Η μόδα είναι η τάση που έχει ο άνθρωπος να επεμβαίνει στη φύση. Ωστόσο, η τριχοφυΐα έχει λόγο ύπαρξης.
Οι τρίχες πληροφορούν την επιδερμίδα μας για τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και ισορροπούν τον οργανισμό μας. Αν κάνει κρύο, το δέρμα συσφίγγεται και οι τρίχες ορθώνονται, παράγοντας, με την κίνηση αυτή, ενέργεια θερμαντική, ενώ αν κάνει ζέστη σκεπάζουν προστατευτικά το δέρμα. Όμως, εκτός από το δέρμα, οι τρίχες προστατεύουν ακόμα τη μύτη (όσφρηση, πνεύμονες) και τα αυτιά (ακοή) από τυχόν εισβολείς που μπορεί να είναι έντομα ή σκόνη.
Σε πολλές θρησκείες συναντάμε την υποχρεωτική αφαίρεση των τριχών ως ένδειξη αγνότητας. Οι Βουδιστές και οι Χριστιανοί μοναχοί κατά τη χειροτονία τους δέχονται την κουρά, ενώ στην Ταϊλάνδη ξυρίζουν, εκτός από το κεφάλι τους, και τα φρύδια τους. Σε πολλές βουδιστικές χώρες ξυρίζουν τα κεφάλια των παιδιών. Μόνο στα αδύναμα ή άρρωστα παιδιά αφήνουν μια μικρή τουφίτσα μαλλιών, για να ξεχωρίζουν και να μπορούν να αξιολογούν την κατάσταση της υγείας τους (η οποία έχει εμφανή αντιστοιχία στην ποιότητα και την υγεία των μαλλιών).
Σε ασθενείς που χειρουργούνται, οι τρίχες, όσο μικρές κι αν είναι, αφαιρούνται για την αποφυγή μολύνσεων. Σήμερα σε πολλά νοσοκομεία αυτό θεωρείται περιττό. Στους άνδρες, το κούρεμα εφαρμόζεται κυρίως στο στρατό, όπου δικαιολογείται με το πρόσχημα της υγιεινής. Η πρακτική ίσχυε από πολύ παλιά και μέχρι πρότινος, δηλαδή μέχρι την εποχή της διάδοσης των εντομοκτόνων και των εντομοαπωθητικών.
Πρώτα απ’ όλα παρατηρούμε ότι η αποτρίχωση εφαρμόζεται κυρίως στις γυναίκες. Ας κοιτάξουμε φωτογραφίες γυναικών στη θάλασσα από την εφεύρεση της φωτογραφίας ως σήμερα… Οι μόνες τρίχες που επιτρέπονται ή επιβάλλονται να έχουν οι γυναίκες είναι τα μαλλιά. Αυτός ο όρος γεννά μόδες οι οποίες διαφοροποιούνται χρονικά και τοπικά.
Μήπως όμως η πρακτική της αποτρίχωσης λειτούργησε ως πρόσχημα και για την επιβολή ιδεολογικών προτύπων;
Ας δούμε με τη σειρά διάφορες περιπτώσεις.
Η γενική αποτρίχωση που εφαρμόζεται εδώ και αιώνες από τις γυναίκες αποσκοπεί στο να κάνει τη γυναίκα να μοιάζει με έφηβη. Έτσι, διαφοροποιείται ακόμα περισσότερο από τον άνδρα. Εφόσον φαίνεται ανώριμη, μπαίνει σε κατώτερη μοίρα από εκείνον, που κυβερνά γενικά τη ζωή (στο σπίτι, στο κράτος κ.λπ.). Ας μην παραβλέπουμε πως Ο ΘΕΟΣ είναι γένους αρσενικού!
Ήδη από την εποχή των φαραώ, οι γυναίκες του παλατιού εφάρμοζαν γενική αποτρίχωση ως ένδειξη αγνότητας, πρακτική στην οποία βλέπουμε την αναφορά στο άνηβο παιδικό, άσπιλο και αμόλυντο σώμα.
Στην αττική κωμωδία (5ος-4ος αι. π.Χ.) έχουμε τη μαρτυρία για τη (βίαιη) αφαίρεση των τριχών του εφηβαίου (παράτιλμος) καθώς και για ξύρισμα της κεφαλής του μοιχού. Συγχρόνως, συναντάμε και συντεχνία των κουρέων που ασχολούνταν με την αισθητική της κόμης, των χεριών και των ποδιών. Οι Ρωμαίοι, με τη σειρά τους, που έδειξαν μια υπερβολή στην πολυτέλεια, φρόντιζαν το σώμα τους να έχει όψη τελείως φτιαχτή. Οι νεαροί Ρωμαίοι αφαιρούσαν τις τρίχες από τις γάμπες τους χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους, όπως το τρίψιμο με πυρακτωμένο κέλυφος καρυδιού, ώστε οι τρίχες να ξαναφυτρώνουν μαλακές, τη ρητίνη ή το αίμα νυχτερίδας, που θεωρείτο ειδικό για τα φρύδια (γυναίκες και άνδρες). Για τους άνδρες δεν θεωρείτο ωραίο να έχουν φαλάκρα, γι’ αυτό και οι αυτοκράτορες φορούσαν στεφάνια ώστε να κρύψουν την έλλειψη μαλλιών. Μαρτυρίες της εποχής (1ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρουν πως η ερωμένη του Νέρωνα, Ποππαία, αφαιρούσε τρίχες από το στήθος, τις μασχάλες, τα πόδια, τα μπράτσα, το άνω χείλος και τη μύτη της.
