Φαίνεται πως δεν υπάρχει λύση στη μακρά διαμάχη μεταξύ Γερμανίας και Αιγύπτου για την κατοχή της προτομής της βασίλισσας Νεφερτίτης, ηλικίας 3.400 ετών. Τώρα, έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή της, όπου η φιλονικία περί ιδιοκτησίας της περνάει από το ένα επίπεδο στο άλλο, δίχως να διαφαίνεται συγκεκριμένη λύση στον ορίζοντα, το θέμα είναι πλέον μία από τις πιο πολυσυζητημένες υποθέσεις στο χώρο των κλεμμένων αρχαιοτήτων.
Η ιστορία είναι λίγο πολύ γνωστή. Η προτομή ήρθε στο φως το 1912 από ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής των Γερμανό αιγυπτιολόγο Ludwig Borchardt. Την ανασκαφή χρηματοδοτούσε η Γερμανική Ανατολική Εταιρεία, οικονομικός διευθυντής της οποίας ήταν ο Εβραίος έμπορος James Simon. Η προτομή βρέθηκε κατά την ανασκαφή του εργαστηρίου του αρχαίου Αιγύπτιου γλύπτη Τούθμωσι στην πρωτεύουσα του βασιλείου του Ακενατών Τελ Αλ-Αμάρνα. Μαζί με την προτομή, βρέθηκαν πολλά ημιτελή έργα τέχνης, συμπεριλαμβανομένης μιας πολύχρωμης προτομής της βασίλισσας και εκμαγεία για γλυπτά που απεικόνιζαν άλλα μέλη της οικογένειας του Ακενατών. Η προτομή, όπως και τα άλλα αντικείμενα, δεν είχε εκτεθεί ποτέ, και είτε γνώρισε φθορές κατά την κατασκευή της είτε χρησιμοποιήθηκε ως πρόπλασμα και δεν προοριζόταν να εκτεθεί.
Η Wafaa El-Seddiq, επικεφαλής της International Union for the Preservation of Heritageκαι πρώην διευθύντρια του Αιγυπτιακού Μουσείου, είπε στην Al-Ahram Weekly ότι μόλις ο Borchardt είδε την προτομή αναγνώρισε αμέσως τη μοναδική φύση και την καλλιτεχνική ποιότητα του έργου, όσο και την ιστορική του αξία. Αναγνώρισε επίσης ότι ανήκε στη θρυλική βασίλισσα, τη σύζυγο του Φαραώ Ακενατών. Εντυπωσιάστηκε δε από την ομορφιά και το δεξιοτεχνικό πλάσιμο της προτομής, και κυριεύτηκε από τον πόθο να τη μεταφέρει στη Γερμανία.
Σύμφωνα μάλιστα με τα ημερολόγια του Borchardt, ο αρχαιολόγος είχε σημειώσει τη σημασία του ευρήματος από την πρώτη μέρα στην οποία ήρθε στο φως. Κανονικά, λοιπόν, θα έπρεπε να παραδώσει την προτομή στην Υπηρεσία Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων, σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο εκείνης της εποχής, ο οποίος όριζε ότι τα κοινά ευρήματα θα μοιράζονται ανάμεσα στην αιγυπτιακή αρχή αρχαιοτήτων και την ξένη αποστολή, ενώ τα μοναδικά έργα τέχνης πρέπει να παραδίδονται στην Αίγυπτο.
Ο Borchardt είτε δεν δήλωσε την προτομή, είτε την έκρυψε ανάμεσα σε λιγότερο σημαντικά αντικείμενα. Ή, ίσως, οι αιγυπτιακές αρχές δεν μπόρεσαν να αναγνωρίσουν την αξία της –όπως ισχυρίστηκαν οι Γερμανοί– όταν ο Borchardt περιέγραψε την προτομή ως ένα γύψινο γλυπτό μιας άγνωστης πριγκίπισσας της βασιλικής οικογένειας.
Σε βιβλίο που εκδόθηκε το 1985, το Nefertiti Quiere Volver a Casa [Η Νεφερτίτη θέλει να γυρίσει στο σπίτι της], οι συγγραφείς Gert Von Paczensky και Herbert Ganslmayr αποκαλύπτουν μια επιστολή του Borchardt προς τον Simon, όπου ο πρώτος ζητά από τον δεύτερο να μην δείξει σε κανέναν την προτομή, που βρισκόταν στο σπίτι του Simon, για να αποφευχθούν προβλήματα με τους Αιγύπτιους αξιωματούχους.
