Η Παναγία Αρχοντική είναι κτισμένη στη νότια πλαγιά του λόφου του Κάστρου, στη Λαμία, σε σημείο με εξαιρετική θέα προς την πόλη και την έξοδο της κοιλάδας του Σπερχειού, μέχρι τον Μαλιακό κόλπο. Είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και αποτελεί μία από τις τρεις σωζόμενες μεταβυζαντινές εκκλησίες της τουρκοκρατούμενης Λαμίας και ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, ενώ ο νάρθηκας στα δυτικά αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή πάνω από τη νότια είσοδο, υπήρχε παλαιότερος ναός ο οποίος κάηκε από τους Τούρκους στα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αι. και ανακατασκευάστηκε το 1760. Η αγιογράφηση έγινε το 1762. ΄Οπως συμπεραίνεται από την ίδια επιγραφή, η ονομασία της εκκλησίας οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στην αρχοντική ιδιότητα του ιδιοκτήτη της και των λοιπών πιστών οι οποίοι συνέβαλαν στην ανακαίνισή της.

Ο ναός είναι εσωτερικά κατάγραφος με τοιχογραφίες, οι οποίες αποτελούν καλά δείγματα λαϊκής τέχνης του 18ου αι. Οι παραστάσεις αναφέρονται κυρίως σε βίους αγίων και σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Ανάμεσά τους και ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος απεικονίζεται εδώ ως σύμβολο ενότητας των Ελλήνων.

Η 24η Εφορεία Βυζαντιντών Αρχαιοτήτων, ανταποκρινόμενη σε αίτημα του 10ου Δημοτικού Σχολείου Λαμίας και με αφορμή των εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, υλοποίησε πιλοτικά εκπαιδευτική δράση στο μνημείο.

Στη δράση με τίτλο «Γνωρίζοντας την Παναγία Αρχοντική μέσα από το παιχνίδι των εικόνων», την οποία εκπόνησε η αρχαιολόγος της Εφορείας Δήμητρα Αντωνίου, συμμετείχαν με ενθουσιασμό 37 μαθητές της Ε’ Τάξης, οι οποίοι προσήλθαν στο χώρο συνοδευόμενοι από τις δασκάλες τους και από τον Διευθυντή του Σχολείου.

Οι μαθητές χωρίστηκαν σε έξι ομάδες στις οποίες διανεμήθηκε από ένα φύλλο εργασίας. Εκπρόσωπος της κάθε ομάδας διάβασε τα εισαγωγικά στοιχεία για τον Ιερό Ναό της Παναγίας Αρχοντικής, καθώς και το παραμύθι που γράφτηκε ειδικά για την περίσταση και έχει ως πρωταγωνιστή τον Κοσμά, έναν τεχνίτη (μαΐστρο) εικόνων. Τα παιδιά αντιστοίχισαν τις τοιχογραφίες με τη σωστή επεξηγηματική επιγραφή και απάντησαν στις ερωτήσεις κατανόησης βάσει του κειμένου του παραμυθιού, το οποίο περιέχει βασικές έννοιες για τη δημιουργία εικόνων και τοιχογραφιών, για την επιλογή και την ανάμειξη χρωμάτων, για τα υλικά, για το διάκοσμο εν γένει, αλλά και για την καθιέρωση εικονογραφικού προγράμματος. Στη συνέχεια οδηγήθηκαν στον προαύλιο χώρο του ναού για να παρατηρήσουν και εξωτερικά την αρχιτεκτονική μορφή του. Με το πέρας της δράσης οι μαθητές παρέλαβαν έντυπο υλικό προκειμένου να συνεχίσουν τις εικαστικές δραστηριότητες στο σχολείο, μιμούμενοι τον πρωταγωνιστή του παραμυθιού.

Μετά την επιτυχημένη πιλοτική υλοποίησης της δράσης, η εφαρμογή της προγραμματίζεται να επεκταθεί την επόμενη σχολική χρονιά και στα υπόλοιπα σχολεία της Λαμίας.