25η Ιανουαρίου 2012 σήμερα. Ένας χρόνος πέρασε από την έναρξη της αιγυπτιακής εξέγερσης που «έριξε» το καθεστώς Μουμπάρακ. Το Σάββατο, 28 Ιανουαρίου, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την Ημέρα Οργής κατά την οποία συνέβη η λεηλασία του Μουσείου του Καΐρου. Άγνοια της σημασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και σύνδεση της έμφασης στο φαραωνικό παρελθόν με το καθεστώς (μέσω του περιβόητου Ζάχι Χαουάς) φέρονται να βρίσκονται πίσω από το κύμα λεηλασιών που έπληξε τη χώρα.

Το χτες και το σήμερα της Αιγύπτου είναι λοιπόν σε κόντρα; Το ερώτημα αυτό εξετάζει η Kristina Chew σε άρθρο της στην ιστοσελίδα Care2. Mε την ιστορία να γράφεται καθημερινά στη γειτονική χώρα που ψάχνει την ταυτότητά της στη διάρκεια μιας επεισοδιακής χρονιάς, η Chew θίγει το θέμα της παρακμής του τουρισμού – κύριας πηγής εσόδων – συνδέοντάς το με τις αρχαιολογικές εξελίξεις.   “Τον περασμένο Αύγουστο μεταδόθηκε από την τηλεόραση η πρώτη εμφάνιση του έκπτωτου Αιγύπτιου προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ. Ο κόσμος είδε με σοκ τον, για πολλά χρόνια, ηγέτη της Αιγύπτου ξαπλωμένο σε ράντζο στο εσωτερικό ενός κλουβιού όπου οι κατηγορούμενοι στην Αίγυπτο συνηθίζεται να κρατούνται κατά τη διάρκεια της δίκης τους. Από τότε, ένας δικαστής έχει απαγορεύσει τις τηλεοπτικές κάμερες από το δικαστήριο και η Αίγυπτος οργάνωσε τις πρώτες της δημοκρατικές εκλογές, με ισχυρή παρουσία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Η δίκη του Μουμπάρακ συνεχίζει αυτήν την εβδομάδα με τους δικηγόρους του να προσπαθούν να αποδείξουν ότι δεν είναι ούτε τύραννος ούτε αιμοδιψής αλλά «καθαρός» και δεν έδωσε ποτέ οδηγίες για την εκτέλεση διαδηλωτών. Ο Μουμπάρακ, λένε, δεν επενέβη ώστε να σταματήσουν οι εκτελέσεις γιατί «δεν γνώριζε» ότι συνέβαιναν. Για να αντικρούσουν τους ισχυρισμούς αυτούς, κατήγοροι έχουν προσάψει αποδεικτικά στοιχεία με τη μορφή αναφορών αυτοψίας με λεπτομέρειες για διαδηλωτές που πέθαναν από τραύματα σφαιρών.

Την ίδια εποχή, η οικονομία της χώρας παραπαίει. Το εισόδημα από τον τουρισμό ανήλθε τον τελευταίο χρόνο σε 8,8 δις. δολάρια ΗΠΑ, αντί 12,5 δις. το 2010. Όσοι επιθυμούσαν να ταξιδέψουν στην Αίγυπτο, όπου οι πολιτική αναταραχή ήταν συνεχής από την αρχή του ξεσηκωμού της περασμένης χρονιάς, ήταν “resilient” γράφουν οι Financial Times. Οι περισσότεροι επισκέπτες της Αιγύπτου την περασμένη χρονιά ήταν Ρώσοι «που είναι πολύ λιγότερο φοβισμένοι από άλλους από τις ταραχές στη χώρα» ενώ κατευθύνονται προς τα παραλιακά θέρετρα. Βρετανοί και Γερμανοί τουρίστες επίσης ταξιδεύουν ακόμα στην Αίγυπτο. Παρ΄όλ΄αυτά, ο τουρισμός στην πρωτεύουσα, Κάιρο, και στις τουριστικές πόλεις της Άνω Αιγύπτου Λούξορ και Ασουάν είναι ένα «θλιβερό 10 – 15 %».

Καμένα Βιβλία και Διαδηλωτές που εκτελούνται από τις δυνάμεις ασφαλείας.