Αν προσέξουμε τις απεικονίσεις γυναικών σε μεσαιωνικές αποτυπώσεις (δυτικός κόσμος) θα δούμε πως τα μέτωπά τους είναι αφύσικα μεγάλα, ως ένδειξη εξυπνάδας, γιατί ξύριζαν μέρος του κεφαλιού τους, συχνά αφαιρούσαν και τα φρύδια τους, και φορούσαν περίτεχνα καλύμματα κεφαλής. Είναι η εποχή που οι Ιππότες έφεραν από την Αφρική την τεχνική της αποτρίχωσης με φυσικό κερί μέλισσας που έκανε θραύση έναντι της παραδοσιακής δυτικής μεθόδου στην οποία χρησιμοποιούνταν καυστικά προϊόντα όπως ο ασβέστης και το θειούχο αρσενικό. Μετά την αποτρίχωση, έβαζαν αίμα νυχτερίδας ή βατράχου ή στάχτη εμποτισμένη με ξύδι για να εμποδίσουν τις τρίχες να ξαναφυτρώσουν γρήγορα.
Σε πολλά μουσουλμανικά κράτη, οι γυναίκες ακόμα και σήμερα πρέπει να κρύβουν τα μαλλιά τους (τις μόνες τρίχες που επιτρέπεται να έχουν στο σώμα τους) γιατί, ως κατ’ εξοχήν γνώρισμα του γυναικείου φύλου, έχουν σεξουαλικούς συμβολισμούς.
Στον δυτικό κόσμο, η αποτρίχωση παίζει κυρίως αισθητικό ρόλο. Σήμερα τα κοντά γυναικεία ρούχα και τα πολύ μικρά μαγιό έχουν ως συνέπεια την αφαίρεση τριχών σε πολλά σημεία του σώματος. Η αποτρίχωση του εφηβαίου που σήμερα έχει γίνει τόσο της μόδας, μπορεί να οφείλεται σε λόγους τόσο αισθητικούς όσο και υγιεινής. Ο κινηματογράφος, κυρίως ο πορνογραφικός, παίζει πρωτεύοντα ρόλο στο θέμα αυτό, με τις γυναίκες οι οποίες εμφανίζονται άτριχες, προκειμένου να δείχνουν ξεκάθαρα τα γεννητικά τους όργανα.
Μέχρι τον 19ο αιώνα, η μόδα στον δυτικό κόσμο ήταν οι νέοι άνδρες να έχουν μουστάκι και μεγαλώνοντας να αποκτούν γένι ή μούσι. Στην Ανατολή το γένι θεωρείται ακόμα ένδειξη σοφίας, καθώς ο σοφός δεν ασχολείται με την εμφάνισή του αλλά καλλιεργεί το πνεύμα του. Αντίθετα, η αμερικανική κοινωνία της δεκαετίας του ’50, άκρως πουριτανή, συνέδεε τις τρίχες με τη σεξουαλικότητα. Έτσι, στον αμερικανικό κινηματογράφο της εποχής εφαρμοζόταν η αποτρίχωση στους άνδρες, ώστε να μη σκανδαλίζουν και να μη θίγουν τα χρηστά ήθη. Σε μεταγενέστερη εποχή, στην Ευρώπη, η ανδρική αποτρίχωση θεωρήθηκε γνώρισμα των ομοφυλόφιλων, ενώ σήμερα έχει γενικευθεί σε όλον τον ανδρικό πληθυσμό. Αργότερα, παρατηρήθηκε μια τάση στις γυναίκες να αφήνουν τις τρίχες σε ορισμένα, κατ’ επιλογή, σημεία του σώματος, ως ένδειξη χειραφέτησης.
Στο στρατό κουρεύουν τους άνδρες «με την ψιλή», εξαφανίζοντας, στην πραγματικότητα, τα διακριτά γνωρίσματα της προσωπικής εμφάνισης, επομένως και ταυτότητας, γεγονός που καλλιεργεί το ομαδικό πνεύμα. Τον καιρό του Β’ Παγκoσμίου πολέμου, πέρα από τους στρατιώτες, το ξύρισμα των μαλλιών και της γενειάδας ισοδυναμούσε με μαρτύριο και ταπείνωση γιατί καθιστούσε τα άτομα αγνώριστα και ομοιόμορφα (στρατόπεδα συγκέντρωσης κ.λπ.). Η πρακτική αυτή συνέχισε να εφαρμόζεται στις φυλακές ως το 2003, οπότε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι το ξύρισμα του κεφαλιού ως μέρος πειθαρχικής τιμωρίας αποτελεί παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως αντίδραση στη στρατοκρατική αντίληψη της ομοιομορφίας που εκφράζει το ανδρικό κοντοκουρεμένο κεφάλι, οι άνδρες της δεκαετίας του ’70 άφηναν μακριά μαλλιά, μούσι και μουστάκι ως ένδειξη αποδοκιμασίας στον πόλεμο του Βιετνάμ.
Σήμερα, το ξύρισμα του κεφαλιού στους άνδρες συνήθως καθρεφτίζει την έγνοια να μη φανεί η φαλάκρα (γνώρισμα ωρίμανσης) και εφαρμόζεται πριν ακόμα τους πέσουν τα μαλλιά, ώστε η φάση αυτή να περάσει απαρατήρητη. Οι άνδρες κάνουν αποτρίχωση, επίσης, για να διευκολύνονται σε αθλήματα όπως η ποδηλασία ή το κολύμπι, στα οποία οι τρίχες δρουν ως εμπόδιο λόγω τριβής με τον αέρα ή το νερό, καθώς ο χρόνος μετριέται πλέον ηλεκτρονικά, με ακρίβεια κλασμάτων του δευτερολέπτου.
Εικόνα: Λεπτομέρεια από τον Δίσκο της Φαιστού όπου απεικονίζεται μορφή με σχεδόν ξυρισμένο το κρανίο και λοφίο στην κορυφή της κεφαλής.