Η ύπαρξη της προτομής φαίνεται πως παρέμεινε κρυφή μέχρι το 1924, όταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Βερολίνου. Σύμφωνα με την Seddiq, ορισμένοι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών από τον Howard Carterτο 1922 ήταν το γεγονός που οδήγησε τους Γερμανούς να αποκαλύψουν τη μοναδική προτομή της Νεφερτίτης, που πλέον ο κόσμος γνώριζε ότι ήταν η μητριά του Τουταγχαμών.
Ο Borchardt ξέχασε τους ενδοιασμούς του. Όταν η προτομή εκτέθηκε, οι αιγυπτιακές αρχές ισχυρίστηκαν ότι δεν γνώριζαν τίποτε για το αντικείμενο και πάντως ποτέ δεν είχαν ρητά συμφωνήσει το συγκεκριμένο έργο τέχνης να συμπεριληφθεί στο γερμανικό «μερίδιο» των ευρημάτων της Τελ Αλ-Αμάρνα.
Ήδη από τις πρώτες μέρες της νομοθεσίας περί πολιτιστικής κληρονομιάς, οι βασικές αρχές της όριζαν ότι η χώρα προέλευσης πρέπει να δώσει ρητή άδεια για την εξαγωγή κάθε εθνικού αρχαιολογικού θησαυρού. Για την προτομή της Νεφερτίτης, οι αιγυπτιακές αρχές δεν είχαν δώσει τέτοια άδεια.
Η Αίγυπτος άρχισε έτσι να ζητά τον επαναπατρισμό της προτομής. Σύμφωνα με τα ημερολόγια του Borchardt, η αιγυπτιακή υπηρεσία είχε πάρει τα ασβεστολιθικά αγάλματα του Ακενατών και της Νεφερτίτης και έδωσε το κεφάλι της βασίλισσας Νεφερτίτης στη γερμανική αποστολή, επειδή αυτό ήταν καμωμένο από γύψο – ή τουλάχιστον έτσι νόμιζαν.
Το 1925, η Αίγυπτος απείλησε να απαγορεύσει τις γερμανικές ανασκαφές στην Αίγυπτο, ώσπου να επιστραφεί η Νεφερτίτη. Το 1929, η Αίγυπτος προσφέρθηκε να δώσει στη Γερμανία άλλα έργα τέχνης σε αντάλλαγμα για την προτομή, αλλά η Γερμανία απέρριψε την πρόταση. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση, έκανε αργότερα άλλη μια απόπειρα να της επιστραφεί το αντικείμενο, αλλά ο Χίτλερ, που είχε καταγοητευθεί από την προτομή, αρνήθηκε. Δήλωσε μάλιστα ότι ήταν το αγαπημένο του απόκτημα και θα παρέμενε εσαεί στη Γερμανία.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Αίγυπτος υπέβαλε επίσημο αίτημα στο Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου, που εκείνη την περίοδο ήταν υπεύθυνο για τα έργα τέχνης που βρίσκονταν στη Γερμανία. Η διπλωματική αντιπροσωπεία του βασιλέα της Αιγύπτου στην Πράγμα έστειλε μνημόνιο τον Απρίλιο του 1946 στο Συμβούλιο Ελέγχου ζητώντας τον επαναπατρισμό της προτομής της Νεφερτίτης, και στις 8 Μαρτίου 1947 ακολούθησε επίσημη αίτηση από τον Αιγύπτιο πρέσβη προς τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ. Τον Φεβρουάριου του 1947 το Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου απάντησε ότι δεν αισθανόταν πως ήταν στη δικαιοδοσία του να πάρει μια τέτοια απόφαση και συνέστησε στους αιτούντες να επαναλάβουν το αίτημά τους αφότου θα είχε αναλάβει καθήκοντα μια αρμόδια γερμανική κυβέρνηση.
Η Αίγυπτος προσπάθησε ξανά να αρχίσει διαπραγματεύσεις τη δεκαετία του 1950, αλλά δεν υπήρξε απάντηση από τη Γερμανία.
Ακολούθησε μια περίοδος νηνεμίας στη διαμάχη μεταξύ Αιγύπτου και Γερμανίας, μέχρι το 2005, όταν ο Ζάχι Χαουάς ζήτησε την επιστροφή πέντε αιγυπτιακών αντικειμένων τέχνης που εκτίθενται στο εξωτερικό, μιλώντας στη Διακυβερνητική Επιτροπή Προώθησης της Επιστροφής Έργων Τέχνης στις Χώρες Προέλευσής τους. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και η προτομή.