Με πολλούς ακόμη να διαδηλώνουν εναντίον της μεταβατικής στρατιωτικής κυβέρνησης, το Ανώτατο Συμβούλιο Ενόπλων Δυνάμεων (SCAF), και με την αστυνομία να διασπά τις διαδηλώσεις με ξυλοδαρμούς και πυρομαχικά, οι τουρίστες απομακρύνονται από την Αίγυπτο. Τον περασμένο Δεκέμβριο 16 Αιγύπτιοι σκοτώθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν σε συμπλοκές και το ιστορικό αρχείο του Αιγυπτιακού Επιστημονικού Ινστιτούτου καταστράφηκε όταν το κτίριο πήρε φωτιά. Δώδεκα από τους είκοσι αυθεντικούς τόμους της Description de l’ Egypte – του πολύτομου εγκυκλοπαιδικού έργου καρπού 20-ετούς εργασίας των επιστημόνων που συνόδευαν τον Ναπολέοντα στην εκστρατεία του στην Αίγυπτο – χάθηκαν. Ο επικεφαλής των Εθνικών Αρχείων Abdel Wahedel Nanbawi εκτιμά ότι θα χρειαστούν δέκα χρόνια και 7 εκ. δολάρια για την αποκατάσταση των καμένων καταλοίπων της συλλογής. Ακόμη όμως και αν το κάψιμο των βιβλίων προκάλεσε τη διεθνή κατακραυγή, ακτιβιστές επισημαίνουν ότι σε μερικές περιπτώσεις δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στην απώλεια του Επιστημονικού Ινστιτούτου παρά στους ανθρώπους που σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή συνελήφθησαν. Αυτή η σύγκρουση μεταξύ του να διατηρηθεί το παρελθόν της Αιγύπτου ( η χώρα είναι η πατρίδα του 1/3ου των αρχαιοτήτων παγκοσμίως) και του να επικεντρωθούμε στην πολύ άμεση ανάγκη για εκπαίδευση και εργασία για τα 80 εκ. των σύγχρονων Αιγυπτίων μπορεί να ειδωθεί ως σύγκρουση αρχαιολογίας και πολιτικής.

Aρχαιολογία, πολιτική και ο Ζάχι Χαουάς

Οι αρχαιολόγοι, πολλοί από τους οποίους δεν είναι Αιγύπτιοι, λένε ότι έχουν χάσει μια χρονιά αγωνιζόμενοι να διασώσουν μερικώς ανασκαμμένες θέσεις όχι μόνο από την έκθεση στα στοιχεία της φύσης αλλά και από τη λεηλασία.

Η JoMarchant γράφει στο περιοδικό «Nature»:

«Οι Αιγύπτιοι αξιωματούχοι αναφέρουν ότι η επιφύλαξή τους να επιτρέψουν τη συνέχιση των αρχαιολογικών εργασιών πηγάζει από θέματα ασφαλείας. Τώρα ξεκινούν μάλιστα να χορηγούν άδειες για ανασκαφές. Ένα ευρύτερο πρόβλημα όμως είναι η «παράλυση» του SCA, του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων που συντονίζει όλες τις εργασίες συντήρησης και ανασκαφής στη χώρα, μετά την αποχώρηση του χαρισματικού αλλά αμφιλεγόμενου επικεφαλής του, Ζάχι Χαουάς. Σύμμαχος του έκπτωτου προέδρου Μουμπάρακ, ο Χαουάς εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από την υπηρεσία του τον Ιούλιο. Από τότε η θέση δόθηκε σε – και πάρθηκε από – τρεις επικεφαλής σε γρήγορη διαδοχή, με τον πιο πρόσφατο Γενικό Γραμματέα Μοστάφα Αμίν να αναλαμβάνει τα καθήκοντά του τον περασμένο Οκτώβρη».

Ο Χαουάς έγινε Γενικός Γραμματέας του SCA το 2002 και έφερε τουρίστες και εκατομμύρια δολάρια στην Αίγυπτο, σε μεγάλο βαθμό και λόγω του εισοδήματος από περιοδικές εκθέσεις αντικειμένων από τον τάφο του Τουταγχαμών. Σχετιζόταν με «σελέμπριτις» όπως η πριγκίπισσα Νταϊάνα, είχε το δικό του τηλεοπτικό ριάλιτι και έφερε εκατομμύρια δολάρια στα αιγυπτιακά μουσεία.

Ο Χαουάς όμως ήταν και αμφιλεγόμενος, ενώ θεωρήθηκε ότι προσπαθούσε «κυρίως να ενισχύσει τη δική του φήμη εις βάρος άλλων ερευνητών και της υψηλού επιπέδου επιστήμης». Οι ερευνητές τον έβρισκαν «δυσανεκτικό στον αντίλογο», με εκείνους των οποίων οι θεωρίες διέφεραν από του ίδιου να βλέπουν τις ανασκαφικές τους άδειες να ανακαλούνται.

Προστατεύοντας την αρχαιολογική κληρονομιά της Αιγύπτου στο ξεκίνημα της επανάστασης.

Μετά ήρθε η επανάσταση, τον Ιανουάριο της περασμένης χρονιάς.

