σε ένα σημείο της αφήγησης. Η αρχαιολογία που διεκδικεί κοινωνικό ρόλο στον 21ο αιώνα σε αυτό το σημείο πρέπει να δανειστεί περισσότερη από την μεθοδολογία της αποκαλούμενης Παιδικής Λογοτεχνικής Αρχαιολογίας. Το δεύτερο κομμάτι βρίσκεται στο προτελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «η έξοδος στην Αφρική», το οποίο όμως δεν θα παραθέσω. Θα σας προτρέψω να διαβάσετε το βιβλίο και να φτάσετε στο μεταίχμιο μεταξύ 147ης και 148ης σελίδας. Πρόκειται για μια προτροπή, σχετικά τον ρόλο που μπορεί να παίξει η αρχαιολογία ως επιστήμη στο σήμερα. Και αυτό το παραμύθι βάζει ένα λιθαράκι σε αυτή την κατεύθυνση και πετυχαίνει τον σκοπό του. Απλώνει το χέρι στον ανειδίκευτο αναγνώστη (χωρίς ο χαρακτηρισμός να εμπεριέχει ίχνος έπαρσης) και τον προσκαλεί να κάνουν μια βουτιά σε έναν κόσμο που την εποχή τότε την λέγανε σήμερα…