Η διαμάχη πήρε σοβαρότερες διαστάσεις όταν ο Χαουάς ανανέωσε το αίτημά του το 2006 κατά τη διάρκεια ομιλίας του στα εγκαίνια της έκθεσης «Οι βυθισμένοι Θησαυροί της Αιγύπτου» στο Βερολίνο. Την επόμενη χρονιά, ζήτησε από τη Γερμανία να δανείσει την προτομή στην Αίγυπτο για τρεις μήνες, προκειμένου να εκτεθεί στο AtuniMuseum στην πόλη Minya. Ο Γερμανός υπουργός Πολιτισμού απέρριψε το αίτημα, επικαλούμενος τους κινδύνους της μεταφοράς. Ο Χαουάς απάντησε ότι η προτομή είχε μεταφερθεί επανειλημμένως ανάμεσα σε γερμανικά μουσεία.
Η Seddiq συμφωνεί. Περιγράφει τη γερμανική απάντηση ως «ανοησίες», εξηγώντας ότι από το 1912 που ανακαλύφθηκε η προτομή έχει μεταφερθεί περισσότερες από οκτώ φορές. Ο δικαστής και πρώην νομικός σύμβουλος του υπουργείου Αρχαιοτήτων Ashraf El-Ashmawi που παρακολουθεί τη διαμάχη από το 2007, είπε πως το αίτημα δανεισμού της προτομής αποδυνάμωσε την αιγυπτιακή επιχειρηματολογία υπέρ του επαναπατρισμού, γιατί «εμμέσως» δήλωνε την αποδοχή της γερμανικής ιδιοκτησίας του αντικειμένου από πλευράς Αιγύπτου.
«Κανένας δεν δανείζεται κάτι το οποίο του ανήκει» είπε χαρακτηριστικά.
Παρ’ όλα αυτά, τον Δεκέμβριο του 2009, ο διευθυντής του Αιγυπτιακού Μουσείου του Βερολίνου παρουσίασε στους Αιγυπτίους έγγραφα που αφορούσαν την ανακάλυψη της προτομής. Σε αυτά συμπεριλαμβανόταν ένα πρωτόκολλο υπογεγραμμένο από τον Γερμανό ανασκαφέα και την Υπηρεσία Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων. Στα έγγραφα, το αντικείμενο περιγράφεται ως ζωγραφισμένη γύψινη προτομή μιας πριγκίπισσας. Στο ημερολόγιο του Borchardtωστόσο αναφέρεται ξεκάθαρα ως το κεφάλι της Νεφερτίτης. Άρα, σύμφωνα με τον Ashmawi, τα έγγραφα αυτά αποδεικνύουν ότι πρόθεση του Γερμανού ανασκαφέα ήταν να εξαπατήσει τις αιγυπτιακές αρχές.
Η Γερμανία απέρριψε το αίτημα επιστροφής και το 2011. Πάντως το άρθρο 13 της Σύμβασης της ΟΥΝΕΣΚΟ της 14ης Νοεμβρίου 1970 για τα μέσα απαγόρευσης και πρόληψης της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταφοράς ιδιοκτησίας πολιτιστικών αγαθών καλεί όλα τα κράτη που υπάγονται σε αυτήν να διασφαλίσουν ότι οι αρμόδιες υπηρεσίες τους θα συνεργαστούν με στόχο τον συντομότερο δυνατό επαναπατρισμό πολιτιστικών αγαθών που έχουν μεταφερθεί παράνομα από τη χώρα προέλευσής τους, στο νόμιμο κάτοχό τους.
Ο νυν υπουργός Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου Mohamed Ibrahim δεν σχεδιάζει για την ώρα να ανανεώσει το αίτημα επαναπατρισμού της Νεφερτίτης. Η υπόθεση βρίσκεται πάντα υπό εξέταση. Αναφέρεται δε στη μακρά φιλία Γερμανίας και Αιγύπτου και τονίζει ότι Γερμανοί ειδικοί βοήθησαν στο σχεδιασμό του νέου AtunMuseum στη Minya. OIbrahim και ο διευθυντής του NeuesMuseum στο Βερολίνο, όπου βρίσκεται η προτομή, ανταλλάσσουν επισκέψεις σε πνεύμα αγαστής συνεργασίας, προς το παρόν…