Το στήριγμα του Χαουάς στην εξουσία ξεκίνησε να καταρρέει όταν αρνήθηκε, λανθασμένα, ότι αντικείμενα έλειπαν ακριβώς μετά τη λεηλασία του Αιγυπτιακού Μουσείου του Καϊρου στιος 28 Ιανουαρίου. Διαβρώθηκε όμως περισσότερο όταν εκείνος υποτίμησε την έκταση των λεηλασιών στους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, παρά τις αναφορές ότι εκείνη ήταν σοβαρή και επανειλημμένως εξέφρασε τη στήριξή του προς τον Μουμπάρακ. Όταν επεσε ο Μουμπάρακ, οι μέρες του Χαουάς ήταν μετρημένες. Μετά την παραίτηση και την επανατοποθέτησή του τον Μάρτιο, ο Χαουάς εγκατέλειψε τελικά το αξίωμά του τον Ιούλιο.

Από τότε, σπάνια έχει εμφανιστεί δημόσια ενώ βρίσκεται υπό επιτήρηση από το Γραφείο του Γενικού Εισαγγελέα για μια σειρά υποτιθέμενων παραβάσεων μεταξύ των οποίων η κλοπή αντικειμένων και την παράνομη μεταβίβαση χρήματος από μια περιοδεύουσα έκθεση για τον Τουταγχαμών σε ιδιωτική φιλανθρωπική οργάνωση που ανήκει στη σύζυγο του Μουμπάρακ, Σουζάν.

Και ακόμη και αν οι κατηγορίες αυτές έχουν αποκληθεί γελοίες, η εξέλιξη του Χαουάς είναι κατά κάποιον τρόπο εμβληματική για τις δυσκολίες της χώρας του, όσον αφορά τη διατήρηση του αρχαιολογικού παρελθόντος της Αιγύπτου – σίγουρα ένα ισχυρό στοιχείο έλξης για τους τουρίστες και τα δολάριά τους – ταυτόχρονα με τις οικονομικές και άλλες διεκδικήσεις των Αιγυπτίων.

Όπως σημειώνει ο Tarek El-Awadi, διευθυντής του Αιγυπτιακού Μουσείου του Καίρου, η λεηλασία θέσεων και μουσείων στην Αίγυπτο συνεχίζεται ακόμη αλλά «το σημαντικότερο πρόβλημα είναι η παράνομη δόμηση, όπου οι ντόπιοι προσπαθούν να καταπατήσουν αρχαιολογική έκταση σε πολλές θέσεις», εξαιτίας της έλλειψης της δυνατότητας « να εκτιμήσουν τη σημασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς της χώρας». Η Megan Rowland, του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ αναφέρει ότι η στόχευση του Χαουάς «σε ξένο ακροατήριο… άφηνε το ντόπιο πληθυσμό χωρίς αίσθηση κυριότητας των ίδιων τους των αρχαίων» όταν ο El-Awadi υποστηρίζει ότι ο Χαουάς είχε ενισχύσει «τη γνώση της αιγυπτιακής κληρονομιάς» στους ντόπιους.

Πράγματι, ο Χαουάς, που δεν μπορεί να αφήσει την Αίγυπτο όσο ελέγχεται από το Γραφείο του Γενικού Εισαγγελέα, ακόμη λέει ότι μόνο αυτός μπορεί να φέρει πίσω τους τουρίστες. Αλλά δεν έχει άραγε δείξει η ίδια η πολύ όψιμη ιστορία της Αιγύπτου τους κινδύνους από τη συσσώρευση δύναμης στα χέρια ενός και μόνο άνδρα;”

Ίσως η παραβατικότητα σε σχέση με την αρχαιολογική κληρονομιά δεν συνδέεται με την έλλειψη επίγνωσης της σημασίας της κληρονομιάς αυτής για τον κόσμο, αλλά με το σύστημα αξιών του καθενός από εμάς και τις ανάγκες μας. Το να ταυτίζουμε τους παραβάτες με τον κάθε Αιγύπτιο θα ήταν τουλάχιστον αφελές – ας μην ξεχνάμε την ανθρώπινη αλυσίδα που είχε σχηματιστεί εκείνη την Παρασκευή για να προστατέψει το Μουσείο του Καίρου. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε και τη φτώχεια που μαστίζει τις κατώτερες τάξεις της αιγυπτιακής κοινωνίας των πόλεων καθώς και τους γεωργοκτηνοτρόφους της χώρας. Μην ξεχνάμε ότι αρκετοί από εκείνους που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή του Λούξορ είδαν λίγα χρόνια πριν την επανάσταση τον χώρο διαβίωσής τους να… κατάσχεται από τις αρχαιολογικές αρχές της χώρας προς χάριν «αξιοποίησης» δια χειρός Ζάχι Χαουάς και συνεργατών.

Όσο όμως οι Αιγύπτιοι χτίζουν το μέλλον τους μπορούν να πάρουν δίδαγμα από τους προγόνους τους; Ίσως εκείνη την πεποίθηση ότι η ιστορία είναι κύκλος. Ίσως λοιπόν στο μέλλον, στα σχέδια της αξιοποίησης του παρελθόντος να πρέπει να ληφθεί υπόψιν το παρόν. Και το παρόν όχι ενός ανθρώπου, αλλά όλων. Γιατί όλα είναι ένα.